Sadaka vermek, birçok vakit ihmal ettiğimiz lakin aslında daima yerine getirmemiz gereken bir ibadettir.
Bir yetimin yüzünü güldürmek, muhtaçlık sahibi olan birinin muhtaçlığını gidermek, başlı başına ibadettir ve sadaka, sahibini kahırlardan, musibetlerden uzaklaştırır, ömrünü uzatır. Hz. Peygamber sadakanın ehemmiyeti ile alakalı şöyle buyurmuştur:
“Âdemoğlu öldüğünde şu üçü dışında amel defteri kapanır: Devam eden sadaka (sadaka-i cariye) meydana getirenler, yararlanılan bilgi, kendisine dua eden iyi evlat.”
(Müslim)
Sadece maddi olarak verdiklerimiz değil, manevi hareketlerimiz de bazen sadaka sayılır. Gülümsemek, çocuklarımıza ve eşimize ikramda bulunmak, aile büyüklerimize yardımda bulunmak... Pekala sadaka kimlere verilir? Sadakanın kıymeti ve fazileti nelerdir? Kur'an'da ve Hadis'lerde sadaka ile alakalı nasıl bahsedilir? Hepsini bu başlıkta sizler için birleştirdik...
Sadaka nedir?
Sözlükte “(haber) gerçek olmak; doğruluk” üzere manalara gelen sıdk kökünden türeyen sadaka sözü (çoğulu sadakāt), Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak için gereksinim sahiplerine yapılan istekli yahut dinen zarurî maddî yardımları, bu çerçevede verilen para ve eşyayı tabir eder.
Sadaka kimlere verilir?
Ahlâk ve fıkıh kitaplarında sadakayla ilgili olarak zikredilen esas kural ve tavsiyeler şöylece özetlenebilir:
- Sadaka verecek kişi niyetinde samimi olmalı, yalnız Allah’ın hoşnutluğunu gözetmeli, gösterişten kaçınmalı (el-Bakara 2/264, 272).
- Sadakayı başa kakmamalı, sadaka alanı rencide etmemelidir (el-Bakara 2/262-263).
- Sadakayı açıktan vermek hoştur, lakin gizlice vermek daha düzgündür (el-Bakara 2/271).
- Sadaka verirken muhtaçlık sahibi yakınlar, yetimler, fakirler, yolda kalmışlar, diğerlerine el açma durumuna gelmiş olanlar ve özgürlüğüne kavuşmak isteyenler öncelikle görülüp gözetilmelidir (el-Bakara 2/177).
- Sadaka olarak verilecek mal helâl yoldan kazanılmış olmalı, verilecek şahsa en yararlı olanı seçilmelidir (el-Bakara 2/267).
- Kötü, çürük, yardım edilen kişinin muhtaçlığını gideremeyecek derece bozuk şeylerin sadaka olarak verilmesi Kur’an ve Sünnet’te güzel karşılanmamış, İslâm âlimleri de bu tıp şeylerin sadaka olamayacağını belirtmiştir.
- Sadakadan dönülmemelidir (Buhârî, “Hibe”, 14, 30, “Ḥiyel”, 14; Müslim, “Hibât”, 5).
Sadaka, sadaka veren kişinin imanına kanıttır. Çünkü sadaka, hem zekât hem de hayır-hasenât manasına gelir. Bunları yerine getirmek de imandan kaynaklanır.
Şefkat, yardım, etrafa karşı hassaslık, zayıf ve kimsesizleri korumak daima iman alâmetidir.
Merhametsizlik, haksızlık, duyarsızlık, kabalık ve katılık dinî histen, sorumluluktan, Allah'ın huzurundaki hesaplaşmaya değer vermemekten, hülasa imansızlıktan ileri gelir.
“Dini palavra sayanı gördün mü? O, yetimi iter-kakar ve asla yoksul fukaranın doyurulmasını teşvik etmez” [Maun müddeti (107), 3] âyeti bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. O halde sadaka, imana ve ondan kaynaklanan üstün İslâmî bedellerin varlığına kanıttır. Öte yandan sadakt ka veren mü’min, kıyamette malını nereye harcadığı sorulduğu vakit, verdiği sadakayı gösterecektir.
Hz. Peygamber (s.a.v); 'Sadaka belayı def eder ve ömrü uzatır.' buyurmuştur. Bu yüzden her türlü iç derdimizde, sadaka vererek rahatlama yoluna girmiş bulunuruz.
Hz. Mevlana, sadakadan şu biçimde bahsetmiş:
“Mal, sadaka vermekle hiç eksilmez. Aksine hayırlarda bulunmak, malı kaybolmaktan, zâyî olmaktan korur! Verdiğin zekât, kesene bekçilik yapar, onu korur. Kıldığın namaz da sana çobanlık eder, seni kötülüklerden ve kurtlardan kurtarır.
Ekin ekenin ambarı boşalır, lâkin hasat vakti gelince, saçtığı tohumlara karşılık kaç mislini geri alır! Boşalttığı bir ambara karşılık, kaç ambar dolusunu iâde alır!.. Ama buğday, yerinde kullanılmaz da ambarda saklanırsa, bitlere, küçük kurtlara, farelere yem olur. Bunlar onu külliyen mahvederler.”
Sadakanın İslam dinindeki yeri ve önemi
Âyet ve hadisler sadakayı teşvik ettiği üzere bunun insan onurunu kırmayacak biçimde gerçekleştirilmesine de büyük kıymet vermiş, dilenmeyi insanın saygınlığıyla bağdaşır bulmamıştır.
Türk kültüründe “sadaka taşı” (sadaka çukuru) ismiyle bilinen ve Tanzimat periyoduna kadar devam etmiş olan yardımlaşma yolu dilenciliğin önlenmesi yahut minimum seviyeye indirilmesi için alınmış bir önlem mahiyetindedir.
Camilerin herkesin göremeyeceği bir köşesine konulan mermer bir sütunun üstüne bir çukur açılır, isteyenler sadakalarını buraya bırakır ve muhtaçlık sahipleri gereksinimi olan ölçüsü alarak badiresini giderirdi.
Öte yandan hadislerde sadaka kavramının Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaya vesile olan her türlü iyi kelam ve aksiyonu içine alacak geniş bir kapsamda kullanılmasından, özveri ve yardım duygusu ile yapılabilecek işlerin maddî imkânla sonlu olmayıp samimiyet ve dürüstlük temeline dayalı her davranışla sevap elde edilebileceği anlaşılmaktadır.
İslam Ansiklopedisi'nde yer alan bilgilere nazaran, kişinin kendi ailesinin nafakasını temin etmesi, konuklarına ikramda bulunması, eşiyle birleşmesi, meyvelerinden oburlarının faydalanacağı ağaç dikmesi, kötülüklerle gayret edip uygunlukları tavsiye etmesi, din kardeşine selâm vermesi, hoş kelam söylemesi, güler yüz göstermesi, özürlü şahıslara yardım etmesi, cemaatle namaza katılmak için yürümesi, insanlara ziyan veren bir objeyi yoldan kaldırması üzere düzgün davranışlar sadaka olarak nitelenmiştir.
Sadaka ile alakalı ayetler
"Sana içkiyi ve kumarı soruyorlar. De ki: Bu ikisinde beşerler için büyük ziyan ve birtakım yararlar vardır; ziyanları da yararlarından büyüktür. Sana neyi infak edeceklerini de soruyorlar. De ki: Gereksinim fazlasını. Allah sizin için âyetlerini işte bu türlü açıklıyor ki düşünesiniz." (Bakara Müddeti 219)
"Güzel bir kelam ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen bir sadakadan daha güzeldir. Allah her bakımdan sınırsız zengindir, halimdir (hemen cezalandırmaz, mühlet verir)." (Bakara Mühleti 263)
"Ey iman edenler! Allah'a ve ahiret gününe inanmadığı halde insanlara gösteriş olsun diye malını harcayan kimse üzere, sadakalarınızı başa kakmak ve gönül kırmak suretiyle boşa çıkarmayın. Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan ve maruz kaldığı şiddetli yağmurun kendisini çıplak bıraktığı bir kayanın durumu üzeredir. Onlar kazandıklarından hiçbir şey elde edemezler. Allah kâfirler topluluğunu hidayete erdirmez."(Bakara Müddeti 264)
"(Sadakalar) kendilerini Allah yoluna adayan, yeryüzünde dolaşmaya güç yetiremeyen yoksullar içindir. İffetlerinden ötürü (dilenmedikleri için), bilmeyen onları varlıklı sanır. Sen onları yüzlerinden tanırsın. İnsanlardan arsızca (bir şey) istemezler. Siz hayır olarak ne verirseniz, elbet Allah onu bilir." (Bakara Müddeti 273)
"Allah, faiz malını mahveder, sadakaları ise artırır (bereketlendirir). Allah hiçbir günahkâr nankörü sevmez." (Bakara Mühleti 276)
"Eğer borçlu darlık içindeyse ona eli genişleyinceye kadar mühlet verin. Şayet bilirseniz, (borcu) sadaka olarak bağışlamanız, sizin için daha güzeldir." (Bakara Müddeti 280)
"Bir sadaka vermeyi, veya uygunluk yapmayı, veyahut da insanların ortasını düzeltmeyi emredenleri hariç, onların ortalarındaki kapalı konuşmaların birçoklarında hiçbir hayır yoktur. Kim bunları sadece Allah'ın isteğini kazanmak için yaparsa, biz ona büyük bir mükâfât vereceğiz." (Nisâ Mühleti 114)
"Onda (Tevrat'ta) üzerlerine şunu da yazdık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş kısas edilir. Yaralar da kısasa tabidir. Kim de bu hakkını bağışlar, sadakasına sayarsa o, kendisi için keffaret olur. Allah'ın indirdiği ile hükmetmeyenler zalimlerin ta kendileridir." (Mâide Mühleti 45)
"İçlerinden sadakalar konusunda sana lisan uzatanlar da var. Kendilerine ondan bir hisse verilirse, hoşnut olurlar; şayet kendilerine ondan bir hisse verilmezse, çabucak kızarlar." (Tevbe Mühleti 58)
"Sadakalar (zekatlar), Allah'tan bir farz olarak lakin yoksullar, düşkünler, zekât toplayan memurlar, kalpleri İslam'a ısındırılacak olanlarla (özgürlüğüne kavuşturulacak) köleler, borçlular, Allah yolunda cihad edenler ve yolda kalmış yolcular içindir. Allah hakkıyla bilendir, karar ve hikmet sahibidir." (Tevbe Müddeti 60)
"İçlerinden, "Eğer Allah bize lütuf ve kereminden verirse kesinlikle bol bol sadaka veririz ve kesinlikle salihlerden oluruz" diye Allah'a kelam verenler de vardır." (Tevbe Mühleti 75)
"Sadakalar konusunda istekli bağışta bulunan mü'minlerle, güçlerinin yettiğinden oburunu bulamayanları çekiştirip onlarla alay edenler var ya; işte Allah asıl onları maskaraya çevirmiştir. Onlar için elem dolu bir azap vardır." (Tevbe Mühleti 79)
"Onların mallarından, onları kendisiyle arındıracağın ve temizleyeceğin bir sadaka (zekat) al ve onlara dua et. Zira senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir." (Tevbe Mühleti 103)
Bunun üzerine (Mısır'a dönüp) Yûsuf'un yanına girdiklerinde, "Ey güçlü vezir! Bize ve ailemize darlık ve kasvet dokundu. Bedelsiz bir sermaye ile geldik. Zahiremizi tam ölç, ayrıyeten bize sadaka ver. Elbet Allah sadaka verenleri mükafatlandırır" dediler. (Yûsuf Müddeti 88)
"Şüphesiz müslüman erkeklerle müslüman bayanlar, mü'min erkeklerle mü'min bayanlar, itaatkar erkeklerle itaatkar bayanlar, yanlışsız erkeklerle gerçek bayanlar, sabreden erkeklerle sabreden bayanlar, Allah'a derinden hürmet duyan erkekler, Allah'a derinden hürmet duyan bayanlar, sadaka veren erkeklerle sadaka veren bayanlar, oruç tutan erkeklerle oruç tutan bayanlar, namuslarını koruyan erkeklerle namuslarını koruyan bayanlar, Allah'ı çokça anan erkeklerle çokça anan bayanlar var ya, işte onlar için Allah bağışlanma ve büyük bir mükafat hazırlamıştır." (Ahzâb Müddeti 35)
"Şüphesiz ki sadaka veren erkeklerle sadaka veren bayanlar ve Allah'a hoş bir borç verenler var ya, (verdikleri) onlara kat kat ödenir. Ayrıyeten onlara çok bedelli bir mükafat da vardır." (Hadîd Müddeti 18)
"Ey iman edenler! Peygamber ile başbaşa konuşacağınız vakit, başbaşa konuşmanızdan evvel bir sadaka verin. Bu, sizin için daha iyi ve daha paktır. Şâyet (sadaka verecek bir şey) bulamazsanız, bilin ki Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir." (Mücâdele Müddeti 12)
(Mücâdele Mühleti 13)
"Herhangi birinize mevt gelip de, "Ey Rabbim! Beni yakın bir vakte kadar geciktirsen de sadaka verip güzellerden olsam!" demeden evvel, size rızık olarak verdiğimiz şeylerden Allah yolunda harcayın." (Münâfikûn Müddeti 10)
Sadaka ile alakalı Hadis-i Şerifler
Ebû Hüreyre radıyallahu anh’den rivayet edildiğine nazaran Hz. Peygamber şöyle buyurdu:
“İnsanların her bir eklemi için her gün bir sadaka gerekir. İki kişi ortasında adâletle hükmetmen sadakadır. Bineğine binmek isteyene yardım ederek bindirmen veyahut yükünü bineğine yüklemen sadakadır. Hoş kelam sadakadır. Namaz için mescide giderken attığın her adım bir sadakadır. Gelip geçenlere eziyet veren şeyleri yoldan gidermen de sadakadır.” (Buhârî, Sulh 11, Cihâd 72, 128; Müslim, Zekât 56)
“Her legal ve hoş iş sadakadır.” (Buhârî, Edeb 33; Müslim, Zekât 53)
“Her birinizin her bir eklemi (ve kemiği) için bir sadaka gerekir. Binaenaleyh her tesbih sadakadır, her hamd sadakadır, her tehlil sadakadır, her tekbir sadakadır. Düzgünlüğü tavsiye etmek sadakadır, berbatlıktan sakındırmak sadakadır. Kulun kuşluk vakti kılacağı iki rek’at namaz bütün bunları karşılar.” (Müslim, Müsâfirîn 84, Zekât 56.)
“Temizlik imanın yarısıdır. Elhamdülillah duası mizânı, sübhânellah ve elhamdülillah kelamları ise yer ile gökler ortasını sevap ile doldurur. Namaz ziyadır; sadaka burhandır; sabır nurdur. Kur’an senin ya lehinde ya da aleyhinde kanıttır. Herkes sabahtan (pazara çıkar) nefsini satar; kimi onu âzâd kimi de helâk eder.” (Müslim,Tahâret 1.)
Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem’e bir adam geldi ve şöyle dedi:
- Ey Allah’ın elçisi! Hangi sadakanın sevabı daha büyüktür?
Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem de şöyle buyurdu:
- “Güçlü-kuvvetliyken, sıhhatın yerindeyken, cimriliğin üzerinde, yoksul düşmekten telaş etmekteyken, daha büyük varlıklı olmayı düşlerken verdiğin sadakanın sevabı daha büyüktür. (Bu işi) can boğaza gelip de “falana şu kadar”, “filana bu kadar” demeye bırakma. Zati o mal vârislerden şunun yahut bunun olmuştur.” (Buhârî, Zekât 11, Vasâyâ 17; Müslim, Zekât 92)