Travma Nedir?
En geniş tarifi ile travma “gerçek ya da algılanan bir yaralanma içeren, ya da kendisinin yahut oburlarının fizikî bütünlüğüne tehdit oluşturan olay yahut olaylar yaşaması, şahit olmasıdır.” Travma, canlı üzerinde hem bedensel hem de ruhsal açıdan kıymetli yaralanma belirtileri bırakan yaşantı olarak tanımlanabilir. Sağlıklı bir bireyde var olan olağan davranış sistemi; denetim etme yeteneği, olaylar ortasında bağ kurabilme, şahsa yahut olaylara mana duygusu travma yaşayan bireyde alt üst olur. Travma yaşayan birey için hayat adeta manasını kaybeder. Kişinin mutat hayat akışında bir kesintiye uğrama meydana gelmiştir, beklenilmeyen yahut beklenilen bir durum olması fark etmeksizin şahısta travma sonrası yalnız olma hissi, hayatın kırılganlığı, kişinin vefatın gerçekliğini idrak etmesi, ahlaki kıymetleri ile bağının kopması üzere durumlar baş gösterir. Kişi için olağan hayattaki bu yıkıcı tesir; geleceğe dair umudunun kırılmasına, kendini, hayatı ve ötekileri sevme hissinin yaralanmasına, kendine yahut diğerlerine itimat hissinin zedelenmesine sıklıkla neden olur.
Travma bireyin adeta “hep diğerlerinden duyardım, birilerinden dinlerdim, televizyonda seyrederdim, üçüncü sayfa haberlerinde okurdum, benim yahut sevdiklerimin başına gelebileceğini hiç düşünmezdim” dediği şeyler ile karşı karşıya gelme, haberdar olduğu lakin kendisinden uzak olduğu ihtimaline sıkı sıkıya bağlandığı olay yahut olayların kendisinin de bir gün “baş kahramanı” olma ihtimali yüzleştiği andır.
Birçok insan medya aracılığı ile yahut dijital platformlar sayesinde, travmaların birey üzerindeki makûs tesirine ait fikir sahibidir. Lakin yaratılışımız prestiji ile sahip olduğumuz “hayatta kalma mekanizması” olumsuz yerine olumlu olana odaklanma, olumlu kanıyı merkeze alma doğal eğilimindedir. Bu sebeple fikir sahibi olunsa bile birçok insan otomatik bir halde “benim başıma gelmez, ben inançtayım inancına sıkı sıkıya bağlıdır. Öbür yandan; örneğin toplumsal medyada okunulan travma ile ilgili bir yaşantıyı kendisi yaşasaydı bununla nasıl başa çıkacağına dair bir görüsü olur kişinin; birçok vakit ben olsaydım şöyle yapardım, bu benim başıma gelseydi ben o denli davranmazdım ile başlayan cümleler içerir bu görüş. Lakin travmayı yaşayıp atlattıktan sonra öngörüsünün tersine birçok davranışta bulunduğunu müşahedeler ve şaşırır. Bu durumun en kıymetli nedeni travma tecrübesinin olağan ömür olaylarından apayrı bir şey olmasıdır.
Travmalar çoklukla ani ve beklenmedik olaylardır. Birçok kişinin hayatında çok kuvvetli bir şey bile olsa olaylara yahut durumlara bir “hazırlanma” vakti olur. Yeni olaya yahut yeni değişime ayak uydurabilmek, kabullenebilmek ve bunun için bir şeyler yapmak için kendine yahut hayatın kendisine tanıdığı vakit dilimi kişi için kıymetlidir zira şiddetli bir ömür tecrübesine hazırlık için ne kadar vakti olursa bu tecrübe ile o kadar yeterli baş edebilir. Fakat travma, beklenmedik bir halde, birdenbire ortaya çıkan bir yaşantı olduğu için kişinin hazırlık yapma üzere bir vakti olmaz, hasebiyle nasıl davranacağı, nasıl düşüneceği konusunda süratlice karar vermesi gerekir. Bu durumda kişinin tüm sistemini buna nazaran ansızın ayarlamasını gerektirdiğinden olağan davranış sistemi adeta “hata kodu” verir ve kesintiye uğrar zira travma “planlanarak yaşanacak bir deneyim” değildir.
Kişi geriye dönüp baktığında travma sırasındaki bilişsel ve duygusal yahut fizikî reaksiyonlarını manasız bulur, birçok yansısı olağan bir durumda vereceği reaksiyondan farklıdır. Kişi için her şey olduğundan farklıdır, güvenlik duvarı yıkılmış üzeredir. Travma o kadar ani ortaya çıkar ki, kişinin buna ayak uydurmak için vakti olmaz, normalinden farklı davranışlar sergilemesinin en değerli nedeni budur. Birebir vakitte bu durum travma sırasında ve sonrasında şahısta çok dehşet, dehşet ve ümitsizlik üzere hislerin ortaya çıkmasına neden olabilir.
Travma Olarak İsimlendirilebilecek Çok Gerilim Yaratan Olaylar Nelerdir?
Travmatik yaşantıları iki ana kümede inceleyebiliriz; beşerler tarafından yaratılan travmalar (taciz, tecavüz, şiddet, kaza, azap savaş vb.), doğal olaylar (deprem, sel, kasırga, hortum, ani mevt vb.)
• Önemli bir kaza yahut zelzele, hortum, sel felaketleri vs üzere olağan felaket • Tecavüz yahut kriminal akın, size karşı ağır cürüm işlenmiş olması
• Savaşta vazife almış, savaş bölgesinde bulunmuş olmak
• Çocukluk çağı cinsel tacizi yahut fizikî taciz yahut çok ağır ihmal
• Rehine olmak-tutukluluk-işkence görmek-göçmen olarak yer, ülke, kent değiştirmek zorunda kalmak
• Travmatik bir olaya şahit olmak
• Sevilen birisinin beklenmedik ani vefatı
• Travma kapsamında fizikî ve duygusal taciz olayları
• Çocukluk çağından beri süregelen sevgisiz ortam
• Sıhhat, eğitim, barınma ve beslenme ihtiyaçlarının karşılanamaması • Cinsel tacizler
• Doğal afetler ( sarsıntı, sel, fırtına vb.)
• Yangınlar
• Trafik kazaları
• Savaşlar
• Çatışmalardan etkilenmek
Travmatik Olaydan Sonra Bireyler Nasıl Reaksiyon Gösterirler?
Travma yaşantısı sonrası bireylerde birçok vakit “normal tepkilerden” farklı reaksiyonlar gözlemlenir. Lakin unutulmamalıdır ki “anormal duruma verilen olağandışı reaksiyon, olağan yansıdır.” Travma sonrasında çoklukla bireyde ortaya çıkan yansılar ise; travmayı başında tekrar tekrar yaşama, travma ile ilgili yahut onu hatırlatan şeylerden kaçınma, daha fazla gergin, huzursuz yahut her zamankinden daha tetikte olma, buhranda olma ve ağlama halinde karşımıza çıkmaktadır.
1. Travmanın Tekrar Tekrar Başında Yaşanması
Hayatta kalma düzeneği devreye girdiğinde zihin mümkün bir travmaya tekrar yaşama durumuna karşı depolama yapma uğraşına girişir. Bu durum gerçek bir tehdit algısı olduğunda işe fayda görünse de tehlikenin geçip gittiği artık korunmaya gereksinim olmadığı vakitlerde pek
de fonksiyonel değildir. Kişi travma sonrasında, travma sırasındaki his, fikir yahut imgeleri tekrar tekrar deneyimleyebilir ve bu tecrübeler; öfke, dehşet, çaresizlik, keder, tasa, dehşet ve öbür hisleri içerebilir. Birtakım imgeler, tatlar, kokular ve bedensel rahatsızlık verici duyumlar da tekrar deneyimlenebilir. Bu durum kişinin kendisine, etrafına ve dünyaya karşı itimat, sevgi, beraberlik, güvenlik his ve niyetlerini parçalayabilir.
2. Tekrar Eden Kabuslar, Kedere Sebep Olan Düşler ve Uykusuzluk
Travma sonrasında en sık karşılaştığımız durumlardan biri uyku sisteminde ve kalitesinde bozulmadır. Kişi travmaya ait yahut ondan büsbütün bağımsız fark etmeksizin daima tekrar eden üzücü düşler yahut kabuslar görebilir. Bu durum uykunun sık sık bölünmesine neden olmaktadır. Ayrıyeten kişi aşikâr bir müddetten sonra kabus görmekten endişe duyduğu için uykuya dalmakta yahut sürdürmekte kaçınma reaksiyonu gösterebilir. Her iki durum da uyku tertibini ve kalitesini önemli oranda tesirler ve kişinin daima yorgun hissetmesine sebep olur.
3. Flashback
Travma sonrasında bireyde sık karşılaşılan durumlardan biri geri dönüşlerdir. Travma o kadar acı verici bir tecrübedir ki kişi travma sonrasında sık sık güya travma tekrar yaşanıyormuşçasına, travma esnasında yaşadığına benzeri acı, ses, koku, manzara, bedensel duyumları tekrar tekrar hissedebilir. O kadar güçlüdür ki bireye travma sırasındaki bedensel duyumları, hisleri, kanıları travma sırasında olduğu üzere tekrar deneyimliyor olduğunu hissettirir. Travma ile ilgili rahatsız edici yahut sizi korkutan öbür şeylerle ilgili düşler görmek, travmanın tekrarlandığını hissetmek-travmayı çok kuvvetli olarak, tekrar yaşamak, size travmayı hatırlatan olaylarla yahut hislerle karşılaştığınızda, çok rahatsız, huzursuz olmak, size travmayı hatırlatan olaylar yahut anılarla karşılaştığınızda, örneğin, kalp çarpıntısı, baş dönmesi üzere, rahatsız eden fizikî reaksiyonlar deneyim etmek üzere durumlar yaşamanız mümkündür.
4. Travma İle İlgili Olaylardan Kaçınmak ve Hissizleşmek
İnsanın varoluşsal sisteminde sahip olduğu sistem, onu travma sırasında yahut sonrasında acı verici hislerden muhafaza maharetine sahiptir. Dolayısı ile travma sonrasında birey kendisine çok büyük acı verecek durumlara karşı hissizleşebilir. Travma ile ilgili niyet, his ve konuşmalardan kaçınabilir, travmayı hatırlatan yer, kişi ve olaylardan kaçınabilir, travma ile ilgili kimi anıları hiç hatırlayamayabilir. Ayrıyeten hayata küsme, kendisini etrafındaki şahıslardan başka biri olarak düşünme, her zamanki hisleri hissedememe, güya ödünç alınmış bir hayatı yaşıyor üzere hissetme üzere durumları yaşayabilir. Travmayı düşünmeye ya da travma hakkında konuşmaya isteksizlik, biri travmadan sonra nasıl hissettiğini sorduğunda öbür sorular sorulmaması için mevzuyu değiştirmek, güvenlik davranışlar; travma öncesinde yapılan bir şeyi daha farklı yapmak, denetim etme, ritüeller, büsbütün kaçınma (durumdan yahut araçtan) sık rastlanılan kaçınma ve hissizleşme tepkileridir.
5. Çok Uyarılma Yansıları
Travma sonrası bireyde her zamankinden daha fazla “tetikte olma” durumu gözlemlenebilir. Bunlar şu formda kendini gösterir; Uykuya dalmakta ya da uykuda kalmakta zorluk, sonluluk ve öfke patlamaları, konsantrasyon ve hafıza ile ilgili zorluklar, dikkat artımı ve kendiniz yahut oburlarının güvenliğiyle ilgili abartılı kaygılar, size travmanızı anımsatan durumlara karşılık verdiğiniz bedensel reaksiyonlar, cinsel zorluklar.
Travma Sonrası Fizikî, Duygusal, Bilişsel ve Kişilerarası Reaksiyonlar
Kelamı edilen olağan gerilim reaksiyonları, bedenimizde sempatik ve parasempatik hudut sistemine dayalı olarak ortaya çıkar. Sempatik hudut sistemi tehlike algılandığı anda devreye girer. Vücudun tehlikeli durumdan kaçmaya yahut tehlike ile savaşmaya hazırlanması için gerekli değişikliklerin meydana gelmesini sağlar. Aktivitesi, kalp atışlarında ve nefes alıp vermede hızlanma, terleme, sindirim sisteminde hareketlenme, kaslarda gerginlik, yorgunluk, uykuya dalmada zahmetler, bedenin değişik yerlerinde ağrı ve acı, iştahta değişiklikler, mide bulantısı ve cinsel dürtülerde değişiklikler olarak hissedilir. Tehlike ortadan kalktıktan sonra ise parasempatik hudut sistemi devreye girer; sempatik sistemin bedende ortaya çıkardığı değişikliklerin geri dönüşümünü vücut aktivitelerinin olağana dönmesini sağlar.
Travmatize olmuş şahıslar şok, dehşet, yas, öfke, suçluluk, utanç, çaresizlik, ümitsizlik, duygusal uyuşukluk (sevgi, yakınlık, rastgele bir şeye ya da birine duyulan ilgi, gündelik faaliyetlerimizden aldığımız keyif üzere hislerin hissedilmesinde çekilen güçlük) üzere hisleri ağır bir formda yaşayabilirler. Birinci bir-iki haftadan sonra şayet bu hisler varlıklarını ve yoğunluklarını korurlarsa bu mümkün bir ruhsal probleme işaret eder.
Gerilime verilen bilişsel yansılar duygusal yansılarla ilişkilidir. Verilen bilişsel yansılar hem olayın kendisi hem de verilen fizikî ve duygusal reaksiyonlar nedeniyle ortaya çıkabilirler. Kelam konusu yansılar şaşkınlık, dalgınlık, yer ve vakte oryantasyonda zahmet, hafıza sorunları ve baş karışıklığı olarak özetlenebilir.
Çok gerilim durumlarında mesken, okulda ve-veya işteki arkadaşlık, eş ve ebeveynlik bağlarında ortaya çıkan belirtilerden kelam etmek mümkündür. İlgilerde gözlenebilen bu değişikleri güvensizlik, tedirginlik, artan çatışma eğilimi, içe kapanma, yalnız kalma, kendini reddedilmiş ya da terk edilmiş hissetme, uzaklaşma, ön yargılı olma eğiliminde artış ve denetim etme gereksiniminde artış olarak gruplanabilir.
Travma Sonrası Gerilim Bozukluğuna Eşlik Eden Bozukluklar
1. Post-Travmatik Depresyon
2. Ahenk Bozukluğu
3. Yaygın Anksiyete Bozukluğu
4. Kısa Psikotik Bozukluk
5. Disosiyatif Amnezi
6. Disosiyatif Füg
7. Disosiyatif Kimlik Bozukluğu
8. Depersonalizasyon
9. Uykuda Endişe Bozukluğu
10. Somatizasyon Bozukluğu
11. Farklılaşmış Somotoform Bozukluk
Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu Tedavisi Nasıldır?
Toplumumuzda görülme sıklığı yüksek bedelde olan Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu birçok farklı terapi tekniği ile tedavi edilebilir bir ruhsal bozukluktur. Bilhassa son devirlerde travma tedavisi denilince akla gelen “Göz Hareketleri İle Reaksiyonsuz Duyarsızlaştırma” tekniği yani bilinen ismi ile “EMDR” önemli oranda ve süratli bir halde travmalar ve sonrası bozukluklar için tesirli bir metot olarak karşımıza çıkmaktadır.
Travma ve sonrası ortaya çıkan bozukluklar için yeniden sık uyguladığımız teknikler Bilişsel Davranışçı Terapi tekniklerinden olan “imgelemde maruz bırakma” tekniğidir. Bu teknik ile danışana seans içerisinde travmatik anıyı tekrar deneyimlemesi lakin farklı olarak bilişsel yanılgılı kodların düzeltilip, yerine fonksiyonel olanların yerleştirilmesi formunda ilerleyen ve sahiden travmaların önemli seviyede düzgünleşmesini sağlayan sistemlerden biridir. Bilişsel Davranışçı Terapi modeli tıpkı vakitte travma hadiselerinde bilişsel tekrar sürece, biyolojik geri bildirim ve rahatlama idmanları, sistematik duyarsızlaştırma, girişkenlik alıştırmaları, gerilimi azaltma alıştırmaları, nefes ve vücut idmanları ile düzgünleşme sürecinde hoş başarılara imza atmaktadır.
Hülasa travma ve sonrasında ortaya çıkan öbür ruhsal bozukluklar bahtınız değildir, popülasyona bakıldığında bu üzere durumlarla çalıştığımız hastalarımız tedavi sonrası kısa müddette eski işlevselliklerine geri dönebilmektedir. Kıymetli olan hakikat terapist ile çalışmak ve onunla birlikte hareket edebilmektir.