Harita çizen Türk bilim adamları, Türk bilim adamlarının çizdiği haritalar, Türk Bilim adamları ve haritaları
Ali Macar Reis
Ali Macar Reis bilindiği kadarıyla birincil Türk Atlasını yapan kişidir böylece yapılan atlas çalışması ona ithaf edilmiştir 7 haritadan oluşan Ali Macar Reis Atlası bugün Topkapı Sarayı ’nda sergilenmektedirosmanlı denız harıtacısı olarakta bılınır atlasta yer alan yedi harita :
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil büyük kasaba ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu ’nun bazı sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dünya haritası (Avusturalya değil)
Kaşgarlı Mahmut
Kaşgarlı Mahmud ’un meşhur eserinin tam adı: Kitabu Dîvânü Lûgati ’tTürk ’nesil Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar varlıklı bir dil olduğunu göstermek nedeniyle yazılmıştırDîvânü Lugati ’tTürk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk milletinin yüceliğini de anlatan bir âbide eserdir Sekiz bölümden oluşur Bölümler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir Kitapta takriben 8000 sözcük vardır Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, hattâ bâzı Âyet ve Hadisi Şerif ’lerden örnekler verilmiştir Bu yönüyle eser, bir kültür hâzinesi değerine kavuşturulmuştur Eserde bulunan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mâvi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiştir Türkler ’in oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiştir Eser, güneşle birlikte, kültürün de doğudan dünyayı sardığının önemli bir göstergesidir Dîvânü Lugati ’tTürk, Türk milletinin yalnız savaş meydanlarında yok, kültürel alanlarda da önder, öncü ve misal olduğunu belirten bir âbidedir
Piri Reis
Türk Amirali Piri Reis (14701554), Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis ’in kardeşinin oğludur Piri, amcası ile birlikte bir dizi deniz savaşına katılmış, deniz navigasyonunun vazgeçilmez aracı olan haritalar ve kartografi ile ilgilenmiştir Piri Reis ’in bugüne ulaşmış üç adet eseri bilinmektedir 1923 yılından sonra başlayan yeniliklere paralel olarak müzecilik alanında da atılımlar başlamıştır Topkapı Sarayı ’nın düzenlenmesi esnasında Milli Müzeler Müdürü Halil Erdem ’in bulduğu bir Atlantik Haritası Alman bilimci Paul Kahle kadar incelenmiştir Kahle kadar yapılan incelemeler ile harita bilim dünyasına tanıtılmış, bu çerçevede Türk tarihçileri Felaket İnan ve İbrahim Hakkı Konyalı da özellikle haritanın nasıl üretildiği konusunda araştırmalar yapmışlardır Daha sonraki yıllarda haritaya olan alaka artan bir şekilde artmış, tanıdık olmayan bilim adamları harita ile ilgilenmiş, Piri Reis adına sempozyumlar düzenlenmiş, Erik Von Daniken ’in “Tanrıların Arabaları isimli kitabındaki iddialar ile harita tüm dünya kamuoyuna mülk edilmiştir Araştırmacılar 1513 tarihli Atlantik Haritası ve Kuzey Atlantik Haritasının Piri Reis ’in birçok parçaları kaybolan Dünya Haritasının birer parçası olduklarına inanmaktadırlar İTÜ Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü Başkanı ve Kartografya Anabilim Dalı Başkanı Prof Dr Doğan UÇAR ’ın da yaptığı incelemeler neticesindeki sonuçlar da bu doğrultudadır 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65×90 cm ’lik bir paftası Topkapı müzesindedir Colombus ’un 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını haritasının üstüne yazan Piri Reis ’in bu tarihte Amerika içlerini ve güney kutbundaki dağları da belirten bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Keza “Hadikat ’ül Bahriye, “Netayic ’ülEfkar fi Cezayir ’ül Bihar, “Bilad ’ül Aminat ve harita yapımıyla ilgili “Eşkalname (o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini taşıyan “Hint Denizi Haritası gibi yapıtları İstanbul Deniz Müzesindedir Piri Reis Hürmüz kalesi kuşatmasında uğradığı bir iftira sebebi ile 1554 de idam edilmiştir
Piri Reis ’in harita çizme merakı artarak devam etmiş, Akdeniz ve Ege Denizi limanlarına ve adalarına ilişkin tuttuğu krokileri kullanarak Osmanlı donanmasının baskın olduğu denizlere ait “Kitabı Bahriye isimli eserinde çeşitli liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalar ile bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığ yerler, güvenli olmayan kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir
Matrakçı Nasuh
(Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan birincil ressamdır Sopa ya da demirci çekici ile yapılan ve bir çeşitlilik harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yüzyılda yapılmış Anadolu atlası vardırUmdet ’ülHisab (Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve “Beyanmenazili seferi Irakeyn ismindeki kitabında Kanuni ’nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geçkisi üstünde fethedilen yerleri, kaleleri ad ve hoş haritalarla anlatır
El İstahri (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri)
(15 asır), “Kitab al masalik val mamalik (Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın farklı alanlara yönlendirilmiş yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap yaklaşık 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak vaktinde yazılmıştır
Seydi Ali Reis
Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop ’lu bir aileye mensup sonradan Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını haberdar olan bir bilgindi Piri Reis ’in donanmasını Basra ’dan Süveyş ’e getirme görevi verildi 64) Oysa bir takım nedenlerden dolayı dört takvim (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan daha sonra Edirne ’ye dönebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHürmüz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabür Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsçadan yaptığı derlemelerle “Miratül Memalik (Ülkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Rusçaya çevrilmiştir 1554 de Ahmedabad ’ta yazdığı “Mohit (Okyanus) dağıtılmış batı dillerine çevrilmiştir66) 10 bölümlük bu kitapta yön bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, süre hesabı, yıllık, güneş ve Ay ’a emrindeki tanımlanan yıllar, denizcilikte manâlı bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, meşhur limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bir takım limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, ünlü limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir Bir başka yapıtı “Miratül Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsça ve Arapça bir fazla kitaplardan derlenmiş olup bir çok gökbilim aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, akarsu genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab ’ın yapım ve kullanılışı konularını içermektedir
1549 da Halep ’te Ali Kuşçu ’nun gökbilim ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçesine bir takım ilaveler koyarak “Hülaset ’elHaya ismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin dairesel olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine dürüst düştüklerini eklemiştir Ancak yerin jurnal hareketini kabul etmediğini kullanmak için de o zamana dek ileri sürülen kanıtları açıklamıştır
Mehmet Aşık
Büyük Türk gezgincilerinden Mehmet Işık (1555?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 sene içinde bir fazla ülke gezmiş ve gezi notları 1595 de “Menazırül Avalim (Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır
Mehmet Reis
1590 da Menemenli Mehmet Reis ’in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik ’te Correr müzesindedir Benzer şekilde 16 yüzyılda Tunus ’lu Hacı Ahmed ’in Dünya haritası Venedik ’te San Marco kütüphanesindedir
Katip Çelebi
Arapça ve Farsçayı çok iyi haberdar olan ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı yer alan Katip Çelebi (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını öğrendi En manâlı yapıtı “Cihannüma (Dünyayı belirten) coğrafya alanında doğu görüşten batı görüşe geçişte bir dönüm noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dünyanın yuvarlaklığı üzerine kanıtlar verildikten sonra Japonya ’dan Erzurum ve Irak ’a dek ülkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır “KeşfüzZunun (sanıların keşfi) isimli kitabı da ünlüdür 1727 de basımevinin icadından derhal sonradan 1732 de basılan bu kitap çeşitli dillere çevrilmiştir Katip Çelebinin dahası “Kozmoğrafya adında bir kitabı daha vardır İstanbul ’da ilk defa pusula sapmasını belirlemiştir *
Ali Macar Reis
Ali Macar Reis bilindiği kadarıyla birincil Türk Atlasını yapan kişidir böylece yapılan atlas çalışması ona ithaf edilmiştir 7 haritadan oluşan Ali Macar Reis Atlası bugün Topkapı Sarayı ’nda sergilenmektedirosmanlı denız harıtacısı olarakta bılınır atlasta yer alan yedi harita :
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil büyük kasaba ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu ’nun bazı sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dünya haritası (Avusturalya değil)
Kaşgarlı Mahmut
Kaşgarlı Mahmud ’un meşhur eserinin tam adı: Kitabu Dîvânü Lûgati ’tTürk ’nesil Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar varlıklı bir dil olduğunu göstermek nedeniyle yazılmıştırDîvânü Lugati ’tTürk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk milletinin yüceliğini de anlatan bir âbide eserdir Sekiz bölümden oluşur Bölümler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir Kitapta takriben 8000 sözcük vardır Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, hattâ bâzı Âyet ve Hadisi Şerif ’lerden örnekler verilmiştir Bu yönüyle eser, bir kültür hâzinesi değerine kavuşturulmuştur Eserde bulunan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mâvi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiştir Türkler ’in oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiştir Eser, güneşle birlikte, kültürün de doğudan dünyayı sardığının önemli bir göstergesidir Dîvânü Lugati ’tTürk, Türk milletinin yalnız savaş meydanlarında yok, kültürel alanlarda da önder, öncü ve misal olduğunu belirten bir âbidedir
Piri Reis
Türk Amirali Piri Reis (14701554), Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis ’in kardeşinin oğludur Piri, amcası ile birlikte bir dizi deniz savaşına katılmış, deniz navigasyonunun vazgeçilmez aracı olan haritalar ve kartografi ile ilgilenmiştir Piri Reis ’in bugüne ulaşmış üç adet eseri bilinmektedir 1923 yılından sonra başlayan yeniliklere paralel olarak müzecilik alanında da atılımlar başlamıştır Topkapı Sarayı ’nın düzenlenmesi esnasında Milli Müzeler Müdürü Halil Erdem ’in bulduğu bir Atlantik Haritası Alman bilimci Paul Kahle kadar incelenmiştir Kahle kadar yapılan incelemeler ile harita bilim dünyasına tanıtılmış, bu çerçevede Türk tarihçileri Felaket İnan ve İbrahim Hakkı Konyalı da özellikle haritanın nasıl üretildiği konusunda araştırmalar yapmışlardır Daha sonraki yıllarda haritaya olan alaka artan bir şekilde artmış, tanıdık olmayan bilim adamları harita ile ilgilenmiş, Piri Reis adına sempozyumlar düzenlenmiş, Erik Von Daniken ’in “Tanrıların Arabaları isimli kitabındaki iddialar ile harita tüm dünya kamuoyuna mülk edilmiştir Araştırmacılar 1513 tarihli Atlantik Haritası ve Kuzey Atlantik Haritasının Piri Reis ’in birçok parçaları kaybolan Dünya Haritasının birer parçası olduklarına inanmaktadırlar İTÜ Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü Başkanı ve Kartografya Anabilim Dalı Başkanı Prof Dr Doğan UÇAR ’ın da yaptığı incelemeler neticesindeki sonuçlar da bu doğrultudadır 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65×90 cm ’lik bir paftası Topkapı müzesindedir Colombus ’un 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını haritasının üstüne yazan Piri Reis ’in bu tarihte Amerika içlerini ve güney kutbundaki dağları da belirten bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Keza “Hadikat ’ül Bahriye, “Netayic ’ülEfkar fi Cezayir ’ül Bihar, “Bilad ’ül Aminat ve harita yapımıyla ilgili “Eşkalname (o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini taşıyan “Hint Denizi Haritası gibi yapıtları İstanbul Deniz Müzesindedir Piri Reis Hürmüz kalesi kuşatmasında uğradığı bir iftira sebebi ile 1554 de idam edilmiştir
Piri Reis ’in harita çizme merakı artarak devam etmiş, Akdeniz ve Ege Denizi limanlarına ve adalarına ilişkin tuttuğu krokileri kullanarak Osmanlı donanmasının baskın olduğu denizlere ait “Kitabı Bahriye isimli eserinde çeşitli liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalar ile bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığ yerler, güvenli olmayan kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir
Matrakçı Nasuh
(Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan birincil ressamdır Sopa ya da demirci çekici ile yapılan ve bir çeşitlilik harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yüzyılda yapılmış Anadolu atlası vardırUmdet ’ülHisab (Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve “Beyanmenazili seferi Irakeyn ismindeki kitabında Kanuni ’nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geçkisi üstünde fethedilen yerleri, kaleleri ad ve hoş haritalarla anlatır
El İstahri (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri)
(15 asır), “Kitab al masalik val mamalik (Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın farklı alanlara yönlendirilmiş yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap yaklaşık 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak vaktinde yazılmıştır
Seydi Ali Reis
Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop ’lu bir aileye mensup sonradan Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını haberdar olan bir bilgindi Piri Reis ’in donanmasını Basra ’dan Süveyş ’e getirme görevi verildi 64) Oysa bir takım nedenlerden dolayı dört takvim (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan daha sonra Edirne ’ye dönebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHürmüz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabür Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsçadan yaptığı derlemelerle “Miratül Memalik (Ülkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Rusçaya çevrilmiştir 1554 de Ahmedabad ’ta yazdığı “Mohit (Okyanus) dağıtılmış batı dillerine çevrilmiştir66) 10 bölümlük bu kitapta yön bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, süre hesabı, yıllık, güneş ve Ay ’a emrindeki tanımlanan yıllar, denizcilikte manâlı bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, meşhur limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bir takım limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, ünlü limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir Bir başka yapıtı “Miratül Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsça ve Arapça bir fazla kitaplardan derlenmiş olup bir çok gökbilim aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, akarsu genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab ’ın yapım ve kullanılışı konularını içermektedir
1549 da Halep ’te Ali Kuşçu ’nun gökbilim ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçesine bir takım ilaveler koyarak “Hülaset ’elHaya ismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin dairesel olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine dürüst düştüklerini eklemiştir Ancak yerin jurnal hareketini kabul etmediğini kullanmak için de o zamana dek ileri sürülen kanıtları açıklamıştır
Mehmet Aşık
Büyük Türk gezgincilerinden Mehmet Işık (1555?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 sene içinde bir fazla ülke gezmiş ve gezi notları 1595 de “Menazırül Avalim (Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır
Mehmet Reis
1590 da Menemenli Mehmet Reis ’in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik ’te Correr müzesindedir Benzer şekilde 16 yüzyılda Tunus ’lu Hacı Ahmed ’in Dünya haritası Venedik ’te San Marco kütüphanesindedir
Katip Çelebi
Arapça ve Farsçayı çok iyi haberdar olan ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı yer alan Katip Çelebi (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını öğrendi En manâlı yapıtı “Cihannüma (Dünyayı belirten) coğrafya alanında doğu görüşten batı görüşe geçişte bir dönüm noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dünyanın yuvarlaklığı üzerine kanıtlar verildikten sonra Japonya ’dan Erzurum ve Irak ’a dek ülkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır “KeşfüzZunun (sanıların keşfi) isimli kitabı da ünlüdür 1727 de basımevinin icadından derhal sonradan 1732 de basılan bu kitap çeşitli dillere çevrilmiştir Katip Çelebinin dahası “Kozmoğrafya adında bir kitabı daha vardır İstanbul ’da ilk defa pusula sapmasını belirlemiştir *