Turk Edebiyatı Donemleri Nelerdir,
Turk Edebiyatının Donemleri
TURK EDEBİYATINDAKİ DONEMLER HAKKINDA BİLGİ
1 İSLAMİYETTEN ONCEKİ TURK EDEBİYATI
a) Sozlu Edebiyat Donemi
b) Yazılı Edebiyet Donemi
2 İSLAMİYETİN ETKİSİNDEKİ TURK EDEBİYATI
a) Divan Edebiyatı
b) Halk Edebiyatı
3 BATI EDEBİYATI ETKİSİNDEKİ TURK EDEBİYATI
a) Tanzimat Edebiyatı
b) Serveti Funun Edebiyatı
c) Fecri Ati Edebiyatı
d) Milli Edebiyat
e) Cumhuriyet Donemi Edebiyatı
f) 1940 Sonrası Turk Edebiyatı
İSLAMİYETTEN ONCEKİ TURK EDEBİYATI
A) SOZLU EDEBİYAT DONEMİ:
MSVIII yuzyıla gelinceye kadar Turklerin henuz yazıyı kullanmadıkları donemdeki edebiyattır Bu donem edebiyatı, sozlu olarak uretilmiş ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını surdurmuştur Bu donemde edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir
Genel ozellikleri:
1 Bu donem edebiyatı muzik eşliğinde (“kopuz adı verilen sazla) dile getirilmiştir
2 Olcu, ulusal olcumuz olan “hece olcusudur
3 Nazım birimi “dortluktur
4 Donemine gore arı bir dili vardır
5 Dizelere genel olarak yarım uyak hakimdir
6 Daha cok doğa, aşk ve olum konuları işlenmiştir
7 Bu doneme yonelik elimizdeki en onemli ve eski kaynak Kaşgarlı Mahmut ’un “Divanı Lugatit Turk adlı eseridir
Donemin urunleri:
1 KOŞUK: “Sığır denilen surek avları sırasında soylenen şiirlerdir Konusu daha cok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir Bu tur daha sonra Halk edebiyatında “Koşma adıyla anılmıştır
2 SAV: Donemin ozlu sozleridir Bugunku atasozlerinin ilk bicimi niteliğindedir
3 SAGU: “Yuğ adı verilen olum torenlerinde, olen kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir
4 DESTAN: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım turudur
DESTANLARIN OZELLİKLERİ
1 Toplumun ortak goruşlerini yansıtması
2 Olağanustu ozellikler taşıması
3 Kişilerinin seckin olması (Kral, Han, Hakanvb)
4 Milli dilde soylenmiş olması
5 Milli nazım olcusuyle soylenmiş olması
6 Oldukca uzun olması
7 Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, mizah, unlu kişilerin yaşamları şeklinde sıralanabilmesi
TURK DESTANLARI
Destanlarımız yazıya gecirilmedikleri icin bugun bunların ancak konularını bilmekteyiz Bunları da İran, Cin ve Arap kaynaklarından oğreniyoruz
A) SAKA DEVRİ DESTANLARI
1) Alp Er Tunga Destanı: Turkİran savaşlarında Alp Er Tunga ’nın yiğitliklerini ve bu savaşları anlatır
2) Şu Destanı: İskender ’le Turkler arasındaki savaşı ve Turk hakanı Şu ’nun kahramanlıklarını anlatır
B) HUN DEVRİ DESTANI
Oğuz Destanı, Hun hukumdarı Mete ’yi ve onun yaşamını anlatır
C) GOKTURK DEVRİ DESTANLARI
1) Bozkurt Destanı: Gokturklerin dişi bir kurttan tureyişini anlatır
2) Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon ’a acılan Turklerin orada bir demir dağı eritip intikamlarını almalarını anlatır
D) UYGUR DEVRİ DESTANLARI
1) Tureyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan tureyişi anlatılır
2) Goc Destanı: Uygur Turkleri ’nin anayurtlarından gocunu anlatır
NOT: Destanlar oluşumları bakımından iki grupta incelenebilir
a) Doğal Destanlar: Halk arasında ortaya cıkan anon,im urunlerdir Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip duzenlenmiştir
b) Yapma (Suni) Destanlar: Bir olayın doğal destana benzetilerek bir şairce destanlaştırılmasıdır
B) YAZILI EDEBİYAT DONEMİ
Bu donemi Gokturk ve Uygur donemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz
1) Gokturk (Orhun) Yazıtları (VIII yy): Bunlarda Cinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Turk butunluğunu yeniden kurmak icin icte ve dışta svaşan Gokturklerin hikayesi anlatılır Bu abideler 38 harfli olan Gokturk alfabesiyle yazılmıştır Bunlardan en onemli olanları uc tanedir
a) Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazıtı (720725): Dort bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır Daha cok Cinlilerle yapılan savşlar anlatılmaktadır
b) Kul Tigin Yazıtı (732): Gokturk hakanı olan Bilge Kağan kardeşi Kul Tigin ’in olumu uzerine bu abideyi dikmiştir
c) Bilge Kağan Yazıtı (735): Gokturk hakanı olan Bilge Kağan ’ın olumunden sonra yazdırılmış birabidedir Son iki yazar daha cok donemin olaylarından , torelerinden ve Bilge Kağanın ulusuna dilediği iyi dileklerden soz eder
* “Turk adının gectiği ilk yazılı belge ve Turk edebiyatının ilk yazılı ornekleri olan Gokturk abidelerindeki yazılar Prof Thomsen ve Radloff tarafından okunmuştur
2) Uygur Donemi Eserleri: Gokturk devletinin yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir Daha cok Buddha ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir Bunlar Turfan yoresinde yapılan kazılarda ortaya cıkarılmıştır Uygurların kağıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır Donemden kalma bircok hikayenin yanında “kokunc denilen bir tur ilkel tiyatro eserleri de vardır Uygurlar bu eserleri 14 harfli uyugr alfabesiyle yazmışlardır
İSLAMİYETİN ETKİSİNDEKİTURK EDEBİYATI
(1019yy)
Turkler onuncu yuzyıldan itibaren kitleler halinde İslamiyeti kabul etmeye başlamışlardır İslam kulturunun etkisiyle yavaşa yavaş yeni bir edebiyat ortaya cıkmıştır Kendine ozgu nitelikleri ve kurallarıyla “Divan Edebiyatı adını verdiğimiz donemin oluşumu 13 yuzyıla kadar gelir Daha sonra bu edebiyat anlayışı 19yuzyıla kadar etkin bir şekilde varlığını surdurur
Diğer yandan, İslamiyetten onceki “Sozlu Edebiyat Donemi, İslam kulturunun etkisiyle iceriğinde kucuk değişimlere uğrayarak “Halk Edebiyatı adıyla gelişimini surdurur Yani, bir anlamda “Halk Edebiyatı dediğimiz edebiyat, islamiyetten onceki edebiyatımızın İslam uygarlığı altındaki yeni bicimlenişidir Oysa “Divan Edebiyatı tamamen dinin etkisiyle şekillenmiş bir edebiyattır
Turklerin Musluman olduğunu kabul ettiğimiz 10yuzyılla, Divan edebiyatının başlangıcı olarak kabul edilen 13 yuzyıl arasında İslamiyetin etkisi altında verilmiş olan, bir anlamda geciş donemi urunlerimiz sayılan eserler yer almaktadır
İLK İSLAMİ URUNLER
KUTADGU BİLİG: Eserin adı “mutluluk veren bilgi anlamına gelir Yazarı, Yusuf Has Hacip ’tir Karahanlılar zamanında (XI yuzyıl1070) yazılmış, ideal bir devlet yonetiminin nasıl olması gerektiği uzerinde durulmuştur Esrin dilinde henuz Arapca ve Farsca etkisi yoktur Birimi beyit, olcusu aruz, kalıbı fe u lunfe u lun fe ul ’dur Bilinen uc nushası, bugun Fergana, Viyana ve Mısır ’da bulunmaktadır
DİVAN U LUGATİT TURK: Eserin adı, “Turk Dili ’nin toplu(genel) Sozluğu anlamına gelir Adından da anlaşılacağı gibi, eser bir sozluktur; Araplara Turkce ’yi oğretmek amacıyla yazılmıştır Bundan dolayı, Turkce ’nin Arapca karşısında savunulduğu bir eser olarak değerlendirilir Eserde Turkce sozcuklerin anlamları Arapca ’yla acıklanmakta ve her maddeden sonra birtakım Turkce metinler ornek olarak verilmektedir Kaşgarlı Mahmut tarafından XI yuzyılda yazılan eserin asıl onemi de, işte bu derleme Turkce metinlerden ileri gelmektedir Eserine bir de Turk illerinin haritasını koyan Kaşgarlı Mahmut, Turkce sozcuklerin acıklamalarını yaparken dort yuze yakın dortlukten oluşan şiirlerle atasozlerini (sav) ornek olarak verir Divanı Lugatit Turk, Turk dilinin ana eseri, Turk edebiyatının ve folklorunun bir hazinesi olarak kabul edilmektedir
Edebiyatımızda aruz olcusunun ilk kullanıldığı eser olarak kabul edilmektedir Eserde adaleti, aklı, saadeti ve devleti temsil eden dort kahramanın cevresinde gelişen olaylarla yazar, devlet idaresinin ve sosyal duzenin nasıl olması gerektiğini anlatır Hakaniye Turkcesiyle yazılmış olan eserde 7500 civarında Turkce sozcuk Arapca olarak acıklanmıştır Ayrıca Turk boylarının dilleri ve Turk illeri hakkında bilgi verir
ATABETU ’LHAKAYIK: 12 yuzyılda Edip Ahmet tarafından aruz olcusu (Şehname) vezni) ve dortluklerle yazılmıştır Eserin adı “Hakikatler Basamağı anlamındadır Hakaniye Turkcesiyle yazılmış olan eserde, bilginin fayydası, cehaletin zararları, comertlik, cimrilik, iyi ve kotu huylar anlatılarak halka yararlı olmak amacı gudulmuştur Diniahlaki bir eserdir Edip Ahmet ’in bu eseri yazarken Kutadgu Bilig ’den etkilendiği bilinmektedir
DİVANI HİKMET: 12 yuzylda Ahmet Yesevi tarafından dortluklerle ve hece olcusuyle yazılmış dini, tasavvufi ve oğretici bir eserdir Dortluklerin her birine “hikmet adı verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya ve Anadolu ’da yayılarak halkı derinden etkilemiştir Yesevilik tarikatının da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha sonra Anadolu ’da kurulan pek cok tarikata kaynak olmuştur
Orta Asya ve Turk boylarının bulunduğu bolgelerde yuzyıllarca sevilerek okunan “Bakırgan Kitabının yazarı olan Suleyman Ata da, Ahmet Yesevi ’nin haleflerinden biridirOnun eseri de dini, tasavvufi ve oğretici şiirlerden oluşmaktadır
DEDE KORKUT HİKAYELERİ: Oğuz Turklerinin Rum, Abaza ve Gurculerle yaptıkları savaşlara ait destani hikayelerdir Halk arasında soylene soylene 14yuzyılda son şeklini almış ve 15 ve 16 yuzyılda yazıya gecirilmiştir Hikayelerin yazarı belli değildir Dede Korkut hikayeleri on iki hikaye ile bir onsozden oluşmaktadır Desten geleneğinden halk oykuculuğune geciş donemi urunleridir Hikayelerde olaylar nesir, kahramanların duygu ve duşunceleri nazımla dile getirilmiştir Arı bir dil kullanılmış, olağanustu olaylar yer verilmiştir
Turkcenin canlı ve doğal anlatım guzelliğini gosteren hikayelerde ses tekrarları da sıkca yer almaktadır
Dede Korkut hikayelerinin tek ve tam nushası Almanya ’da Dresden Kutuphanesi ’ndedir
DİVAN EDEBİYATI
(1319yy)
DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİCİMLERİ
1 GAZEL: Ozellikle aşk, guzellik ve icki konusunda yazılmış belirli bicimdeki şiirlere denir Beyit sayısı genellikle 59 arasında değişir Gazelin ilk beyti mutlaka kendi arasında uyaklı olurBu ilk beyte “matla, son beyte ise “makta adı verilir Bir gazelin en guzel beytine “beytul gazel, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “mahlas beyti denir Beyitleri arasında anlam birliği bulunan gazele “yekahenk, aynı guc ve guzellikte beyitlerden oluşan gazele de “yekavaz gazel adı verilir
2 KASİDE: Din ve devlet buyuklerini ovmek amacıyla belirli kurallar icinde yazılan uzun şiirlerdir En az 33, en cok 99 beyitten oluşur Kasidenin en guzel beytine “beytul kaside, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “tacbeyt adı verilir
3 MESNEVİ: Her beyti kendi icinde uyaklı uzun nazım bicimidirBir anlamda Divan edebiyatında manzum hikayelerin yazıldığı bir bicim olarak da tanımlayabiliriz
Mevlana ’nın unlu tasavvufi mesnevisi 25700 beyitten oluşmuştur
Mesneviler aşk, dini ve tasavvufi, ahlakioğretici, savaş ve kahramanlık, bir şehri ve şehrin guzelliklerini anlatma, mizah gibi turlu konularda yazılmıştır Divan edebiyatında roman ve hikaye gibi turler olmadığı icin mesneviler bir bakıma bu turlerin yerini tutmuşlardır On bolumden oluşurAynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye “Hamse adı verilir Hamse sahibi olarak tanınmış onemli an şairleri: Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya, Nev ’izade Atai ’dir
4 KITA: Yalnız ikinci ve dorduncu dizeleri birbiriyle uyaklı iki beyitlik nazım bicimidir Beyitler arasında anlam birliği bulunur Pek cok konuda yazılabilir
5 MUSTEZAT: Gazelin ozel bir bicimine denir Uzın dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında uyaklanırlar Kısa dizelere “ziyade adı verilir
BENTLERDE KURULAN NAZIM BİCİMLERİ
1) RUBAİ: Dort dizelik ve kendine ozgu ayrı olcusu olan bir nazım bicimidir Konusu daha cok dunya goruşune ve şairin felsefi duşuncelerine yoneliktir
Edebiyatımızda bu turun en başarılı son temsilcisi olarak Yahya Kemal gosterilmektedir
2) TUYUĞ (TUYUK): Rubai gibi dort dizelik bir nazım bicimidir Edebiyatımızda en cok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin ’dir Bu bicim yalnızca Turk edebiyatına ozgudur (Rubai, İran edebiyatından gecmedir)
BİRDEN COK DORTLUKLER
1) MURABBA: Dort dizelik kıtalardan oluşur Bent sayısı 37 arasında değişir Her konuda yazılır
2) ŞARKI: Genellikle aşk, icki, eğlence konularında yazılan dort dizelik nazım bicimidir Bicim bakımından “murabbaya benzer Coğunlukla bestelenmek icin yazılır Bu bicim de tuyuğ gibi yalnızca Turk edebiyatına ozgudur “Şarkı biciminin yaratıcısı ve en guclu şairi Nedim ’dir
NOT: Divan edebiyatında uclu ya da daha cok mısralı bentlerden meydana gelmiş nazım şekillerinin genel adı MUSAMMAT ’tır Yani dort dizeden oluaşn murabba, şarkı gibi bicimlerin; beş dizeden oluşan tahmis, taştir, tardiyye gibi bicimlerin ya da altı veya daha cok dizeden oluşan bicimlerin tumunun ust başlığı MUSAMMAT ’tır
TERKİBİ BENT: Bentlerle kurulan bir nazım bicimidir Her bent, sayısı 510 arasında değişen beyitlerden oluşur Bendin son beytine “vasıta beyti denir Terkibi bentte vasıta beyti her beytin sonunda değişir ve vasıta beyti mutlaka kendi icinde uyaklı olur
Terkibi bentlerde genellikle talihten ve hayattan şikayetler, dini, tasavvufi, felsefi duşunceler anlatılmış, toplumsal yergi niteliğinde eleştirilere yer verilmiştir
TERCİİ BENT: Bicim bakımından terkibi bente benzer ; ancak vasıta beyti her bendin sonunda değişmez ve aynen tekrarlanır Konularında daha cok Tanrının gucu, evrenin sonsuzluğu, doğanın ve yaşamın karşıtlıkları vardır
DİVAN EDEBİYATI NAZIM TURLERİ
1 TEVHİT VE MUNACAT: Tanrının birliğini ve yuceliğini anlatan şiirlere tevhit, Tanrıya yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan şiirlere de munacat denir Daha cok kaside bicimiyle yazılmıştır
2 NAAT: Hz Muhammed ’i ovmek icin yazılan şiirlere denir Bunlar da daha cok kaside bicimiyle yazılmıştır
3 MERSİYE: Bir kimsenin olumu uzerine duyulan uzuntu ve acıyı anlatmak icin yazılan şiirlerdir Genellikle terkibi bent bicimiyle yazılmıştır (Bu turun, Eski Turk Edebiyatı ’ndaki adı sagu, Halk Edebiyatı ’ndaki adı ise ağıttır)
4 METHİYE: Bir kimseyi ovmek icin yazılan şiirlerdir Bunlar da genellikle kaside biciminde yazılmıştır
5 HİCVİYE: Bir kimseyi yermek icin yazılan şiirlerdir
6 FAHRİYE: Şairlerin kendilerini ovmek amacıyla yazdıkları şiirlerdir
NOT: Divan edebiyatında bir şairin şiirine, başka bir şair tarafından aynı olcu, uyak ve redifle yazılan benzerine “Nazire denir Bu, nazire yazan şairin diğer şaire karşı duyduğu saygı ve beğeniden ileri gelmektedir Edebiyatımızda bu turde de pek cok urun verilmiştir
DİVAN EDEBİYATININ GENEL OZELLİKLERİ
1 Nazım birimi genellikle beyittir ve cumle beyitte tamamlanır Beyit, cumleye egemendir
2 Nazım olcusu “aruzdur
3 Dili Arapca, Farsca, Turkce karışımı olan Osmanlıca ’dır
4 Şiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır
5 Şiirlerin konuyu iceren başlıkları olmadığı icin nazım bicimlerine gore adlandırılmışlardır
6 Klişe bir edebiyattır Duygu ve duşunceler değişmez sozlerle (Mazmun) anlatılır
7 Anlatılan şey değil, anlatış bicimi on plandadır
8 Soyut bir edebiyattır İnsan ve doğa gercekte olduğundan farklı ele alınmıştır
9 Aydın zumrenin edebiyatıdır Medrese kulturu hakimdir Genellikle saraya ve cevresine seslenir
10 Sanatlara bolca yer verilmiş, sanat yapmak amac durumuna gelmiştir
11 Ulusal bir edebiyat olmayıp dinin etkisiyle şekillenmiştir Arap ve İran edebiyatının etkisi cok fazladır
12 Şiirde daha cok aşk, sevgili, icki, din ve kadercilik gibi konular işlenmiştir
13 Nazım on planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir
14 Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi gorevini goren biyografik eser), munşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır Bunlarda da sanat yapma amacı on plandadır
15 13yuzyılda gelişmeye başlamış 16 ve 17 yuzyıllarda en olgun donemini yaşamış, 19yuzyılın sonlarına kadar surmuştur
Turk Edebiyatının Donemleri
TURK EDEBİYATINDAKİ DONEMLER HAKKINDA BİLGİ
1 İSLAMİYETTEN ONCEKİ TURK EDEBİYATI
a) Sozlu Edebiyat Donemi
b) Yazılı Edebiyet Donemi
2 İSLAMİYETİN ETKİSİNDEKİ TURK EDEBİYATI
a) Divan Edebiyatı
b) Halk Edebiyatı
3 BATI EDEBİYATI ETKİSİNDEKİ TURK EDEBİYATI
a) Tanzimat Edebiyatı
b) Serveti Funun Edebiyatı
c) Fecri Ati Edebiyatı
d) Milli Edebiyat
e) Cumhuriyet Donemi Edebiyatı
f) 1940 Sonrası Turk Edebiyatı
İSLAMİYETTEN ONCEKİ TURK EDEBİYATI
A) SOZLU EDEBİYAT DONEMİ:
MSVIII yuzyıla gelinceye kadar Turklerin henuz yazıyı kullanmadıkları donemdeki edebiyattır Bu donem edebiyatı, sozlu olarak uretilmiş ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını surdurmuştur Bu donemde edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir
Genel ozellikleri:
1 Bu donem edebiyatı muzik eşliğinde (“kopuz adı verilen sazla) dile getirilmiştir
2 Olcu, ulusal olcumuz olan “hece olcusudur
3 Nazım birimi “dortluktur
4 Donemine gore arı bir dili vardır
5 Dizelere genel olarak yarım uyak hakimdir
6 Daha cok doğa, aşk ve olum konuları işlenmiştir
7 Bu doneme yonelik elimizdeki en onemli ve eski kaynak Kaşgarlı Mahmut ’un “Divanı Lugatit Turk adlı eseridir
Donemin urunleri:
1 KOŞUK: “Sığır denilen surek avları sırasında soylenen şiirlerdir Konusu daha cok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir Bu tur daha sonra Halk edebiyatında “Koşma adıyla anılmıştır
2 SAV: Donemin ozlu sozleridir Bugunku atasozlerinin ilk bicimi niteliğindedir
3 SAGU: “Yuğ adı verilen olum torenlerinde, olen kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir
4 DESTAN: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım turudur
DESTANLARIN OZELLİKLERİ
1 Toplumun ortak goruşlerini yansıtması
2 Olağanustu ozellikler taşıması
3 Kişilerinin seckin olması (Kral, Han, Hakanvb)
4 Milli dilde soylenmiş olması
5 Milli nazım olcusuyle soylenmiş olması
6 Oldukca uzun olması
7 Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, mizah, unlu kişilerin yaşamları şeklinde sıralanabilmesi
TURK DESTANLARI
Destanlarımız yazıya gecirilmedikleri icin bugun bunların ancak konularını bilmekteyiz Bunları da İran, Cin ve Arap kaynaklarından oğreniyoruz
A) SAKA DEVRİ DESTANLARI
1) Alp Er Tunga Destanı: Turkİran savaşlarında Alp Er Tunga ’nın yiğitliklerini ve bu savaşları anlatır
2) Şu Destanı: İskender ’le Turkler arasındaki savaşı ve Turk hakanı Şu ’nun kahramanlıklarını anlatır
B) HUN DEVRİ DESTANI
Oğuz Destanı, Hun hukumdarı Mete ’yi ve onun yaşamını anlatır
C) GOKTURK DEVRİ DESTANLARI
1) Bozkurt Destanı: Gokturklerin dişi bir kurttan tureyişini anlatır
2) Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon ’a acılan Turklerin orada bir demir dağı eritip intikamlarını almalarını anlatır
D) UYGUR DEVRİ DESTANLARI
1) Tureyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan tureyişi anlatılır
2) Goc Destanı: Uygur Turkleri ’nin anayurtlarından gocunu anlatır
NOT: Destanlar oluşumları bakımından iki grupta incelenebilir
a) Doğal Destanlar: Halk arasında ortaya cıkan anon,im urunlerdir Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip duzenlenmiştir
b) Yapma (Suni) Destanlar: Bir olayın doğal destana benzetilerek bir şairce destanlaştırılmasıdır
B) YAZILI EDEBİYAT DONEMİ
Bu donemi Gokturk ve Uygur donemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz
1) Gokturk (Orhun) Yazıtları (VIII yy): Bunlarda Cinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Turk butunluğunu yeniden kurmak icin icte ve dışta svaşan Gokturklerin hikayesi anlatılır Bu abideler 38 harfli olan Gokturk alfabesiyle yazılmıştır Bunlardan en onemli olanları uc tanedir
a) Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazıtı (720725): Dort bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır Daha cok Cinlilerle yapılan savşlar anlatılmaktadır
b) Kul Tigin Yazıtı (732): Gokturk hakanı olan Bilge Kağan kardeşi Kul Tigin ’in olumu uzerine bu abideyi dikmiştir
c) Bilge Kağan Yazıtı (735): Gokturk hakanı olan Bilge Kağan ’ın olumunden sonra yazdırılmış birabidedir Son iki yazar daha cok donemin olaylarından , torelerinden ve Bilge Kağanın ulusuna dilediği iyi dileklerden soz eder
* “Turk adının gectiği ilk yazılı belge ve Turk edebiyatının ilk yazılı ornekleri olan Gokturk abidelerindeki yazılar Prof Thomsen ve Radloff tarafından okunmuştur
2) Uygur Donemi Eserleri: Gokturk devletinin yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir Daha cok Buddha ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir Bunlar Turfan yoresinde yapılan kazılarda ortaya cıkarılmıştır Uygurların kağıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır Donemden kalma bircok hikayenin yanında “kokunc denilen bir tur ilkel tiyatro eserleri de vardır Uygurlar bu eserleri 14 harfli uyugr alfabesiyle yazmışlardır
İSLAMİYETİN ETKİSİNDEKİTURK EDEBİYATI
(1019yy)
Turkler onuncu yuzyıldan itibaren kitleler halinde İslamiyeti kabul etmeye başlamışlardır İslam kulturunun etkisiyle yavaşa yavaş yeni bir edebiyat ortaya cıkmıştır Kendine ozgu nitelikleri ve kurallarıyla “Divan Edebiyatı adını verdiğimiz donemin oluşumu 13 yuzyıla kadar gelir Daha sonra bu edebiyat anlayışı 19yuzyıla kadar etkin bir şekilde varlığını surdurur
Diğer yandan, İslamiyetten onceki “Sozlu Edebiyat Donemi, İslam kulturunun etkisiyle iceriğinde kucuk değişimlere uğrayarak “Halk Edebiyatı adıyla gelişimini surdurur Yani, bir anlamda “Halk Edebiyatı dediğimiz edebiyat, islamiyetten onceki edebiyatımızın İslam uygarlığı altındaki yeni bicimlenişidir Oysa “Divan Edebiyatı tamamen dinin etkisiyle şekillenmiş bir edebiyattır
Turklerin Musluman olduğunu kabul ettiğimiz 10yuzyılla, Divan edebiyatının başlangıcı olarak kabul edilen 13 yuzyıl arasında İslamiyetin etkisi altında verilmiş olan, bir anlamda geciş donemi urunlerimiz sayılan eserler yer almaktadır
İLK İSLAMİ URUNLER
KUTADGU BİLİG: Eserin adı “mutluluk veren bilgi anlamına gelir Yazarı, Yusuf Has Hacip ’tir Karahanlılar zamanında (XI yuzyıl1070) yazılmış, ideal bir devlet yonetiminin nasıl olması gerektiği uzerinde durulmuştur Esrin dilinde henuz Arapca ve Farsca etkisi yoktur Birimi beyit, olcusu aruz, kalıbı fe u lunfe u lun fe ul ’dur Bilinen uc nushası, bugun Fergana, Viyana ve Mısır ’da bulunmaktadır
DİVAN U LUGATİT TURK: Eserin adı, “Turk Dili ’nin toplu(genel) Sozluğu anlamına gelir Adından da anlaşılacağı gibi, eser bir sozluktur; Araplara Turkce ’yi oğretmek amacıyla yazılmıştır Bundan dolayı, Turkce ’nin Arapca karşısında savunulduğu bir eser olarak değerlendirilir Eserde Turkce sozcuklerin anlamları Arapca ’yla acıklanmakta ve her maddeden sonra birtakım Turkce metinler ornek olarak verilmektedir Kaşgarlı Mahmut tarafından XI yuzyılda yazılan eserin asıl onemi de, işte bu derleme Turkce metinlerden ileri gelmektedir Eserine bir de Turk illerinin haritasını koyan Kaşgarlı Mahmut, Turkce sozcuklerin acıklamalarını yaparken dort yuze yakın dortlukten oluşan şiirlerle atasozlerini (sav) ornek olarak verir Divanı Lugatit Turk, Turk dilinin ana eseri, Turk edebiyatının ve folklorunun bir hazinesi olarak kabul edilmektedir
Edebiyatımızda aruz olcusunun ilk kullanıldığı eser olarak kabul edilmektedir Eserde adaleti, aklı, saadeti ve devleti temsil eden dort kahramanın cevresinde gelişen olaylarla yazar, devlet idaresinin ve sosyal duzenin nasıl olması gerektiğini anlatır Hakaniye Turkcesiyle yazılmış olan eserde 7500 civarında Turkce sozcuk Arapca olarak acıklanmıştır Ayrıca Turk boylarının dilleri ve Turk illeri hakkında bilgi verir
ATABETU ’LHAKAYIK: 12 yuzyılda Edip Ahmet tarafından aruz olcusu (Şehname) vezni) ve dortluklerle yazılmıştır Eserin adı “Hakikatler Basamağı anlamındadır Hakaniye Turkcesiyle yazılmış olan eserde, bilginin fayydası, cehaletin zararları, comertlik, cimrilik, iyi ve kotu huylar anlatılarak halka yararlı olmak amacı gudulmuştur Diniahlaki bir eserdir Edip Ahmet ’in bu eseri yazarken Kutadgu Bilig ’den etkilendiği bilinmektedir
DİVANI HİKMET: 12 yuzylda Ahmet Yesevi tarafından dortluklerle ve hece olcusuyle yazılmış dini, tasavvufi ve oğretici bir eserdir Dortluklerin her birine “hikmet adı verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya ve Anadolu ’da yayılarak halkı derinden etkilemiştir Yesevilik tarikatının da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha sonra Anadolu ’da kurulan pek cok tarikata kaynak olmuştur
Orta Asya ve Turk boylarının bulunduğu bolgelerde yuzyıllarca sevilerek okunan “Bakırgan Kitabının yazarı olan Suleyman Ata da, Ahmet Yesevi ’nin haleflerinden biridirOnun eseri de dini, tasavvufi ve oğretici şiirlerden oluşmaktadır
DEDE KORKUT HİKAYELERİ: Oğuz Turklerinin Rum, Abaza ve Gurculerle yaptıkları savaşlara ait destani hikayelerdir Halk arasında soylene soylene 14yuzyılda son şeklini almış ve 15 ve 16 yuzyılda yazıya gecirilmiştir Hikayelerin yazarı belli değildir Dede Korkut hikayeleri on iki hikaye ile bir onsozden oluşmaktadır Desten geleneğinden halk oykuculuğune geciş donemi urunleridir Hikayelerde olaylar nesir, kahramanların duygu ve duşunceleri nazımla dile getirilmiştir Arı bir dil kullanılmış, olağanustu olaylar yer verilmiştir
Turkcenin canlı ve doğal anlatım guzelliğini gosteren hikayelerde ses tekrarları da sıkca yer almaktadır
Dede Korkut hikayelerinin tek ve tam nushası Almanya ’da Dresden Kutuphanesi ’ndedir
DİVAN EDEBİYATI
(1319yy)
DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİCİMLERİ
1 GAZEL: Ozellikle aşk, guzellik ve icki konusunda yazılmış belirli bicimdeki şiirlere denir Beyit sayısı genellikle 59 arasında değişir Gazelin ilk beyti mutlaka kendi arasında uyaklı olurBu ilk beyte “matla, son beyte ise “makta adı verilir Bir gazelin en guzel beytine “beytul gazel, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “mahlas beyti denir Beyitleri arasında anlam birliği bulunan gazele “yekahenk, aynı guc ve guzellikte beyitlerden oluşan gazele de “yekavaz gazel adı verilir
2 KASİDE: Din ve devlet buyuklerini ovmek amacıyla belirli kurallar icinde yazılan uzun şiirlerdir En az 33, en cok 99 beyitten oluşur Kasidenin en guzel beytine “beytul kaside, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “tacbeyt adı verilir
3 MESNEVİ: Her beyti kendi icinde uyaklı uzun nazım bicimidirBir anlamda Divan edebiyatında manzum hikayelerin yazıldığı bir bicim olarak da tanımlayabiliriz
Mevlana ’nın unlu tasavvufi mesnevisi 25700 beyitten oluşmuştur
Mesneviler aşk, dini ve tasavvufi, ahlakioğretici, savaş ve kahramanlık, bir şehri ve şehrin guzelliklerini anlatma, mizah gibi turlu konularda yazılmıştır Divan edebiyatında roman ve hikaye gibi turler olmadığı icin mesneviler bir bakıma bu turlerin yerini tutmuşlardır On bolumden oluşurAynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye “Hamse adı verilir Hamse sahibi olarak tanınmış onemli an şairleri: Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya, Nev ’izade Atai ’dir
4 KITA: Yalnız ikinci ve dorduncu dizeleri birbiriyle uyaklı iki beyitlik nazım bicimidir Beyitler arasında anlam birliği bulunur Pek cok konuda yazılabilir
5 MUSTEZAT: Gazelin ozel bir bicimine denir Uzın dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında uyaklanırlar Kısa dizelere “ziyade adı verilir
BENTLERDE KURULAN NAZIM BİCİMLERİ
1) RUBAİ: Dort dizelik ve kendine ozgu ayrı olcusu olan bir nazım bicimidir Konusu daha cok dunya goruşune ve şairin felsefi duşuncelerine yoneliktir
Edebiyatımızda bu turun en başarılı son temsilcisi olarak Yahya Kemal gosterilmektedir
2) TUYUĞ (TUYUK): Rubai gibi dort dizelik bir nazım bicimidir Edebiyatımızda en cok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin ’dir Bu bicim yalnızca Turk edebiyatına ozgudur (Rubai, İran edebiyatından gecmedir)
BİRDEN COK DORTLUKLER
1) MURABBA: Dort dizelik kıtalardan oluşur Bent sayısı 37 arasında değişir Her konuda yazılır
2) ŞARKI: Genellikle aşk, icki, eğlence konularında yazılan dort dizelik nazım bicimidir Bicim bakımından “murabbaya benzer Coğunlukla bestelenmek icin yazılır Bu bicim de tuyuğ gibi yalnızca Turk edebiyatına ozgudur “Şarkı biciminin yaratıcısı ve en guclu şairi Nedim ’dir
NOT: Divan edebiyatında uclu ya da daha cok mısralı bentlerden meydana gelmiş nazım şekillerinin genel adı MUSAMMAT ’tır Yani dort dizeden oluaşn murabba, şarkı gibi bicimlerin; beş dizeden oluşan tahmis, taştir, tardiyye gibi bicimlerin ya da altı veya daha cok dizeden oluşan bicimlerin tumunun ust başlığı MUSAMMAT ’tır
TERKİBİ BENT: Bentlerle kurulan bir nazım bicimidir Her bent, sayısı 510 arasında değişen beyitlerden oluşur Bendin son beytine “vasıta beyti denir Terkibi bentte vasıta beyti her beytin sonunda değişir ve vasıta beyti mutlaka kendi icinde uyaklı olur
Terkibi bentlerde genellikle talihten ve hayattan şikayetler, dini, tasavvufi, felsefi duşunceler anlatılmış, toplumsal yergi niteliğinde eleştirilere yer verilmiştir
TERCİİ BENT: Bicim bakımından terkibi bente benzer ; ancak vasıta beyti her bendin sonunda değişmez ve aynen tekrarlanır Konularında daha cok Tanrının gucu, evrenin sonsuzluğu, doğanın ve yaşamın karşıtlıkları vardır
DİVAN EDEBİYATI NAZIM TURLERİ
1 TEVHİT VE MUNACAT: Tanrının birliğini ve yuceliğini anlatan şiirlere tevhit, Tanrıya yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan şiirlere de munacat denir Daha cok kaside bicimiyle yazılmıştır
2 NAAT: Hz Muhammed ’i ovmek icin yazılan şiirlere denir Bunlar da daha cok kaside bicimiyle yazılmıştır
3 MERSİYE: Bir kimsenin olumu uzerine duyulan uzuntu ve acıyı anlatmak icin yazılan şiirlerdir Genellikle terkibi bent bicimiyle yazılmıştır (Bu turun, Eski Turk Edebiyatı ’ndaki adı sagu, Halk Edebiyatı ’ndaki adı ise ağıttır)
4 METHİYE: Bir kimseyi ovmek icin yazılan şiirlerdir Bunlar da genellikle kaside biciminde yazılmıştır
5 HİCVİYE: Bir kimseyi yermek icin yazılan şiirlerdir
6 FAHRİYE: Şairlerin kendilerini ovmek amacıyla yazdıkları şiirlerdir
NOT: Divan edebiyatında bir şairin şiirine, başka bir şair tarafından aynı olcu, uyak ve redifle yazılan benzerine “Nazire denir Bu, nazire yazan şairin diğer şaire karşı duyduğu saygı ve beğeniden ileri gelmektedir Edebiyatımızda bu turde de pek cok urun verilmiştir
DİVAN EDEBİYATININ GENEL OZELLİKLERİ
1 Nazım birimi genellikle beyittir ve cumle beyitte tamamlanır Beyit, cumleye egemendir
2 Nazım olcusu “aruzdur
3 Dili Arapca, Farsca, Turkce karışımı olan Osmanlıca ’dır
4 Şiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır
5 Şiirlerin konuyu iceren başlıkları olmadığı icin nazım bicimlerine gore adlandırılmışlardır
6 Klişe bir edebiyattır Duygu ve duşunceler değişmez sozlerle (Mazmun) anlatılır
7 Anlatılan şey değil, anlatış bicimi on plandadır
8 Soyut bir edebiyattır İnsan ve doğa gercekte olduğundan farklı ele alınmıştır
9 Aydın zumrenin edebiyatıdır Medrese kulturu hakimdir Genellikle saraya ve cevresine seslenir
10 Sanatlara bolca yer verilmiş, sanat yapmak amac durumuna gelmiştir
11 Ulusal bir edebiyat olmayıp dinin etkisiyle şekillenmiştir Arap ve İran edebiyatının etkisi cok fazladır
12 Şiirde daha cok aşk, sevgili, icki, din ve kadercilik gibi konular işlenmiştir
13 Nazım on planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir
14 Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi gorevini goren biyografik eser), munşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır Bunlarda da sanat yapma amacı on plandadır
15 13yuzyılda gelişmeye başlamış 16 ve 17 yuzyıllarda en olgun donemini yaşamış, 19yuzyılın sonlarına kadar surmuştur