Kültür bir toplumun lisanı, müziği, örf ve adetleri, giysi kuşamından, emekleri ve süslenme biçimlerine kadar bir çok detayları içerir. Bir toplumun kültürünün temeli bu detaylardan oluşur. Bir bütünü oluşturacak olan bu ayrıntıların incelenmesi de o toplumun kültür kıymetleri açısından değerlidir.
Uygur hanımlarının saç örgülerine bakarak onların kız, evli, çocuk sahibi olmuş, eşini kaybetmiş yahut boşanmış, yahut torun sahibi olmuş bayan, ya da ahlaksız dul kadın olduklarını anlamak mümkündür. Bu yüzden Uygurlarda hanımların saçları ve saç
bakımı çok kıymetlidir. Hanımların saçlarının gür, uzun oluşu gurur ve övünç kaynağı olur. Hoşluk ölçülerinin önde gelen ögelerinden biri saçtır.
1. Sümbül Saç
Uygurların "Sümbül saç" diye isimlendirdikleri uzun ve gür saçlar Uygurbayanlarının hoşluk sembolüdür. Hakikaten Uygur kızlarının uzun saç bırakma ve
onu tanelere ayırarak örme adeti çok eski periyotlardan kalmadır. Asırlardır devam
eden bu adetlerde bir kadro kurallar şekillenmiş ve bu saç örgüleri sayılarına nazaran
farklı bir mana kazanmıştır
2. Evli Olmayan Bayanların Saçları Asla Çift Örülmez
Uygurlarda evlenmemiş kızların saçı onbir, onbeş, on yedi, yirmi bir, hattakırk bir tane olarak tekli örüıür. Asla çift örülmez. Evlenmemiş kızların bir de
kahkül saçı olur. Ense kısmındaki saç ustura ile devamlı kazılif. (günümüzdeki
modem saç modalarında da görüldüğü gibi). Hedef evlenene kadar daha gür saçlara sahip olmaktır. Bu kazıma evleneceği güne kadar devam eder. Evleneceği günün bir gün öncesi son defa kazılır.
3. Çift Örülme Evlilik Sembolü
Evlendiğİnin sonraki günü yahut bir kaç gün sonra gelin kızın alnındaki kahkülsaçı ortadan ikiye ayırılarak geriye taranır. On beş, on yedi yahut yirmi bir taneye bölerek ördüğü uzun saçları ise evlendikten sonra iki tane yani bir çift olarak örülmeye başlar. Saçının çift örülmesi ise evli olduğuna işarettir.
Mesela Uygur müellifi Zordun Sabır'ın "İzdiniş" romanında bir hanıma ilişkin şöyle
kısa bir tasvir vardır: "O ince, orta uzunluklu idi. İki tane örülmüş kalın uzun saçı
kalçasından geçiyordu. Bu saçlar kunduz tüyü üzere kara ve parlaktı." Bu cümlede evli sözü geçmemesine karşın tasvirin evli bir hanıma ilişkin olduğunu saçının iki tane örüldüğünden anlamamız mümkündür.
Genç bayanın saçını bu formda örebilmesi için düğünü takibeden bir kaç
gün içinde "Saç Koşak Toyu" diye isimlendirdikleri saç düğünü (töreni) yapılır. Bu törenden sonra evli bayan saçını iki tane örmeye başlar.
4. Torun Sahibi Olmuş Bayanın Saçı
Torun sahibi olmuş bayanların Balaçuk'lu saçı yahut ceviz topuzu saçı olmaz.Uzun saçını iki tane örerek onu "saç tenge" dedikleri altın yahut gümüşten yapılmış
pullarla birleştirirler.
5. Boşanan ya da Eşini Kaybeden Bayanın Saçı
Kocasından ayrılan ya da kaybeden genç bayanlar "cuvan" diye isimlendirilir. Onlar ceviztopuzu saç koymakla birlikte saçını beş, yedi yahut dokuz... tane olarak tekli sayıyla
örerler.
6. Çocuk Sahibi Olan Bayanın Saçı
Çocuk sahibi olunca da "balaçuk saç" diye isimlendirilen bir modeli uygular.Örülen uzun saçın bitimine genç bayanın sahip olduğu çocuk sayısını söz eden minİk örgüler eklenir. Süs olarak ceviz topuzu da yapılabilir.
7. Tek Örgüye Beğenilen Bakılmıyor
Saçını bir tane ören hanımlar diğerlerin gözünde kendine koca arayanbayan olarak görülür ve bu bayana uygun gözle bakılmaz.
8. Saç Bakım Formülleri
Uygur hanımlarının saç bakımında da kendilerine has teknikleri vardır.Asırların birikimi ve deneyimleriyle saçı müdafaanın çeşitli sistemlerini keşfederler.
Saçı beslemek ve rengini yoğunlaştırmak için kullandıkları sistem şudur: badem ve şeftali çekirdeğini ateşte yakarak yarı yakılmış çekirdeği küllenmemiş haliyle merhem haline getirirler ve saçlarına sürerler. Bu merheme "Yağlakar" derler. Uygur hanımları Yağlakar'ın saçlarını gürleştirdiğine, canlandırdığına inanırlar.
Yağlıkar'ı yalnızca saçlarına değil, kaşlarına da sürerler. Hatta yeni doğmuş kız bebeklerin kaş ve saçlarına sürerek onların da büyüdüklerinde kara kaş ve kara saçlı olmalarını sağlarlar. Bunu şu biçimde uygularlar: Yeni doğan kız bebeklerin saçları kırkıncı gününü doldurduğu günden itibaren kazınır. Bir yaşına hatta iki üç yaşına kadar sık aralıklarla tekraren kazınarak yağlakar sürülür
9. Saçın Çabuk Uzaması İçin Zeytin Yağı, Saçı Beslemek İçin de Mucize Krem "Yelim"
Saçlarının çabuk uzaması için kullandıkları bitkilerin başında ise zeytin yağı gelir. Yılın dört mevsiminde her vakit kullandıkları ve hiç vazgeçemeyecekleri bir de jöle kıvamında merhem vardır ki, ismi "yelim"dir.
Yelim dedikleri bu merhem iğde ağacının son baharda salgıladığı sıvısıdır. İğde ağacı postunun yarık delikleri ortalarından kazıyarak çıkardıkları busıvıyı doğal jöle yerine kullanırlar. Bu Uygur hanımları için en yaygın kullanılan doğal saç besleyicisi ve kremidir.
Saçları ortalama kalçalarına ve hatta dizlerine kadar uzun olan Uygur kızları için bu uzun saçlara bakmanın ve onu her gün teker teker örmenin pek kolay olmayacağı da bir gerçektir. Yelim hanımları bu ıstıraptan kurtarır. Saçın dağılmasını önlediği için yelim kullanıldığında haftada iki defa tarayıp örmek kâfi olur. Seyahate çıkan bir Uygur hanımının yanına alacağı birinci eşya yelimdir
10. Kaş Kirpik ve Saç Besleyen Osma
Bir çeşit yeşil ot olup Uygur hanım ve kızların doğal kaş ve gözkalemi sayllır. Bu doğal kalem kullanıldığı vakit izi en az bir hafta silinmez.
Uygurlar bu hiç bir yan tesiri olmayan asmanın kaşları ve kirpikleri beslediğine ve sık sık kullanıldığı takdirde yeni kaş ve saç çıkardığına da inanırlar. Bunu küçük kızlardan 70'li ninelere kadar herkes kullanabilir.
Kaşlara Osma kullanmayı kutsal bildikleri için kullanan bayana kimse makyajlı hafif bayan gözüyle bakmaz. Osma'yı kışın kullanmak için hayvan (daha çok keçi) yağıyla asma suyunu karıştırarak koruma ederler.
11. Saç Örgüsünde Sayıların Manası
Saç örgülerinin sayılarının 7,9,11,17,41, olmasının sebebi ise Uygurlarbu sayıların uğurlu olduklarına inanırlar. Yani Uygurlarda "dokuz" sayısının
uğurlanması Şamanizm devrinden kalmadır.
Eski Türklerde 10 (11), ve 40 (41) rakamları en büyük sayı sayılarak sonsuzluğun sembolü olduğundan saç tanelerinin sayısı da bu uğurlu sayılara dayanmaktadır.
12. Uygur bayanları da süslerine düşkündürler ve kendilerine has bir moda yaratmayı bilirler.
Yarattıkları giyim ve süslenme üslubu etrafları ve komşu ülke hanımları bilhassa de Çinli kadınlar tarafından beğenilir, benimsenir ve taklit edilir.
Hakikaten Çin tarihinin en parlak periyodu olan Tang periyodunda Uygur kıyafetlerinin Çin'de yüz sene moda olduğu Çin kaynaklarında kaydedilmektedir.
Kaynak
UYGUR KÜLTÜRÜNDE SAÇ ÖRGÜLERİ VE MANALARI
Dr. Gülzade TANRIDAĞLI