Kelimeyi telaffuz ederken bir takım hecelerin normalden daha kuvvetli söylenmesine aksan denir Türkçe ’de vurgular isteğe alt vurgular ve doğal vurgular elde etmek üzere iki başlıca başlıkta incelenir Pekiştirmeli vurgular doğal vurgudan bağımsız olarak istem doğrultusunda yapılır
Uyum Vurgusu: Dinleyicinin üzerindeki etkiyi artmak için yapılan vurgudur Genelde nutuklarda veya şiirlerde kullanılır “Sönmeden yurdumun üstünden tüten en son ocak! mısrasındaki “en vurgusu buna örnektir Bu tür vurgularla harmoni sağlanır ve başlıca şiire ya da yazıya heybet katar
Pekiştirme Vurgusu: Tekrar söyleyen kişinin ihtiyacına göre değişen bu vurgular kullanıldığı kelimenin anlamını pekiştirir “Fazla enfes görünüyor! cümlesindeki ‘Çok ’ ve ‘enfes ’ kelimesindeki ‘en ’ hecesi bunlara örnektir
Doğal Vurgular
Bu tür vurgular söyleyen kişiye tarafından değişmeyen dilin yapısına tarafından şekillenmiş olan değişmez vurgulardır Doğal vurguları kelime vurgusu, grup vurgusu, cümle vurgusu, ahenk vurgusu ve ünlem vurgusu başlıkları aşağı inceleyebiliriz
Kelime Vurgusu: Bu vurguya hece vurgusu da denebilir Sözcükteki hangi hecenin daha hakim söyleneceğini belirler ve bu kişiden kişiye değişmez Türkçe kelimelerdeki hece vurgusu başlıca son hecede yer alır Durak, hayvan, uçak kelimelerinde olduğu gibi vurgular son hecededir
Fakat istisnalarla batmış olan dilimizde bir takım kelimeler de vardır fakat vurguyu son hecede taşımazlar Yer adları ve bazı coğrafi isimlerde vurgular çoğunlukla ilk kez olmak üzere ortada da yer alabilir Rize kelimesinde vurgu ri hecesinde, İngiltere kelimesinde ise vurgu te hecesinde bulunmaktadır
Eğer yer adlarında istan bulunuyorsa şive buradadır Bonoistan kelimesinde şive istan ’dadır
Yine zarflarda şive ilk hecede yer almaktadır Sonra, yalnız…
Ünlem açıklayan sözcüklerde yeniden vurgu baştadır Aferin! Birlilan! Yahu! sözcüklerinde telaffuz ederken de anlaşılabileceği gibi aksan ilk olarak yer almaktadır
Dil adlarında vurgunun yeri değişebilir Arapça kelimesinde aksan rap hecesinde yer alır
Olumsuzluk ifade eden kelimelerde eğer sözcük geniş vakit ekiyle çekimlenmemişse şive ma,me ekinden derhal öncedir Yalvarmamak, gitmemek sözcüklerinde olduğu gibi aksan var ve git hecelerinde bulunmaktadır
Çekim eki almış sözcüklerde vurgu başlıca çekim eki üzerindedir
Soru eki bulunan kelimelerde aksan soru ekinden hemencecik önceki hecede yer almaktadır Geldiniz mi? cümlesinde aksan niz hecesindedir
yor şimdiki zaman eki heceyi kendisinden önceki hecenin vurgulanmasına sebep olur Ağlıyor kelimesinde vurgu lı hecesinde yer alır Bir öteki hatırlatılması gereken data ise Türkçede asgari vurguyu üstüne alan hece orta hecedir
Grup Vurgusu:*Türkçe ’de kelimelerin haricinde birleşik kelimelerden ya da iki sözcükten oluşmuş gruplar vardır Pat Diye fazla sözcük ihtiva eden cümlelerde bir takım kelimelerin heceleri vurguyu üzerine alır Bu da grup vurgusunu oluşturur Bu aksan çoğunlukla grubun başında olan kelimede yer alır Ahırın kapısı, yuvarlak masa, çarçabuk gibi kelimelerde şive ın, lak ve çar hecelerindedir
Öbek Vurgusu:*Bu cins vurgularda kelimenin vurgusu cümle içindeki anlamına göre yer değiştirebilir
Örneğin “öğrenci kelimesinde şive başta iken “öğrenci masası kelimesinde vurgu ci ekine kaymaktadır
Tümce Vurgusu:*Cümlelerde aksan da dört başlık aşağı toplanabilir*Eylem cümlelerinde şive yükleme en yakın sözcükte yer almaktadır
“Bu kalemi bana babam aldı cümlesinde aksan özne olan babam kelimesindedir
Ad Cümlelerinde şive:*Yüklemi ad olan cümlelerde şive yüklemdedir
“Bu işi üstüne alan bendim Cümlesinde vurgun “bendim sözcüğündedir
Durum cümlelerinde aksan:*Şart şart cümlelerinde aksan şart kipinde yer alır
Bu meslek yarında kalırsa meslek zorlaşır, cümlesinde vurgu koşul ekini barındıran kalırsa kelimesindedir
Soru cümlelerinde vurgu:*Bu nesil cümlelerde aksan eğer soru cümlesi soru kelimesiyle kurulmuşsa vurgu soru kelimesindedir
“Kimi alacaksınız arabaya? cümlesinde vurgu “kimi kelimesindedir
Eğer “mı soru edatıyla oluşturulmuş bir soru cümlesiyse bu cümledeki vurgu “mı,mu,mü,mi edatlarından öncedir
Sen miydin dün gelen? Bu cümlede şive sen kelimesinde yer alır
Uyum Vurgusu: Dinleyicinin üzerindeki etkiyi artmak için yapılan vurgudur Genelde nutuklarda veya şiirlerde kullanılır “Sönmeden yurdumun üstünden tüten en son ocak! mısrasındaki “en vurgusu buna örnektir Bu tür vurgularla harmoni sağlanır ve başlıca şiire ya da yazıya heybet katar
Pekiştirme Vurgusu: Tekrar söyleyen kişinin ihtiyacına göre değişen bu vurgular kullanıldığı kelimenin anlamını pekiştirir “Fazla enfes görünüyor! cümlesindeki ‘Çok ’ ve ‘enfes ’ kelimesindeki ‘en ’ hecesi bunlara örnektir
Doğal Vurgular
Bu tür vurgular söyleyen kişiye tarafından değişmeyen dilin yapısına tarafından şekillenmiş olan değişmez vurgulardır Doğal vurguları kelime vurgusu, grup vurgusu, cümle vurgusu, ahenk vurgusu ve ünlem vurgusu başlıkları aşağı inceleyebiliriz
Kelime Vurgusu: Bu vurguya hece vurgusu da denebilir Sözcükteki hangi hecenin daha hakim söyleneceğini belirler ve bu kişiden kişiye değişmez Türkçe kelimelerdeki hece vurgusu başlıca son hecede yer alır Durak, hayvan, uçak kelimelerinde olduğu gibi vurgular son hecededir
Fakat istisnalarla batmış olan dilimizde bir takım kelimeler de vardır fakat vurguyu son hecede taşımazlar Yer adları ve bazı coğrafi isimlerde vurgular çoğunlukla ilk kez olmak üzere ortada da yer alabilir Rize kelimesinde vurgu ri hecesinde, İngiltere kelimesinde ise vurgu te hecesinde bulunmaktadır
Eğer yer adlarında istan bulunuyorsa şive buradadır Bonoistan kelimesinde şive istan ’dadır
Yine zarflarda şive ilk hecede yer almaktadır Sonra, yalnız…
Ünlem açıklayan sözcüklerde yeniden vurgu baştadır Aferin! Birlilan! Yahu! sözcüklerinde telaffuz ederken de anlaşılabileceği gibi aksan ilk olarak yer almaktadır
Dil adlarında vurgunun yeri değişebilir Arapça kelimesinde aksan rap hecesinde yer alır
Olumsuzluk ifade eden kelimelerde eğer sözcük geniş vakit ekiyle çekimlenmemişse şive ma,me ekinden derhal öncedir Yalvarmamak, gitmemek sözcüklerinde olduğu gibi aksan var ve git hecelerinde bulunmaktadır
Çekim eki almış sözcüklerde vurgu başlıca çekim eki üzerindedir
Soru eki bulunan kelimelerde aksan soru ekinden hemencecik önceki hecede yer almaktadır Geldiniz mi? cümlesinde aksan niz hecesindedir
yor şimdiki zaman eki heceyi kendisinden önceki hecenin vurgulanmasına sebep olur Ağlıyor kelimesinde vurgu lı hecesinde yer alır Bir öteki hatırlatılması gereken data ise Türkçede asgari vurguyu üstüne alan hece orta hecedir
Grup Vurgusu:*Türkçe ’de kelimelerin haricinde birleşik kelimelerden ya da iki sözcükten oluşmuş gruplar vardır Pat Diye fazla sözcük ihtiva eden cümlelerde bir takım kelimelerin heceleri vurguyu üzerine alır Bu da grup vurgusunu oluşturur Bu aksan çoğunlukla grubun başında olan kelimede yer alır Ahırın kapısı, yuvarlak masa, çarçabuk gibi kelimelerde şive ın, lak ve çar hecelerindedir
Öbek Vurgusu:*Bu cins vurgularda kelimenin vurgusu cümle içindeki anlamına göre yer değiştirebilir
Örneğin “öğrenci kelimesinde şive başta iken “öğrenci masası kelimesinde vurgu ci ekine kaymaktadır
Tümce Vurgusu:*Cümlelerde aksan da dört başlık aşağı toplanabilir*Eylem cümlelerinde şive yükleme en yakın sözcükte yer almaktadır
“Bu kalemi bana babam aldı cümlesinde aksan özne olan babam kelimesindedir
Ad Cümlelerinde şive:*Yüklemi ad olan cümlelerde şive yüklemdedir
“Bu işi üstüne alan bendim Cümlesinde vurgun “bendim sözcüğündedir
Durum cümlelerinde aksan:*Şart şart cümlelerinde aksan şart kipinde yer alır
Bu meslek yarında kalırsa meslek zorlaşır, cümlesinde vurgu koşul ekini barındıran kalırsa kelimesindedir
Soru cümlelerinde vurgu:*Bu nesil cümlelerde aksan eğer soru cümlesi soru kelimesiyle kurulmuşsa vurgu soru kelimesindedir
“Kimi alacaksınız arabaya? cümlesinde vurgu “kimi kelimesindedir
Eğer “mı soru edatıyla oluşturulmuş bir soru cümlesiyse bu cümledeki vurgu “mı,mu,mü,mi edatlarından öncedir
Sen miydin dün gelen? Bu cümlede şive sen kelimesinde yer alır