YAPISINA KADAR FİİLLER
Fiiller de ad aristokrat kelimeler gibi inşa bakımından üçe ayrılır:
1Kolay Fiiller:
Üretim eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir Genelde tek hecelidir Fazla heceliler de vardır Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir
Gel, yaz, oku, sev, kıvır, çevir, kavuş
Anekdot: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa dikte çekimi olur Bu, tüm fiiller için geçerlidir: Gel! Oku Yaz!
Dilimizde ayrıca ad hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır fakat bunlara sesteş kökler denir: Ağrı, ağrı; badana, boya, tat, lezzet, eski, eski
2 Türemiş Fiiller
Isim veya fiil kökleriyle yansımalardan, üretim ekleriyle türetilmiş fiillerdir
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir
Benimse, açıkla, morar, avla, incel, çatla, patla, gürle, şırılda, havla, mele, fısılda, kovala, başlat, gönderur, yatış, akıt, hayalür, sevin
Türemiş fiilller ikiye ayrılır:
a)Ad soyu kelimelerden türetilen fiiller
b)Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller
a)Ad Soyu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır:
eia(l): eksikalmak,düzelmek,körelmek,dürüstlmak,sivrilmek,çarpıklmek,kuytualmak
Not: Bu ilave, kile biten kelimelere gelince kdüşer: küçü(k)lmek, alça(k)lmak, yükse(k)lmek
lale: otlamak, yemlemek, başlamak, yavrulamak, tekrarlamak, bayatlamak, tuzlulamak, kuvvetsizlamak, bağışlamak
Anekdot: Bu ekle, ünlemlerden üflemek, oflamak; ses taklidi için kullanılan kelimelerden gürlemek, şarlamak, zırlamak, havlamak, horlamak şeklinde de fiiller türetilir
laşleş: haberleşmek, mektuplaşmak, güzelleşmek, iyileşmek, ağırlaşmak
arerr: başarmak, morarmak, kararmak, yeş(yaş)ermek, gö(gök)ermek, bozarmak
ae: yaşamak, kanamak, tünemek, uzun: uzamak, oyunynamak
sase: benimsemek, susamak, garipsemek
dade: Ses taklidi için kullanılan kelimelerden: gümbürdemek, takırdamak, hırıldamak, inildemek, şırıldamak, uğuldamak
kir (kırkurkür): Yansımalardan fiil türetir: püskürmek, haykırmak, fışkırmak, hıçkırmak
b) Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları:
(a)la(e)le:eşelemek,kovalamak
(i):sürümek,kazımak
(i)l:dikeyilmek,yakılmak,üzülmak
(i)n:silinmek,kaçınmak,görünmek
(i)ş:girişmek,kızışmak,bölüşmek
(i)t:eritmek,oynatmak,yürütmek
d(i)r:çizdirmek, yazdırmak,ördürmek,açtırmak,kestirmek
3 Birleşik Fiiller
Yapılışına kadar birleşik fiiller ikiye ayrılır:
A Kurallı Birleşik Fiiller
Yapılış şekilleri şunlardır: Fiil + muavin fiil
Herhangi bir fiille yazmak, vermek, anlamak, durmak, ulaşmaktezgâhtar fiillerinden oluşur
Bu tezgâhtar fiilleri kendi anlamlarını adamakıllı yitirir, yeterlik, hız, sürerlik ve teşebbüselde etmek üzere dört kasıt açıklama eder
İki fiil arasına a,e,ı,i,o,ö,u,üzarffiil eklerinden biri girer
1)Yeterlik Fiili: Fiil + E+ bil şeklinde yapılır
Amaç:
Ahmet bu işi başarabilir Başarmaya gücü yeter Yeterlik
Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir Etmesi olası Yeterlik Ihtimal
Yanınıza gelebilir miyim? Izin verir misiniz? Yeterlik Özlem isteme, rica etme
Herkes kendi işiyle ilgilenebilir Buna izi var yeterlik izin verme
Olumsuzu şöyledir:
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:
Başarabilir başaramaz
Açabilirim açamam
Okuyabilirim okuyamam
Gelebiliriz gelemeyiz
Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:
Yazabilirim yazamayabilirim
Okuyabilirler okuyamayabilirler
İsteğe tabi oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:
Doğabilir doğmayabilir
Olabilir olmayabilir
2)Çabukluk Fiili: Fiil + İ+ ver ve Fiil + İ+ gel şeklinde yapılır
Amaç:
Bana bir dere alıver Tezlik, çabukluk
Birden karşısına çıkıverdi Apansızın
Onu bir kenara atıvermişler Ihmal, rasgele yapma
Beklemediğimiz bir anda çıkageldi Apansızın
Olumsuzu:
Kapıyı açıvermedi açmadı çabukluk
Kapıyı açmayıver açma önemsememe
3)Sürerlik Fiili: Fiil + E+ kal
Fiil + E+ gel
Fiil + E+ dur biçiminde yapılır
Manâ:
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış
Bakakalırım dışarı giden her geminin arkasında
Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim
Bir Zamanlar beri böyle anlatılagelmiş
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir
Beni burada alıkoyamazsınız
Sürerlik anlamını diğer çekimler de verebilir:
Geçen arabalara bakıp durdu
Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz
Olumsuzu eksik da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş
4)Yaklaşım Fiili: Fiil + E+ yaz
Amaç:
Merenden inerken düşeyazdı yaklaşık olarak düşüyordu yaklaşık olarak düşüyordu Az kaldı ki düşüyordu Düşmesine az kaldı
Çeşmimden akıcı hun ile sagar dolayazdı
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı
(Baki)
B Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş)Birleşmiş Fiiller
Birleşmiş fiili oluşturan kelimelerden birinin ya da tümünün amaç kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak ayrıntılarıyla yeni ve bambaşka bir kasıt kazanmaları sonucu oluşan birleşmiş fiillerdir
Şu yollarla yapılır:
Gerçek anlamında bir ad + hakiki anlamının dışarıya bir fiil
kendini kaybetmek, sevmek, para yemek yemek, şehit düşmek, değerlendirmek, deniz yetişmek, hasta düşmek, kaide koymak, nasihat devretmek
Reel anlamının açık havada bir ad + reel anlamında bir fiil
gözünü korkutmak, bileğine itimat etmek, ayağına ulaşmak
Hepsi reel anlamının dıştan
tası tarağı biriktirmek, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp yaralamak, elvermek, zannetmek, öngörmek, uygulamak, sözünden dönmek, kan gözyaşı dökmek, kafa yetişmek, göze girmek, aşık olmak, feleğin çemberinden geçirmek
*Bu birleşik fiillerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada deyimlerden söz etmek uygun olacaktır
Deyim, en düşük iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir kasıt kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir Kelimelerden biri ya da her ikisi manâ kaybına uğrar
Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
Kendi düşüncelerinde etap diriyordu
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu
Her gördüğüne dudak büküyordu
Senin yaptığın pire için yorgan tutuşmak
İki genç adam boğaz boğaza geldi
Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin
Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar
Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu
Matematiği aklım almıyor
Çocuk ağzı açık beni dinliyordu
Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu
Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı
Bizimkinin en ince ayrıntısına kadar çenesi düştü
Göze girmek için her şeyi yapıyor
İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu
Bu soruya kafa yormanı istemiştim
Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış
Burası çok etap altı, şurada duralım
C Asistan Fiille Kurulan Birleşmiş Fiiller
Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, fakat daha fazla isim aristokrat kelimelerle ve belli başlı fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere muavin fiil denir
etmek, olmak, eylemek, kılmak, bilmek, durmak, ulaşmak, yazmak,emir vermek
Tek başlarına da kullanılabilirler
Elbise üzerime oldu
Bu elbise elli milyon eder
İsimlerle ve ana fiillerle birleşirler:
sabretmek, kaybolmak, yardım etmek, iyi almak, talep etmek, mutlu kılmak, hoş eylemek;
gelebilmek, gidedurmak, düşeyazmak, söylenegelmek
*Asistan fiillerle yapılan fiillere birleşmiş fiil denir Bunların bir kısmı farklı, bir kısmı bitişik yazılır( Ses düşmesi veya türemesi olur ise birleşik yazılır)Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir
sabrettim, kayboldu, takviye ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kıldı, güzel eyledi;
gelebilir, gidedur, düşeyazdım, söylenegelmiştir *
Fiiller de ad aristokrat kelimeler gibi inşa bakımından üçe ayrılır:
1Kolay Fiiller:
Üretim eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir Genelde tek hecelidir Fazla heceliler de vardır Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir
Gel, yaz, oku, sev, kıvır, çevir, kavuş
Anekdot: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa dikte çekimi olur Bu, tüm fiiller için geçerlidir: Gel! Oku Yaz!
Dilimizde ayrıca ad hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır fakat bunlara sesteş kökler denir: Ağrı, ağrı; badana, boya, tat, lezzet, eski, eski
2 Türemiş Fiiller
Isim veya fiil kökleriyle yansımalardan, üretim ekleriyle türetilmiş fiillerdir
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir
Benimse, açıkla, morar, avla, incel, çatla, patla, gürle, şırılda, havla, mele, fısılda, kovala, başlat, gönderur, yatış, akıt, hayalür, sevin
Türemiş fiilller ikiye ayrılır:
a)Ad soyu kelimelerden türetilen fiiller
b)Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller
a)Ad Soyu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır:
eia(l): eksikalmak,düzelmek,körelmek,dürüstlmak,sivrilmek,çarpıklmek,kuytualmak
Not: Bu ilave, kile biten kelimelere gelince kdüşer: küçü(k)lmek, alça(k)lmak, yükse(k)lmek
lale: otlamak, yemlemek, başlamak, yavrulamak, tekrarlamak, bayatlamak, tuzlulamak, kuvvetsizlamak, bağışlamak
Anekdot: Bu ekle, ünlemlerden üflemek, oflamak; ses taklidi için kullanılan kelimelerden gürlemek, şarlamak, zırlamak, havlamak, horlamak şeklinde de fiiller türetilir
laşleş: haberleşmek, mektuplaşmak, güzelleşmek, iyileşmek, ağırlaşmak
arerr: başarmak, morarmak, kararmak, yeş(yaş)ermek, gö(gök)ermek, bozarmak
ae: yaşamak, kanamak, tünemek, uzun: uzamak, oyunynamak
sase: benimsemek, susamak, garipsemek
dade: Ses taklidi için kullanılan kelimelerden: gümbürdemek, takırdamak, hırıldamak, inildemek, şırıldamak, uğuldamak
kir (kırkurkür): Yansımalardan fiil türetir: püskürmek, haykırmak, fışkırmak, hıçkırmak
b) Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları:
(a)la(e)le:eşelemek,kovalamak
(i):sürümek,kazımak
(i)l:dikeyilmek,yakılmak,üzülmak
(i)n:silinmek,kaçınmak,görünmek
(i)ş:girişmek,kızışmak,bölüşmek
(i)t:eritmek,oynatmak,yürütmek
d(i)r:çizdirmek, yazdırmak,ördürmek,açtırmak,kestirmek
3 Birleşik Fiiller
Yapılışına kadar birleşik fiiller ikiye ayrılır:
A Kurallı Birleşik Fiiller
Yapılış şekilleri şunlardır: Fiil + muavin fiil
Herhangi bir fiille yazmak, vermek, anlamak, durmak, ulaşmaktezgâhtar fiillerinden oluşur
Bu tezgâhtar fiilleri kendi anlamlarını adamakıllı yitirir, yeterlik, hız, sürerlik ve teşebbüselde etmek üzere dört kasıt açıklama eder
İki fiil arasına a,e,ı,i,o,ö,u,üzarffiil eklerinden biri girer
1)Yeterlik Fiili: Fiil + E+ bil şeklinde yapılır
Amaç:
Ahmet bu işi başarabilir Başarmaya gücü yeter Yeterlik
Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir Etmesi olası Yeterlik Ihtimal
Yanınıza gelebilir miyim? Izin verir misiniz? Yeterlik Özlem isteme, rica etme
Herkes kendi işiyle ilgilenebilir Buna izi var yeterlik izin verme
Olumsuzu şöyledir:
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:
Başarabilir başaramaz
Açabilirim açamam
Okuyabilirim okuyamam
Gelebiliriz gelemeyiz
Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:
Yazabilirim yazamayabilirim
Okuyabilirler okuyamayabilirler
İsteğe tabi oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:
Doğabilir doğmayabilir
Olabilir olmayabilir
2)Çabukluk Fiili: Fiil + İ+ ver ve Fiil + İ+ gel şeklinde yapılır
Amaç:
Bana bir dere alıver Tezlik, çabukluk
Birden karşısına çıkıverdi Apansızın
Onu bir kenara atıvermişler Ihmal, rasgele yapma
Beklemediğimiz bir anda çıkageldi Apansızın
Olumsuzu:
Kapıyı açıvermedi açmadı çabukluk
Kapıyı açmayıver açma önemsememe
3)Sürerlik Fiili: Fiil + E+ kal
Fiil + E+ gel
Fiil + E+ dur biçiminde yapılır
Manâ:
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış
Bakakalırım dışarı giden her geminin arkasında
Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim
Bir Zamanlar beri böyle anlatılagelmiş
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir
Beni burada alıkoyamazsınız
Sürerlik anlamını diğer çekimler de verebilir:
Geçen arabalara bakıp durdu
Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz
Olumsuzu eksik da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş
4)Yaklaşım Fiili: Fiil + E+ yaz
Amaç:
Merenden inerken düşeyazdı yaklaşık olarak düşüyordu yaklaşık olarak düşüyordu Az kaldı ki düşüyordu Düşmesine az kaldı
Çeşmimden akıcı hun ile sagar dolayazdı
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı
(Baki)
B Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş)Birleşmiş Fiiller
Birleşmiş fiili oluşturan kelimelerden birinin ya da tümünün amaç kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak ayrıntılarıyla yeni ve bambaşka bir kasıt kazanmaları sonucu oluşan birleşmiş fiillerdir
Şu yollarla yapılır:
Gerçek anlamında bir ad + hakiki anlamının dışarıya bir fiil
kendini kaybetmek, sevmek, para yemek yemek, şehit düşmek, değerlendirmek, deniz yetişmek, hasta düşmek, kaide koymak, nasihat devretmek
Reel anlamının açık havada bir ad + reel anlamında bir fiil
gözünü korkutmak, bileğine itimat etmek, ayağına ulaşmak
Hepsi reel anlamının dıştan
tası tarağı biriktirmek, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp yaralamak, elvermek, zannetmek, öngörmek, uygulamak, sözünden dönmek, kan gözyaşı dökmek, kafa yetişmek, göze girmek, aşık olmak, feleğin çemberinden geçirmek
*Bu birleşik fiillerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada deyimlerden söz etmek uygun olacaktır
Deyim, en düşük iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir kasıt kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir Kelimelerden biri ya da her ikisi manâ kaybına uğrar
Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
Kendi düşüncelerinde etap diriyordu
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu
Her gördüğüne dudak büküyordu
Senin yaptığın pire için yorgan tutuşmak
İki genç adam boğaz boğaza geldi
Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin
Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar
Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu
Matematiği aklım almıyor
Çocuk ağzı açık beni dinliyordu
Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu
Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı
Bizimkinin en ince ayrıntısına kadar çenesi düştü
Göze girmek için her şeyi yapıyor
İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu
Bu soruya kafa yormanı istemiştim
Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış
Burası çok etap altı, şurada duralım
C Asistan Fiille Kurulan Birleşmiş Fiiller
Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, fakat daha fazla isim aristokrat kelimelerle ve belli başlı fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere muavin fiil denir
etmek, olmak, eylemek, kılmak, bilmek, durmak, ulaşmak, yazmak,emir vermek
Tek başlarına da kullanılabilirler
Elbise üzerime oldu
Bu elbise elli milyon eder
İsimlerle ve ana fiillerle birleşirler:
sabretmek, kaybolmak, yardım etmek, iyi almak, talep etmek, mutlu kılmak, hoş eylemek;
gelebilmek, gidedurmak, düşeyazmak, söylenegelmek
*Asistan fiillerle yapılan fiillere birleşmiş fiil denir Bunların bir kısmı farklı, bir kısmı bitişik yazılır( Ses düşmesi veya türemesi olur ise birleşik yazılır)Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir
sabrettim, kayboldu, takviye ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kıldı, güzel eyledi;
gelebilir, gidedur, düşeyazdım, söylenegelmiştir *