Yeryüzü birbirinden fazla farklı yerşekillerinden oluşur Yeryüzü şekilleri iç ve dış kuvvetlerin etkisi ile durmadan değişir Bazı yerlerde yerşekilleri aşınarak ortadan kalkar, bir takım yerlerde yeni yerşekilleri oluşur Yerşekillerinin oluşumunda gerekli olan enerjiyi yerkabuğunun altındaki mantodan alan kuvvetlere iç kuvvetler denir Mantonun üstünde yer alan kıtalar, magmanın yatay ve dikey hareketlerine tabi olarak yer değiştirirler Bu durum bir takım kıtaları birbirine yaklaştırarak, okyanus çanaklarının daralmasına yol açar Bir Takım yerlerde ise kıtalar birbirinden uzaklaşır, buna ast olarak okyanuslar genişler Sonuçta bu kıta hareketleri okyanus çanaklarının oluşmasına, dağların meydana gelmesine, depremlere vs yol açar iç kuvvetlerin oluşturduğu yerşekillerini aşındıran, ortadan kaldıran ve yeni yerşekillerinin oluşmasına yol açan kuvvetlere de dış kuvvetler denir Bu olayları daha iyi anlayabilmek için yerkürenin katmanlarını ve katmanların özelliklerini özetle gözden geçirelim
Yerküre ve Katmanları
Yerküre, yeryüzünden yerin merkezine dürüst yerkabuğu, manto ve çekirdek denilen üç katmandan oluşur Bunların fiziki ve kimyasal özellikleri birbirinden farklıdır Yeryüzünden yerkürenin merkezine doğru inildikçe aşırılık, sıcaklık ve basınç artar
A) Yerkabuğu (Taşküre)
Yerküreyi çepeçevre örten kabuğa litosfer (taşküre) veya yer kabuğu denir Halen dargın ve hamurumsu bir yapıda yer alan mantonun üzerinde, hemen hemen yüzer halde yer alan yerkabuğunun kalınlığı tekrar aynı değildir Yer kabuğunun kalınlığı karalarda ortalama 3040 km, deniz ve okyanus diplerinde ise yaklaşık 810 km ’dir
Yer kabuğu, yer yuvarlağının en ince ve yoğunluğu minimum olan tabakasıdır Yer kabuğunun sıcaklığı mantoya doğru inildikçe 33 metrede 1 °C artmaktadır Ancak sıcaklıktaki bu metamorfoz yeraltı suyu, taşlar, vb faktörlerin etkisi ile uyumlu olmayabilir
Yer kabuğu; bileşimleri ve yoğunlukları bambaşka iki katmandan oluşur:
1*** Sial
Canlıların üstünde yaşadığı katmandır Bileşiminde yoğun olarak silisyum (Si) ve alüminyum (Al) bulunduğu için “sial adını almıştır Tamamen katılaşmış halde bulunan bu tabakanın yoğunluğu 2,7 grcm3 cins Sial tabakası okyanus tabanlarında ince, karalarda ise kalındır
2*** Sima
Sial tabakasının aşağıda bulunur Bileşiminde silisyum (Si) ve magnezyum (Mg) yoğun olarak bulunduğu için “sima ismini almıştır Sial tabakasındaki taşlara göre yoğunluğu birazcık daha artmış ve 3,3 grcm3 olmuştur
Sial ve simanın kalınlıkları ve yoğunlukları farklıdır
Yerkabuğunu Yaratıcı Kayaçlar (Taşlar)
Yerkabuğu içerisinde bulunan elementler bir araya gelerek mineralleri oluşturmaktadır Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle de kayaçlar (taşlar) oluşmaktadır
Yerkabuğunu yaratıcı kayaçlar üç asıl gruba ayrılarak incelenebilir Bunlar; püskürük (katılaşım) kayaçlar, tortul kayaçlar ve başkalaşım (metamorfik) kayaçlarıdır Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu kayaçlar birbirlerine dönüşebilmektedir Kayaç döngüsü denilen bu olayda mevcut kayaçlar yerin derinliklerine inerek magmaya ulaşır ve burada erir Sonra bu kayaçlar magma ile birlikte çeşitli şekillerde yeryüzüne çıkarak soğurlar Böylece püskürük (katılaşım) kayaçları oluşur Katılaşım kayaçları zamanla çözülerek erozyona uğrar
Akarsular, rüzgarlar, dalgalar ve buzullar gibi kuvvetlerin etkisi ile parçalanan bu kayaçlar taşınarak yerkabuğunun çukur alanlarında birikirler Bu Nedenle tortul kayaçlar oluşur Katılaşmış kayaçlar ile tortul kayaçlar yerkabuğu hareketleri sırasında yüksek sıcaklık ve basıncın etkisi ile değişim (metomorfik) kayaçlarına dönüşmektedir
Kayaçlar oluşumlarına göre üç gruba ayrılır:
1 Püskürük (Katılaşım) Kayaçları
Magmanın soğuyup katılaşması sonucunda oluşan taşlardır Yerkabuğundaki oluşum yerine göre iki kısma ayrılır Yanındaki resimde graniti görmektesiniz
a İç Püskürük Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne ulaşmadan, yerkabuğu içerisinde yavaşça soğumasıyla oluşan taşlardır Bu taşlar her ne dek yaradılış itibariyle yer aşağıda dağılış gösterseler de, dış kuvvetlerin üstteki tabakayı aşındırmasıyla bazı yerlerde yüzeye çıktıkları görülür Bunların başlıcaları granit, siyenit, diyorit ve gabrodur
b Dış Püskürük Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne çıkıp katılaşması ile oluşan taşlardır dış püskürük taşlar; bazalt, obsidyen (volkan camı), andezit, süngertaşı ve trakit ’tir Püskürük kayaçlar farklı alanlara yönlendirilmiş alanlarda kullanılmaktadır Mesela; andezit, bazalt ve sünger taşı gibi kayaçlar inşaat, ısı yalıtımı gibi alanlarda kullanılmaktadır Yanındaki resimde bazaltı görmektesiniz
2 Tortul (Sedimanter) Kayaçlar
Yeryüzünde fiziksel (mekanik) ya da kimyasal ayrışma ile aşınan malzemeler, dış kuvvetler göre taşınarak deniz ve göl tabanları ile vadi ve ova yüzeyinde biriktirilirler Bunlar ilk olarak yumuşak ve ufalanabilir haldedir Ancak, sonradan sertleşirler ve taş halini alırlar Tortul taşlar birikmenin sonucu olarak, başlıca katmanlı yapıya sahiptirler İçlerinde fosil bulundururlar Fosiller tortul tabakaların oluşum dönemi ve özellikleri ile ilgili bilgi edinmede kullanılır
Tortul kayaçlar oluşumlarına kadar üçe ayrılır
a*** Mekanik (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar:
Akarsular, rüzgârlar, buzullar ve dalgalar gibi dış kuvvetler göre aşındırılan malzemenin, yeryüzünün çukur yerlerinde tabakalar halinde biriktirilmesi sonucu oluşurlar Bu taşların başlıcaları kiltaşı, çakıltaşı (konglomera) ve kumtaşıdır
b*** Kimyasal Tortul Kayaçlar:
Suda çözünerek eriyen minerallerin sonradan çökelmesi ile oluşurlar Kalker (kireçtaşı), jlps(alçıtaşı) ve kayatuzu kimyasal tortul taşlardır Metamorfoz kayaçlarından misket inşaat sektöründe, elmas ise ziynet eşyası olarak kullanılmaktadır Yanındaki resimde kalkeri görmektesiniz
c Organik Tortul Kayaçlar
Değişik hayvansal ve bitkisel kalıntıların üstüste birikerek zamanla taşlaşması sonucu oluşurlar Taşkömürü, linyit, turba gibi kömürler, mercan kalkeri ve tebeşir organik tortul taşlardandır* Taşkömürü, linyit gibi organik taşlar ısınma amaçlı ve elektirik enerjisi üretmede kullanılır
3 Metamorfoz (Metamorfik) Kayaçları
Katılaşım veya tortulanma sonucunda oluşan taşların yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle kimyasal ve bedenen değişime uğraması, başkalaşması sonucu oluşan taşlardır Yanındaki resimde gnaysı görmektesiniz
B*** Manto
Yerkabuğunun aşağıda yer alan dargın, hamurumsu yapıya sahip istikrarsız lavlardan oluşan tabakaya denir Yerkabuğunun anında altında lavlar yatay yönde hareket ederler Bu olayın olduğu yerlerde yerkabuğu parçaları (kıtalar) sürüklenir Bu şart kıtaların yer değiştirmesine, okyanuslarda değişikliğe, volkanizmaya, depremlere ve dağ oluşumlarına yol açar Bundan da anlaşılabileceği gibi iç kuvvetlerin kaynağı mantodur Mantonun sıcaklığı takriben 1200 °C ’yi bulmaktadır
C*** Çekirdek
Yerkabuğunun iç kısmını oluşturur Yoğunluğu ve kalınlığı en fazla olan katmandır Dış ve iç çekirdek elde etmek üzere iki kısımdan oluşur Dünya ’nın merkezinde sıcaklık 4500 – 5000 °C ’yi bulmaktadır
Yerküre ve Katmanları
Yerküre, yeryüzünden yerin merkezine dürüst yerkabuğu, manto ve çekirdek denilen üç katmandan oluşur Bunların fiziki ve kimyasal özellikleri birbirinden farklıdır Yeryüzünden yerkürenin merkezine doğru inildikçe aşırılık, sıcaklık ve basınç artar
A) Yerkabuğu (Taşküre)
Yerküreyi çepeçevre örten kabuğa litosfer (taşküre) veya yer kabuğu denir Halen dargın ve hamurumsu bir yapıda yer alan mantonun üzerinde, hemen hemen yüzer halde yer alan yerkabuğunun kalınlığı tekrar aynı değildir Yer kabuğunun kalınlığı karalarda ortalama 3040 km, deniz ve okyanus diplerinde ise yaklaşık 810 km ’dir
Yer kabuğu, yer yuvarlağının en ince ve yoğunluğu minimum olan tabakasıdır Yer kabuğunun sıcaklığı mantoya doğru inildikçe 33 metrede 1 °C artmaktadır Ancak sıcaklıktaki bu metamorfoz yeraltı suyu, taşlar, vb faktörlerin etkisi ile uyumlu olmayabilir
Yer kabuğu; bileşimleri ve yoğunlukları bambaşka iki katmandan oluşur:
1*** Sial
Canlıların üstünde yaşadığı katmandır Bileşiminde yoğun olarak silisyum (Si) ve alüminyum (Al) bulunduğu için “sial adını almıştır Tamamen katılaşmış halde bulunan bu tabakanın yoğunluğu 2,7 grcm3 cins Sial tabakası okyanus tabanlarında ince, karalarda ise kalındır
2*** Sima
Sial tabakasının aşağıda bulunur Bileşiminde silisyum (Si) ve magnezyum (Mg) yoğun olarak bulunduğu için “sima ismini almıştır Sial tabakasındaki taşlara göre yoğunluğu birazcık daha artmış ve 3,3 grcm3 olmuştur
Sial ve simanın kalınlıkları ve yoğunlukları farklıdır
Yerkabuğunu Yaratıcı Kayaçlar (Taşlar)
Yerkabuğu içerisinde bulunan elementler bir araya gelerek mineralleri oluşturmaktadır Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle de kayaçlar (taşlar) oluşmaktadır
Yerkabuğunu yaratıcı kayaçlar üç asıl gruba ayrılarak incelenebilir Bunlar; püskürük (katılaşım) kayaçlar, tortul kayaçlar ve başkalaşım (metamorfik) kayaçlarıdır Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu kayaçlar birbirlerine dönüşebilmektedir Kayaç döngüsü denilen bu olayda mevcut kayaçlar yerin derinliklerine inerek magmaya ulaşır ve burada erir Sonra bu kayaçlar magma ile birlikte çeşitli şekillerde yeryüzüne çıkarak soğurlar Böylece püskürük (katılaşım) kayaçları oluşur Katılaşım kayaçları zamanla çözülerek erozyona uğrar
Akarsular, rüzgarlar, dalgalar ve buzullar gibi kuvvetlerin etkisi ile parçalanan bu kayaçlar taşınarak yerkabuğunun çukur alanlarında birikirler Bu Nedenle tortul kayaçlar oluşur Katılaşmış kayaçlar ile tortul kayaçlar yerkabuğu hareketleri sırasında yüksek sıcaklık ve basıncın etkisi ile değişim (metomorfik) kayaçlarına dönüşmektedir
Kayaçlar oluşumlarına göre üç gruba ayrılır:
1 Püskürük (Katılaşım) Kayaçları
Magmanın soğuyup katılaşması sonucunda oluşan taşlardır Yerkabuğundaki oluşum yerine göre iki kısma ayrılır Yanındaki resimde graniti görmektesiniz
a İç Püskürük Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne ulaşmadan, yerkabuğu içerisinde yavaşça soğumasıyla oluşan taşlardır Bu taşlar her ne dek yaradılış itibariyle yer aşağıda dağılış gösterseler de, dış kuvvetlerin üstteki tabakayı aşındırmasıyla bazı yerlerde yüzeye çıktıkları görülür Bunların başlıcaları granit, siyenit, diyorit ve gabrodur
b Dış Püskürük Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne çıkıp katılaşması ile oluşan taşlardır dış püskürük taşlar; bazalt, obsidyen (volkan camı), andezit, süngertaşı ve trakit ’tir Püskürük kayaçlar farklı alanlara yönlendirilmiş alanlarda kullanılmaktadır Mesela; andezit, bazalt ve sünger taşı gibi kayaçlar inşaat, ısı yalıtımı gibi alanlarda kullanılmaktadır Yanındaki resimde bazaltı görmektesiniz
2 Tortul (Sedimanter) Kayaçlar
Yeryüzünde fiziksel (mekanik) ya da kimyasal ayrışma ile aşınan malzemeler, dış kuvvetler göre taşınarak deniz ve göl tabanları ile vadi ve ova yüzeyinde biriktirilirler Bunlar ilk olarak yumuşak ve ufalanabilir haldedir Ancak, sonradan sertleşirler ve taş halini alırlar Tortul taşlar birikmenin sonucu olarak, başlıca katmanlı yapıya sahiptirler İçlerinde fosil bulundururlar Fosiller tortul tabakaların oluşum dönemi ve özellikleri ile ilgili bilgi edinmede kullanılır
Tortul kayaçlar oluşumlarına kadar üçe ayrılır
a*** Mekanik (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar:
Akarsular, rüzgârlar, buzullar ve dalgalar gibi dış kuvvetler göre aşındırılan malzemenin, yeryüzünün çukur yerlerinde tabakalar halinde biriktirilmesi sonucu oluşurlar Bu taşların başlıcaları kiltaşı, çakıltaşı (konglomera) ve kumtaşıdır
b*** Kimyasal Tortul Kayaçlar:
Suda çözünerek eriyen minerallerin sonradan çökelmesi ile oluşurlar Kalker (kireçtaşı), jlps(alçıtaşı) ve kayatuzu kimyasal tortul taşlardır Metamorfoz kayaçlarından misket inşaat sektöründe, elmas ise ziynet eşyası olarak kullanılmaktadır Yanındaki resimde kalkeri görmektesiniz
c Organik Tortul Kayaçlar
Değişik hayvansal ve bitkisel kalıntıların üstüste birikerek zamanla taşlaşması sonucu oluşurlar Taşkömürü, linyit, turba gibi kömürler, mercan kalkeri ve tebeşir organik tortul taşlardandır* Taşkömürü, linyit gibi organik taşlar ısınma amaçlı ve elektirik enerjisi üretmede kullanılır
3 Metamorfoz (Metamorfik) Kayaçları
Katılaşım veya tortulanma sonucunda oluşan taşların yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle kimyasal ve bedenen değişime uğraması, başkalaşması sonucu oluşan taşlardır Yanındaki resimde gnaysı görmektesiniz
B*** Manto
Yerkabuğunun aşağıda yer alan dargın, hamurumsu yapıya sahip istikrarsız lavlardan oluşan tabakaya denir Yerkabuğunun anında altında lavlar yatay yönde hareket ederler Bu olayın olduğu yerlerde yerkabuğu parçaları (kıtalar) sürüklenir Bu şart kıtaların yer değiştirmesine, okyanuslarda değişikliğe, volkanizmaya, depremlere ve dağ oluşumlarına yol açar Bundan da anlaşılabileceği gibi iç kuvvetlerin kaynağı mantodur Mantonun sıcaklığı takriben 1200 °C ’yi bulmaktadır
C*** Çekirdek
Yerkabuğunun iç kısmını oluşturur Yoğunluğu ve kalınlığı en fazla olan katmandır Dış ve iç çekirdek elde etmek üzere iki kısımdan oluşur Dünya ’nın merkezinde sıcaklık 4500 – 5000 °C ’yi bulmaktadır