Yutma bozukluğu; yiyecek ve içeceklerin ağız borusundan mideye geçişi sırasında kişinin boğazındaki ya da yemek borusundaki sorunlardan kaynaklı yiyeceklerin ve içeceklerin yeterli sürede, düzgün olarak ya da yanlış bir şekilde nefes borusuna kaçmasıyla mideye iletilememesi durumudur. Yutma bozukluğuna tıp dilinde disfaji adı verilir. Çok hızlı yemek yenmesi ve yiyeceklerin düzgün şekilde yutulmaması gibi durumlarda da ortaya çıkar ancak bu durum anlık yutma bozukluğu ortaya çıkarır. Sürekli olarak devam eden yutma bozuklukları dikkate alınmalıdır. Yutma sırasında yiyecek ses tellerine kadar inerse ‘penetrasyon’, ses tellerinin aşağısına kadar inerse de ‘aspirasyon’ olarak adlandırılan ciddi bir durum ortaya çıkabilir. Yutma bozukluğu her yaşta ortaya çıkabilir ancak yaşlılarda, bebeklerde veya beyin, sinir ve kas sistemini etkileyen hastalığı olan kişilerde daha sık karşılaşılan bir durumdur.
Yutma Bozuklukları (Disfaji) Nelerdir?
- Ağız (Oral) Disfaji: Ağızda kaynaklanan bir sorundan dolayı yaşanan yutma bozukluğudur. Çiğneme, dil zayıflığı, katı ve sıvı besinleri boğaza taşıma sırasında hareket ettirmede güçlük yaşanması durumudur. Genellikle nörolojik problemler (inme gibi) sonrası ortaya çıkar.
- Yutak (Farengeal) Disfaji: Yiyeceklerin ve içeceklerin yutulmasını başlatmakta, katı ya da sıvı besinleri yemek borusuna doğru itmekte ve besinlerin yanlış yola gitmemesi için hava yolunu kapatmakta güçlük yaşanması sonucu boğazda yaşanan bir sorundur. Genellikle Parkinson hastalığı, felç gibi nörolojik problemler sonrası ortaya çıkar.
- Mide borusu (Özofageal) Disfaji: Yutkunurken boğaz ve midedeki delikleri açıp kapatmakta ve yiyecekleri yemek borusuna itmekte güçlük yaşanması sonucu yemek borusunda oluşan bir sorundur. Bu durum genellikle tıkanma ve tahriş nedeniyle gelişir ve tedavisi cerrahi müdahale ile gerçekleşir.
Yutma Bozukluğunun Nedenleri
- Felç, beyin travması, spinal kord zedelenmesi, Parkinson, Multiple Skleroz (MS), Amyotrophic Lateral Skleroz (ALS), Müsküler Distrofi, Serebral Palsi, Alzheimer gibi sinir sistemine bağlı hastalıkları
- Akalazya: Yemek borusunun alt ucundan bulunan alt özofagus kaslarının gevşemediği yani mideye yemek girmesine izin verecek kadar dinlenmemiş olmasıdır. Bu kaslarda bazen de zayıflama ortaya çıkabilir. Böyle durumlarda da besinler midede sindirilmeden boğaza geri gelir.
- Ağız, boğaz ya da özafagus kanseri, baş ve boyun zedelenmesi ya da cerrahisi, ağız hijyeni olmaması (eksik diş olması ya da dişlerin olmaması, çürük ya da uygun olmayan diş protezi kullanılması) takma dişlerin uygun olmaması) gibi durumlarda yutma bozukluğu baş ve boyun problemlerine bağlı ortaya çıkabilir.
- Yemek borusu (özofagus) darlığı: Yemek borusunun dar olması reflü, doku yaralanmaları ve tümörlerden kaynaklı olup büyük lokmalı besinlerin yutulmasını zorlaştırır.
- Yabancı cisimler de yutma bozukluğu nedenidir. Bazen yiyecek ya da başka bir nesne boğaz ya da yemek borusuna takılarak kısmi bir tıkanıklığa neden olabilir. Özellikle protez diş kullanımının yaygın olduğu yaşlılarda ve çocuklarda yemekler iyi çiğnenmediği zaman boğaza takılma durumu oluşabilir.
- Reflü hastalığı olan kişilerde mide asidinin yukarı kaçması sonucu yemek borusunda doku hasarları ortaya çıkabilir. Geri gelen besin ve asitler yemek borusunun alt kısmında spazm, yara izleri ve daralmalara yol açarak yutma güçlüklerine neden olur.
- Radyoterapi: Kanser tedavisinde uygulanan radyoterapi baş-boyun bölgesine uygulandığı zaman, yemek borusunda iltihaplanmaya sertleşmeye ve yara izlerine yol açarak yutkunma güçlüklerine sebep olabilir.
- Eozinofilik özofajit: Gıda alerjisi ile ilişkilidir. Yemek borusunda beyaz kan hücresi olan ‘eozinofil’ adı verilen hücrelerinin kontrolsüz olarak aşırı şekilde çoğalır ve sindirim sistemindeki hücreleri etkiler. Kusma ve yutma güçlüğü gibi sorunlar yaşanır.
- Skleroderma: Dokuların sertleşmesiyle ortaya çıkar. Özofagus sfinkter kasının zayıflaması ile asitlerin yemek borusuna geri kaçması ve sık sık mide ekşimesi durumu yaşanır. Bu da yutma bozukluğuna neden olur.
- Farengeal divertikül: Boğazda ve özellikle yemek borusunun üst kısmındaki küçük kesecikler ve gıda birikintileri yutma güçlüğü, ağız kokusu, tekrarlayan boğaz temizleme ihtiyacı ve öksürme gibi durumların ortaya çıkmasına neden olur.
Yutma Bozukluğu Belirtileri
- Yutma sırasında güçlük çekme ve ağrı olması (odionfaji)
- Yutkunmanın olamaması
- Yutkunma sırasında ya da sonrasında öksürme ve tıkanıklık
- Yiyeceklerin boğaz, göğüs veya göğüs arkasında sıkışmış olma hissi
- Yeme ve içme sırasında ya da sonrasında sesin ıslak ve hırıltılı olma durumu
- Tükürük salgısında artış
- Kilo kaybı
- Yiyeceklerin burundan ya da ağızdan geri gelme durumu
- Sık sık mide ekşimesi yaşanması ve reflü durumu
- Ses kısıklığı
- Ağızdan yemek ya da sıvı akması veya ağızda yemeklerin birikmesi durumu
- Yemek yeme alışkanlığında değişiklikler
Yutma Bozukluğu Tedavisi
Yutma bozukluğu tedavileri hastalığın altında yatan nedene ve hastalığın durumuna göre değişiklik gösterir. Bu durum bazen herhangi bir tedavi yapılmadan da kendi kendine geçebilir. Karmaşık yutma problemlerinin tedavisinde ise bir ya da daha fazla uzman tarafından yapılabilir. Yutma bozukluğu sürekli bir hâl almış ve sebep belirgin değilse alanında uzman KBB doktoru hastalık hakkında hastanın öyküsünü dinler ve muayene eder. Bu muayenede sırasında kameralı görüntüleme sistemi olan, endoskoplar kullanılır. Gerekli görüldüğü durumlarda yemek borusu, mide ve on iki parmak bağırsağı incelemesi gastroenterologlar ile beraber yapılabilir. Sindirim sisteminin baryumlu röntgen filmleri de gerekli görülen durumlarda istenebilir. Bazı durumlarda nörologla beraber, yutma bozukluğunun sinir sisteminden kaynaklanıp kaynaklanmadığının değerlendirilebilir.
Yutma bozukluğu ilaç, yutma tedavisi ya da cerrahi müdahale ile tedavi edilebilir. Genellikle yutma bozukluğu hastalığı mide asit salgısını azaltan ilaçlar ya da kas gevşetici ilaçlar kullanmaları önerilir. Yutma tedavisinin gerekli görüldüğü durumlarda, yutmadan sorumlu kasların güçlenmesi için uygun pozisyonlarda egzersizler hastaya yaptırılır. Buna pozisyonel yutma tedavisi adı verilir. Hastalara, yemeği ağızlarına belli bir pozisyonda almaları ve yutmak için vücutlarına daha kolay bir pozisyon vermeleri öğretilir. Tedavide yiyeceklerin kolay ve güvenli şekilde yutulmasının sağlanması amaçlanır. Yutma refleksini harekete geçirebilecek sinirlerin uyarılmasına yönelik duyusal teknikler de kullanılmaktadır. Bazı yiyecek ve sıvıların yutması kolay olduğu için yutması en kolay yiyecekler tercih edilerek dengeli bir diyet programı oluşturulur.
Bazı gerekli görülen durumlarda da cerrahi operasyon gerçekleştirilebilir. Yemek borusunda bir daralma veya yapışıklık mevcutsa, bu bölge genişletilebilir veya açılabilir. Dilatasyon işlemi buna bir örnektir. Yemek borusunda bir darlık varsa dilatasyon işlemiyle küçük bir balonun yemek borusuna yerleştirilip şişirilmesiyle yemek borusu genişletilebilir. Yemek borusundaki kaslarda gevşeyememe sorunu varsa o zaman da botoks tedavisi uygulanabilir. Zatürre, yetersiz beslenme veya sıvı elektrolit dengesizliği riski olan durumlarda mideye tüp takılarak tüpten beslenme de uygulanabilir.
Yemek yeme alışkanlıklarının düzenlenmesi de yutma bozukluğunun tedavisi için önemlidir. Yemek yerken yutma sırasında başın hafifçe öne eğilmesi, 90 derece dik pozisyonla yemek yenilmesi ve yemekten sonra 15-20 dakika bu pozisyonun korunması, yemek yerken konuşulmaması ve yemeğin yavaş yenilmesi, lokmaların ufak parçalar halinde ağıza alınarak iyi bir şekilde çiğnenmeden yutulmaması gerekmektedir.