Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Cuma akşamı Naci Ağbal'ı Merkez Bankası Başkanlığı vazifesinden alması sonrası Türk Lirası'nın bedelinde yaşanan düşüşün, tüketicilerin alım gücüne de direkt ve dolaylı tesirleri olması bekleniyor.
Pazartesi günü piyasaların açılmasıyla TL, dolar ve euro karşısında yüzde 10'a yakın bedel kaybetti. Kimi uzmanlar yeni bir kur krizinin kapıda olduğu yorumlarını yaptı.
TL'nin Ağustos 2018'deki paha kaybına benzetilen bu düşüşün sonuçlarından birisi, başta besin olmak üzere birçok eserde fiyat artışları ve tüketicinin alım gücünün biraz daha düşmesi olabilir.
Pekala TL'nin yaşadığı paha kayıpları alım gücünü neden bu kadar derinden etkiliyor? Döviz kurlarındaki yükseliş, önümüzdeki periyotta hanehalkını nasıl etkileyecek?
"En direkt tesir enflasyon"
BBC Türkçe'den Engin Karaman'ın haberine nazaran, kur hareketinin tüketiciye en direkt tesiri enflasyon üzerinden oluyor.Birleşik Kamu İş Konfederasyonu'nun Pazartesi günü açıkladığı enflasyon araştırmasında, en fazla tüketilen 76 besin unsurunun fiyatının yılbaşından bu yana yüzde 9,2 ve son bir yılda da yüzde 29,2 arttığı ortaya kondu.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına nazaran 2020 yılında besin enflasyonu yüzde 20,61. Lakin birçok uzman, gerçek bilgilerin bu seviyenin üzerinde olduğu görüşünde.
Piri Reis Üniversitesi Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Erhan Aslanoğlu'na nazaran, TL'deki her yüzde 10'luk paha kaybına karşılık, enflasyonun yüzde 1,5-2 puanlık artışı öngörülüyor:
"Cuma gününden bu yana TL'de yüzde 10 civarı bir kıymet kaybı oldu. Hasebiyle hafta başı yaşanan döviz artışı şayet kalıcı hale gelirse, bunun enflasyon beklentileri üzerinde 1,5-2 puanlık bir ek tesirde bulunması beklenebilir."
Döviz kurundaki artıştan en çok etkilenen tüketim kalemleri ortasında, besin ve mutfak harcamaları öne çıkıyor. Prof. Dr. Aslanoğlu, bilhassa ithal girdi bulunan bölümlerde ortalamanın üstünde bir fiyat artışı olduğunu kaydediyor:
"Gıda kelam konusu olduğunda, çabuk tüketilen eserlerden bahsettiğimiz için kur tesiri daha çabuk görülebiliyor. İthal girdi kullanılması ve bunun piyasaya çabucak sürülmesi gereksiniminden da kaynaklanıyor. Konut eşyası, araba, bilgisayar ve elektronik eserler, yeniden kur tesirinin yüklü olarak görüleceği eserler."
"Alım gücünde daha süratli bir gerileme yaşanacak"
Hafta başında lirada yaşanan paha kaybının bilhassa fiyatlı çalışan kesitin alım gücünde yaratacağı erime, sendikaların da reaksiyonunu çekiyor.
DİSK Genel Lideri Dilek Çerkezoğlu, enflasyonun yükselmesi durumunda alım gücünde daha süratli bir gerileme yaşanacağını kaydediyor:
"TL'nin kıymet kaybı ile birlikte iğneden ipliğe her şeyin pahalılaştığı bir sır değil. Hükümet ne kadar aksini tez etse de çalışanlar olarak bizler, bu gerçeği çarşıda, pazarda, markette, konuta gelen faturalarda her gün yaşıyoruz.
"Ülkemizde fiyatlar aslında önemli biçimde baskılanmış iken, pandemi nedeniyle bu baskı artmış iken, yükselen enflasyon nedeniyle alım gücünde daha süratli bir gerileme yaşanacak. Buna karşı hükümetin acil toplumsal siyaset tedbirleri alması gerekiyor.
"Asgari fiyat üzerindeki vergi ve kesinti yükünün kaldırılarak, taban fiyatın brütünün net ödenmesi birinci elden süratle alınması mümkün ve zarurî olan bir tedbir olarak öne çıkıyor."
Besin fiyatlarının dövizden direkt etkilenmesinin nedeni ne?
İktisatçı Prof. Dr. Oğuz Oyan da Türk lirasının kıymet kaybının bilhassa besin fiyatlarına süratli yansımasının nedenini iki başlıkta açıklıyor:
"Türkiye'nin hem yüksek oranda ithalatçı bir iktisat olması, hem de 2000 sonrası uygulanan IMF ve Dünya Bankası siyasetleriyle tarımı olumsuz etkileyen büyük bir yapısal dönüşümün gerçekleşmesi, bu hususta tesirli oldu."
Oyan'a nazaran Türkiye'nin girdiler bakımından 2000 öncesinden gelen bir ithalatçı kimliği vardı lakin bu daha da pekişti:
"Türkiye tarımda da ithalatçı pozisyonuna geldi. Gübre, mazot, ilaç üzere girdilerin birden fazla zati petrol türevi eserlerdir. İthalatçı kimliğin daha da pekişmesiyle, kurun çok süratli olarak besin fiyatlarına yansıma riski var.
"Üretim maliyetlerinin yanı sıra, tarım eserleri, kiloda ağır çeken eserlerdir ve ulaşım maliyetleri yüksektir. Bu da güç fiyatları üzerinden, münasebetiyle kur ve ithalat üzerinden fiyatlara yansır. Hasebiyle TL'nin bedel kaybıyla tarımda genel fiyat seviyesinin yükselmesi bakımından süratli geçişler olur."
Tüketici itimat endeksinin tesiri
Kurdaki hareketliliğin tüketici alım gücünü etkilemesinin bir başka ayağı, tüketici itimat endeksinin düşmesi üzerinden yaşanıyor.
Prof. Dr. Aslanoğlu, "Döviz kuru, tüketici inanç endeksini en çok etkileyen faktörlerden biridir. Bunun iç talep üzerinde olumsuz yansımaları olabilir. Tıpkı vakitte büyüme ve istihdam üzerine yansımaları olabilir, ki bu da maalesef döviz kurundaki artışın tüketici alım gücüne fiyatlar yoluyla yansıyabileceği ikinci bir kanaldır" diyor.
"Borç maliyetleri artar, iflaslara neden olabilir"
Prof. Dr. Oğuz Oyan, döviz kurundaki artışın dolaylı ve uzun vadeli tesirlerine de işaret ederek, borçlanma maliyetlerinin artmasının iktisat üzerinde kritik rol oynadığını vurguluyor:
"Kur artışları, Türkiye üzere ülkelerde, bir yılda ödemesi gereken borç ölçüsü bakımından çok önemli bir maliyet manasına gelir. Türkiye'nin dış borç stoğunun 450 milyar dolar seviyelerine çıktığını düşünürsek, bu borç stoğuna da yansır.
"Kurdaki artış, hem devletin hem özel bölümün borç maliyetlerini artırır. Kredi risk primi CDS'ler Cuma gününe nazaran 170 puan arttı ve 480 puanı gördü. Münasebetiyle dışarıdan borçlanma maliyetleri çok yükseldi."
Oyan'a nazaran bu durum şirketlerin bilançolarına da devletin bütçesine de yansıyor:
"Çift istikametli olarak tesirden bahsedebiliriz: Hem ödenmesi gereken borçların TL karşılığı yükseliyor, hem de borçları ödemek için tekrar dışarıdan borçlanacak olanlar için maliyet artıyor. Şirketlerin bilançolarının bozulmasına ve iflaslara yol açabilir."
"Türkiye elindeki tek silahı da kullanımdan çekti"
Oğuz Oyan, tüm bu tablonun yeni bir fakirleşme eğilimi doğuracağını, yatırımların azalacağını ve işsizliğin artacağını kaydediyor:
"Kurdaki hareket, örneğin enerjiyi kullanan bütün endüstriyi tesirler. Bütün ulaşım maliyetlerini üst çeker. Bütün hizmet kesimini tesirler. Etkiyi hissetmeyecek bir kesim düşünemiyorum.
"Hepimizin gelirinin dolar cinsinden aşağı çekilmesidir. Yarın Türkiye'den yurtdışına çıkacak bir turistin, on kez düşünmesi gerekir, parası pula dönmüştür."
Uzmanlara nazaran Türkiye döviz kurunu düşürmek için kullanabileceği araçlarda sorun yaşıyor.
Türkiye'nin döviz rezervlerini tükettiğini, "elinde kalan tek silah" olan faiz aracını da kullanımdan çektiğini belirten Prof. Dr. Oyan, "Bu dışa açık bir iktisatta değerli bir zaaftır. Faiz ya da döviz silahını kullanmanız gerekir. Türkiye ekonomik enstrumanları tükettiği üzere, siyasi inanç ögesini da yok etmiş durumda. Sonuncunun yerine konması çok daha zor" diyor.
Merkez Bankası Başkanlığına atanan Prof. Dr. Şahap Kavcıoğlu birinci açıklamasında enflasyon amacına odaklanacaklarının sinyalini verdi. Öte yandan Fitch üzere kredi kıymetlendirme kuruluşları, Kavcıoğlu'nun geçmiş periyottaki açıklamalarının enflasyonla çabada atılacak adımlar konusunda kuşku uyandırdığına dikkat çekiyor.