Pamukkale'deki Hierapolis Antik Kenti'nde bulunan "Cehennem Kapısı"nın yüz yıllardır süregelen gizemi, çağdaş bilim sayesinde çözüldü.
Pamukkale'deki travertenler, Türkiye'nin en beğenilen turizm noktaları ortasında yer alıyor. Bu eşsiz yapı, 400 bin yıl boyunca varlıklı minerallere sahip doğal kaynak suyunun köpürmesi sonucu geride bıraktığı kireçtaşı kayalıkların yavaş yavaş birikmesiyle oluştu.
Bu doğal kaynak suyu yamaçtan aşağı akarken içindeki gazlardan da arınıyor. Böylelikle ardında yaklaşık 3 kilometre uzunluğunda, 160 metre yüksekliğinde parlak beyaz kalsiyum karbonat tortusu bırakıyor.
Benzeri bir yapı, Çin'de Huanglong ve ABD'deki Yellowstone Ulusal Parkı'nda da bulunuyor. Lakin ortak görüş, UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde yer alan Pamukkale'nin en mükemmel travertenlere konut sahipliği yaptığı istikametinde.
Pamukkale, pandemi öncesinde yılda 2,5 milyon turist tarafından ziyaret ediliyordu. Lakin bu turistlerin büyük bir kısmı, çok daha büyük bir gizemin farkında olmadan bu büyüleyici görüntüyü seyrediyordu.
Meğer, Pamukkale'nin beyaz kayalıklarının zirvesinde yer alan, Hierapolis Antik Kenti'nin kalıntıları çok daha büyüleyici bir cazibeye sahip. M.Ö. 2'inci yüzyılın sonlarında Bergama'daki Attalos Hanedanlığı tarafından kurulan Hierapolis, M.S. 133 yılında Romalıların eline geçti.
Burası, antik Roma idaresi altında giderek gelişen bir kaplıca kentine dönüştü. 3'üncü yüzyıla gelindiğinde, İmparatorluğun her yerinden ziyaretçiler bu büyüleyici görüntüyü seyretmek ve şifalı olduğu söylenen sularda yıkanmak için buraya akın ediyordu.
"3 başlı cehennem köpeğinin zehirli nefesi yerden akıyor"
Bu kent, ortadan yüzyıllar geçmesine karşın, Anadolu'nun sıcak güneşi altında altın rengi parlayan travertenden inşa edilmiş olan etkileyici kemerli giriş kapısı, sütunlu ana caddesi ve hoş bir biçimde restore edilmiş amfitiyatrosuyla hala ziyaretçilerin gözdesi bir yer.
Güney California Üniversitesi'nden Roma İmparatorluğu uzmanı arkeolog Dr. Sarah Yeomans, "Termal sular muhtemelen kentin kuruluşunun en önemli nedenlerinden biri" diyor:
"2'nci yüzyılın ortalarında Hierapolis, benim varsayımıma nazaran, farklı yerlerden gelen ziyaretçiler sayesinde öteki birçok yere kıyasla daha dinamik ve çeşitlilik içeren bir nüfusa sahip, hoş ve hareketli bir kaplıca merkeziydi."
Lakin Hierapolis, sunduğu tüm bu hoşluklara karşın, Roma periyodunda daha uğursuz bir nedenle de biliniyordu.
Rivayete nazaran, yeraltına açılan "Cehennem Kapısı" da burada bulunuyordu. Tekrar o periyottaki bu rivayetlere nazaran, bu kapıdan geçilerek girilen yeraltında üç başlı cehennem köpeği Kerberos'un zehirli nefesi yerden akıyor ve ilah olarak kabul ettiği Hades'e (Plüton) günahsızları kurban veriyordu.
Bu nedenle buraya, "Cehennem Kapısı" olarak isimlendirilen Plütonyum'un yanına Apollon Tapınağı inşa edildi. Artık buraya gelenler, tapınaktaki din adamlarına kendileri ismine yaradanlara kurban vermeleri için ödeme yapmaya başladılar.
"İçeriye serçeleri attım, çabucak oracıkta son nefeslerini verip yere düştüler"
Antik Roma periyodunun ünlü tarihçilerinden Yaşlı Plinius ve Yunan coğrafyacı Strabon üzere devrin önde gelen müellifleri, bu kurban verme ayinlerini "tüyler ürpertici bir gösteri" olarak tanımlıyordu. Bir din adamı, kuzu ya da boğa gibi bir hayvanı tapınağın içine götürüyor ve güya bir ilahi müdahale olmuş üzere hayvan oracıkta ölüyor, din adamı da canlı olarak dışarı çıkıyordu.
Strabon, 17 ciltlik Coğrafya ansiklopedisinin 13'üncü cildinde şahit olduğu bu ayin karşısında şaşkınlık duyduğunu gizlemeyerek, "İçeriye serçeleri attım, çabucak oracıkta son nefeslerini verip yere düştüler" diye yazıyordu.
Bugün Apollon Tapınağı'nı ziyaret ettiğinizde bu dramatik sahnelerin gerçek olduğunu tahayyül etmek hayli güç. Bugün burası etrafı, üzerinde mineral köpüklerin dolaştığı, yaklaşık 25 santimetre derinliğindeki berrak suyla dolu dikdörtgen bir mahfaza ve bir yanında da kemerli bir giriş bulunan huzurlu bir yer.
Buranın üzerinde etrafı seyretmek isteyenlerin oturabileceği basamaklar ve Hades'in (Plüton) heykelinin kopyası bulunuyor. Burayı ziyaret ettiğimde, buranın asırlarca evvel ölümlerle anılan bir yer olabileceğini hiç düşünememiştim. Tersine, bunların rivayet ve efsane olduğuna inanmıştım. Birebir yere giren hayvanlar ölürken, yanlarındaki din adamları nasıl sağ kalabilirdi ki?
Benim sorduğum bu sorular, Almanya'nın Duisburg-Essen Üniversitesi'nde jeolojik süreçler sırasında açığa çıkan gazlar üzerinde çalışmalar yapan volkan biyoloğu Hardy Pfanz'ın da aklını meşgul eden hususlardı.
Teorisini test etmek için Pamukkale'ye gitti
BBC'nin haberine nazaran Pfanz, "Antik devrin muharrirlerinin yazdıklarını okuduğumda, bu olup bitenin bilimsel bir açıklaması olup olmadığını merak etmeye başladım. Sanki bu Cehennem Kapısı volkanik bir havalandırma olabilir miydi?" diyor.
Pfanz, teorisini test etmek gayesiyle 2013'te Pamukkale'yi ziyaret etti:
"Ne bulacağımızdan çok da emin değildik. Tüm bunlar uydurma efsaneler de olabilir. Hiçbir şey olmamış da olabilirdi. Lakin muhakkak bu kadar süratli bir yanıt almayı beklemiyorduk."
Pfanz, burayı ziyaret eder etmez aslında olan biteni çok süratli bir biçimde kavrıyor:
"Girişin etrafında düzinelerce meyyit hayvan gördük: Fare, serçe, karatavuk, birçok böcek, eşek arıları vb. Böylelikle anlatılan öykülerin gerçek olduğunu çabucak anladık."
Pfanz, portatif bir gaz analizörü ile yapının etrafındaki havayı test etti ve testin sonucunda da çok yüksek seviyelerde karbondioksit olduğunu gördü.
Olağan havada karbondioksit oranı sırf yüzde 0,04 civarında olur. Fakat Pfanz, tapınak etrafındaki oranın şaşırtan bir formda yüzde 80'lere ulaştığını keşfedince şoke olduğunu belirterek, "Sadece birkaç dakika boyunca yüzde 10'luk bir karbondioksite maruz kalmanız yaşamsal bir tehdit yaratır. Buradaki ölçü nitekim ölümcül düzeydeydi" diyor.
Bu, çok karbondioksit düzeyleri, bölgenin kaplıcalarını ve travertenlerini de ortaya çıkaran tıpkı jeolojik sistemden kaynaklanıyor. Pamukkale, 35 kilometre uzunluğundaki etkin bir tektonik fay çizgisi bölgesinde yer alıyor. Bu sınırlardan biri direkt kent merkezinden geçerek Apollon Tapınağı'na uzanıyor.
Güney California Üniversitesi'nden Yeomans, "Plütonyum'un pozisyonunun seçiminin, burada bulunan sismik gaz delikleriyle direkt ilgili olduğuna neredeyse kesin gözüyle bakıyorum. O periyodun inançlarında yeraltındaki dünya ve onunla bağlantılı ilahlar ve mitlerin değerli bir yeri olduğu göz önüne alındığında, ayaklarının altında olduğuna inandıkları dünyaya en yaklaştıklarını düşündükleri noktalarda tapınaklar inşa etmiş olmaları akla yatkın."
Tabiat güçlerine bu kadar yakın olmanın bir bedeli de oldu. Bu etkin fay çizgisi, M.S. 17, M.S. 60 yıllarında ve 17 ile ve 14'üncü yüzyıllarda kenti yerle bir eden sarsıntılara yol açtı. Bu yıkımların sonucunda da Hierapolis Antik Kenti terk edildi.
Lakin, bu gizemi büyük oranda çözmüş olmasına rağmen Pfanz'ın aklını kurcalamaya devam eden bir bahis daha vardı: Madem burası insan hayatını tehdit edecek kadar tehlikeli bir bölge, o vakit neden tapınağa giren din adamları sağ çıkabiliyordu?
Karbondioksit yerde birikiyor ve ölümcül bir gaz gölü oluşturuyor
Pfanz, bu sorunun peşinden sonraki yıl Hierapolis Antik Kenti'ni bir kere daha ziyaret etti. Bu defa farklı saatlerde ölçüm yaptı:
"Gün boyunca, hava sıcak ve güneşli olduğunda, karbondioksitin süratle dağıldığını fark ettik. Lakin, karbondioksit havadan daha ağır olduğu için geceleri hava daha soğuk olduğunda yerde birikiyor ve yer düzeyinde ölümcül bir gaz gölü oluşturuyor."
Pfanz, bu bulgulardan burunları yere daha yakın olan hayvanların bu zehirli bulutta hemen boğuldukları lakin daha uzun uzunluklu olan din adamlarının ise daha düşük karbondioksit soludukları için hayatta kaldıkları sonucuna vardı. Pekala bu kurban verme merasimi aslında para kazanmak için yapılan bir hile miydi, yoksa rahipler nitekim ilahlarla bağlantı kurduklarına mı inanıyorlardı?
Yeomans, bu soruya, "Hierapolis'teki Plütonyum'un çok lakin çok değerli olduğuna dair bir kuşku yok. Bununla birlikte din adamlarının neler olup bittiğini sahiden anlayıp anlamadıklarından emin olmak ise sıkıntı. Kimileri hayatta kalmalarını ilahi olanın lütfuna bağlamış olabilir, öbürleri ise bunu, gözlemlenebilen yahut en azından bir noktaya kadar iddia edilebilen gizemli fakat doğal - bir durum olarak da kıymetlendirmiş olabilir" karşılığını veriyor.
Bugün Cehennem Kapısı'nın tuğlalarla örülmüş durumda. Burayı ziyarete gelenlerin, yüksek karbondioksite maruz kalmadan bu tarihi yapıyı görebilmeleri için etrafına bir yürüyüş yolu yapıldı. Lakin bu çağdaş haliyle bile, Yunan ve Romalı hacılarının müsaadeden yürümek, mitoloji ile dünyevi gerçekliğin buluştuğu, eski ilahların uzanıp insanların hayatlarına dokunduğu bu süper yere doruktan bakmak heyecan verici.
Pfanz, burada yaşadıklarını, "Kerberos'un efsanevi nefesinin aslında karbondioksit olduğunu birinci fark ettiğimde, tam kemerin önünde duruyordum. O anda, bu eski gizemi çözdüğümüzü fark ettim; bu hakikaten mükemmel bir duyguydu" kelamlarıyla tanım ediyor.