Salgın periyodunda vefat eden beşerler yıkanmadı. Büyük çoğunluğu için cenaze merasimi düzenlenmedi. Pekala bu süreçleri yapan robotlar olsaydı ne olurdu?
Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Hasan Başlı'nın 2019'da kaleme aldığı "Yapay zeka, toplum ve dinin geleceği" başlıklı makalesinde "Yapay zeka uygulamaları ve bunlara entegre robotik teknolojiler insanoğlunun hayatında yer almaya devam ediyor. Yapay zekanın geliştirilmesi insanlığın yaratılmasından bu yana en büyük eşiklerden biri olarak kabul ediliyor. O denli ki onun ne tarafta gelişeceği ve insanlığı nasıl değiştireceği kestirilememektedir." sözünü kullandı.
İdeoloji ve Din Bilimleri Kısmı'nda din sosyolojisi üzerine çalışmalar yapan Başlı, makalesinde yapay zekanın din ve toplum üzerine tesirlerini geniş biçimde ele alıyor.
Başlı'nın kaleme aldığı makalenin üzerinden 3 yıl geçti. Bu ortada çok şey değişti. Yapay zekanın yaptıkları ve bundan sonra yapabilecekleri daha fazla konuşulur oldu.
Yapay zeka eseri bir robotla evlenilebilir mi?
Beşerler yapay zekanın tesirlerini hayatlarının birçok alanında yaşamaya başladı.
İşletmelerde çalışanlar olduğu üzere, lokantalarda servis yapan, holdinglerin girişlerinde danışmanlık hizmeti veren, davet operatörü olarak misyon yapan ve hatta insanların en özel anlarına paydaşlık eden robotlar da var.
O denli ki bu robotlara kimlik veren devletler bile oldu. Birçok ülkede robotlarla evlilik hayatı yaşadıklarını ileri sürenlere ait haberler dünya basınında yer aldı.
Her geçen gün yaygınlaşan yapay zekanın dindarlık üzerine de dolaylı yahut direkt tesirinin olabileceği söz ediliyor.
Teknolojinin her geçen gün gelişmesi ve yapay zeka kullanımının artması, dindarlık seviyesini ve boyutunu etkileyecek.
Yapay zekanın insanların hayatına giriş derecesine nazaran inanç ve ibadet pratiklerinde görülebilecek farklılıklar olacağı üzere bunlara dini alanda din adamlarının yaklaşımları yeni mezhep, akım, cemaat çeşidi küme ve toplulukların oluşumuna sebebiyet verebileceği de kaydediliyor.
Pekala yapay zeka eseri bir robotla evlenilebilir mi?
Robotlar, namaz kıldırabilir mi?
Robotlar meyyit yıkayabilir ve gömebilir mi?
Bu soruların karşılıkları ilahiyat topluluğunda dillendiriliyor mu?
'Ölü yıkayan, defin yapan robotları göreceğiz'
Independent Türkçe'den Adem Demir, hususla ilgili olarak Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Hasan Başlı ile görüştü.
Kafalı'ya nazaran bilim ve teknolojinin meyvesi yapay zeka, tüm insanlığa büyük katkı sağlayacak. Dini kurum ve din adamlarının da bu algıyı yakalamak, bu tarafta bir açıklama ve anlayış inşa etmek üzere bir görevleri var.
Yakın gelecekte "robotların meyyit yıkama, defnetme" ve buna bağlı daha birçok soruya ilahiyatçılar muhatap olur mu?
Bu soruların çokça sorulacağını öngörüyorum. Bu mümkün mü? Evet mümkün. Cenaze yıkama ve defnetme robotu yapılabilir. Bu mümkün fakat insanların içine sinecek mi? Yani bir arada yaşadığınız aileniz, eşiniz... Onu robota veriyorsunuz, o yıkıyor ve defnediyor. İşte o robot, yapay zeka, insan faktörünü ortadan kaldıramayacak bence. Yani insanoğlu bir robot değil, duygusal bir varlık. Bunun devam ettirilmesi lazım. En azından gençlere de bu şuurun verilmesi lazım. Şu tehlike; gençler şu an meskenden çıkmıyorlar, artık dine uzaklaştılar, robotlaşmaya başladılar.
"Yapay zeka mı insan olacak, insan mı robotlaşacak" tartışması
Pek çok şirket var, bunlar milyar dolarlık yatırımlar yapıyor. Sizin de söylediğiniz üzere bir telefon bizi bağımlı hale getirebiliyor ve internetsiz bir hayat düşünemiyoruz. Pandemi yahut gibisi salgınlar da atlattığımızda bu işler tekrar sürat kazanacak. Sonuç itibariyle yapay zeka eseri robotlar ileride pek çok alanda insanlara ya hizmet edecekler ya da rekabet edecek duruma gelmeyecekler mi?
Natürel ki gelecekler lakin insanoğlu bir yerden sonra yeniden insanlara yönelecek diye düşünüyorum. Zira, robotlar insanlığı öldürecek. Şöyle bir şey var; teknolojinin kolaylaştırdığı ölçüde aslında insanlığımızı kaybediyoruz. Yapay zekanın en büyük tehlikelerinden birisi insanoğlundan düşünme yeteneğini alması. Hatırlarsanız çocukluğumuzda konut telefonlarından konuşurken hafızamızda en az 20-30 telefon numarasını kaydederdik. Telefonlar akıllı telefonlara dönüştü. Biz ne yaptık o işlevimizi telefonlara yükledik. Yani ezberleme ve düşünme yeteneğimizi yavaş yavaş telefonlara verdik. Yapay zekanın da bu türlü bir tehlikesi var. Bence insanoğlu uzun vadede bunu fark edecektir. Yapay zeka insanlığımızı, özelliklerimizi azaltmaya başlıyor. Ve bir yerden sonra insanoğlunun tekrar yapay zekadan sakınacağını düşünüyorum. Elon Musk ile Mark Zuckerberg ortasındaki tartışmada bunlar var. Biz yapay zekaya kimi şeyleri devrederken sanki insanlığımızı da mı devredeceğiz? Yani yapay zeka mı insan olacak, insan mı robotlaşacak?
'5 dolarlık lensle bilgiler insanları gözünün önünde akacak'
Bu sorun nitekim ilahiyat topluluğunda tartışılıyor mu? Bunun bir alanı var mı? Yani ilahiyat lisanında buna bir mana, alan veriliyor mu? Bir tanımı var mı? Hani fıkıh, tefsir yahut hadis gibi… Teknoloji alanında ilahiyatçıların artık bununla yüz yüze gelip ağır çalışmaları gerekiyordur herhalde değil mi?
Şimdi yok. Kaleme aldığım makalemde biraz buna dikkat çekmeye çalıştım. İlahiyatçılar olarak bu cins hususları tartışmamız gerekiyor. Yeni okuduğun bir haberde '5 dolarlık bir lensle insanoğlunun gözünün önünde bilgiler akabilecek' deniliyordu. Bu lensi takan bir kişi ve şayet namaz kılarken okunacak dualar gözünün önünde akarken bakıp okusa namazı geçerli olacak mı? İlahiyatçıların bunu tartışması lazım. Meğer namaz kılarken okunacak mühletlerin ezbere okunması gerekiyor.
Neden ilahiyat topluluğu bunu tartışmıyor?
Şimdi bu bahisle çok fazla ilgilenen ilahiyatçı yok. Tartışılmıyor da.
Bu hususun tartışılması için kimin ve kimlerin teşebbüste bulunması gerekiyor?
Akademisyenlerin kendi inisiyatifleriyle bu alanda çalışma yapması lazım. Birilerinin 'bu alandaki gelişmeler yakında hayatımızı etkileyecek' demesi gerekiyor. Fakat olmuyor. Zira bizim fıkıh geleneğimizde sorun ortaya çıktıktan sonra tahlil üretme alışkanlığı var. Bu çeşit tartışmaların temellerini illaki geride arama sıkıntımız var. O yüzden yürek edilemiyor. İllaki hadiste, sünnette, büyük imamların görüşlerinde bu var mı yok mu denilerek bakılmak isteniyor. Natürel ki tekrar oralara dayandırmak gerekir aslında. Yeni yönelimleri dini temelden ve gelenekten koparmamak gerekiyor. Lakin birilerinin de buna yürek etmesi gerekiyor. Ancak bir türlü yürek edilemiyor. Bu alanda üretim yapabilmek için biraz cüret lazım. Yavaş yavaş da olsa hayat bunu dayatacaktır.
'İnsanların robotun yıkadığı cenazeleri kabullenemeyeceğini düşünüyorum'
Dindarlar, muhafazakarlar bu bahse nasıl yaklaşacaklar?
Bu işin biraz sosyolojik tarafına baktım. İlahiyat birçok alana bakıyor. Tefsir, fıkıh, hadis üzere alanlarda çalışanların bu topa girmesi lazım ki bu iş konuşulabilsin. Yoksa bu tartışma bir sosyolog ilahiyatçının hususa parmak basmasıyla tartışma yaşanmıyor. Olayın toplumsal tarafına baktığımda yakın gelecekte bu meseleyle karşılaşacağımızı öngörüyorum. Olayın daha çok teşhis boyutundayız. Tedavisi nasıl olacak? O konunda gerekli mercilerin kelam söylemesi gerekiyor ki bu tartışma devam edebilsin.
Makaleyi yazdığım periyotta Japonya’da 300’den fazla insanın robotlarla adeta bir evlilik hayatı yaşadıklarını seks nesnesi olarak kullandıklarını okumuştum. Yani 300'den fazla insan robotlarla yaşıyor ve cinsel ihtiyaçlarını bunlarla gideriyordu. Artık bu sayının çok daha arttığını düşünüyorum. İleride daha da artacak. Bayan mahiyetinde robotlar ortaya konulacak. Bunun insanların hayatına gireceği kesinlikle. Birkaç sene içerisinde bu karşımıza gelecek. Pekala bu insanoğlu için uygun mu?
Yapay zekanın cinsellik ve toplumsal cinsiyet konusunda birtakım yeni süreçler ortaya çıkaracağı öngörülebilir. Eşcinsellik üzere dinlerin karşı çıktığı cinsel sapmaların yapay zeka kodlamalarında kendilerine yer bulması, toplumda kendiliğinde birtakım jest, mimik, ve imalarla engellenen bu cins yönelimlerin birden hayatın her alanında kendine yer bulabilmesi ve olağanlaşmasına neden olabilecektir
Dindarları bekleyen önemli bir tehlike olduğunu düşünüyor musunuz?
Bu bir halde karşımıza geldiğinde kabullenmek zorunda kalabiliriz. Lakin insanoğlunun üremisi, çoğalması, aile hayatını idame ettirmesinde bunun barındırdığı tehlike var. Bilhassa gençlerin yalnız yaşamaya meyilli olduğunu görüyoruz. Şayet bayan minvalindeki robotlar çoğalsa tahminen de birlikte hayat yaygınlaşacak. Batı toplumu için çok büyük tartışma olmayabilir lakin doğu toplumları için çok büyük bir tehlike bizi bekliyor.
Lakin insanların robotun yıkadığı cenazeleri kabullenemeyeceğini düşünüyorum. Tahminen acil bilhassa şimdikine misal salgın vakitlerinde süreksiz bir tahlil olacaktır. Fakat din daima insanların sosyolojik ve ruhsal muhtaçlıklarını karşılamaya yönelik bir mecraya yöneliyor. O denli görünüyor. Beşerler robotlardan bir şey beklemeyecekler. Beşerler bir süre sonra robotlara değil de yeniden insanlara muhtaçlık duyacaklar. Şu gördüğümüz süreç de onu gösterdi aslında. Biz aslında şu an insanı özlüyoruz. Yani meskenlere kapandık, telefonlara radyolara, televizyonlara yöneldik lakin insanları, dışarıyı özlüyoruz. Bizim özlediğimiz aslında insan, muhabbet ve sohbettir.
Bu açıdan dinin daha evvel beşerlerle özdeşleşeceğini ve insanların daha çok din üzerinden birbirlerine olan toplumsallaşma gereksinimlerini gidereceklerini düşünüyorum.
'Dinin lisanı güncellenmeli ve uygun yanıtlar ortaya konulmalıdır'
Pekala son soru sizce bu bahiste neler yapılmalıdır?
Bunun için akademik toplulukta ve devlet kademelerinde yapay zekanın getirebileceği toplumsal buhranlar ele alınıp değerlendirilmelidir. Dinin bu buhranlara tahlil olabilecek varlığı göz önünde bulundurulmalıdır.
Dini kurumlar tarafından da dinin yapay zekanın getireceği yenilikler ve ortaya çıkarabileceği sıkıntılara rağmen uygun yanıtlar ve tahliller ortaya konumalıdır. Din lisana güncellenerek toplumun hizmetine sunulmadır.
Aksi halde dinin yeniliğini kaybetmesine ve tarihi bir kurum olarak algılanması tehlikesi baş gösterebilir. Aydınlanma devri olarak isimlendirilen periyodun sonlarında görülen pozitivizm tezlerinin ve niyet yapısının tekrar ortaya çıkmasına mahal vermemek için din adamlarının ve dini kurumların ağır çalışmalarına muhtaçlık vardır.
