Dimağ travmasından sonra karakterleri değişen, dimağın bir kısmı alındıktan sonra hayatına devam eden insanlar… Birtakım harika güçlerin görsel efektlere muhtaçlığı yok. Tüm bunların hepsi gerçek. Dimağınız, sizi hayatta tutmak için elinden geleni yapıyor. Onu istediğiniz kadar örseleyin, sarsın, yıpratın. Tekrar bir yolunu buluyor, düşünüyor, sorguluyor, merak ediyor.
Bir uzvunuz eksik olduğunda vücudunuz onun yanını tam olarak dolduramaz. Lakin dimağınız bunu yapabiliyor. Sıradan koşullarda beynimiz, kimi işlevleri bölüşüyor. Sağ ve sol lobların ve içerisindeki ünitelerin vazifeleri farklı oluyor.
Pekala ya hayatına devam eden o insanlar beyinlerinin bir kısmı alındıktan sonra nasıl eksik kalmadılar? Onların dimağı, alınan ortamdaki vazifeleri, otomatik olarak farklı kısımlara devretti. Buna da tıpta “nöroplastisite” deniyor. Evet bu işlev tam olarak nasıl çalışıyor? Gelin en kolay haliyle, şok edici 3 araştırma üzerinden bakalım.
Vaka 1: Dimağ darbesinden sonra karakteri değiştiği gözlenen birinci insan (Phineas Gage):
Yıl 1848. ABD’nin Vermont eyaletinde demiryolları inşaatında çalışan emekçi Phineas Gage, mesaisi sırasında yol açmak için kullanılan barutu toparlıyordu. Beklenmeyen bir anda, şiddetli halde patlayan barut yığını etrafa şarapnel modüllerinin saçılmasına neden oldu. Bu sırada yaklaşık 1 metre uzunluğunda, 2,5 santimetre genişliğinde ve 6,5 kilogram yükünde bir metal çubuk mızrak üzere Gage’in başına isabet etti.
Metal mızrak o kadar şiddetli fırlamıştı ki Gage’in sol elmacık kemiğinin altından girip, başının tam üzerinden çıkarak 30 metre uzaklığa kadar fırladı. Bu ölümcül kazanın akabinde Gage hayatta kaldı. Gelgelelim artık eski alışkanlıklarından kimilerine asla bir daha sahip olamadı. Titiz ve planlı bir hayata sahip olan Gage, savruk ve sorumsuz bir insan haline gelmişti. Bu onun yanlışı değildi. Personelliği bırakıp bir şoför olmak için Şili’ye taşındı. Hikâyesi sayısız ilmî makaleye ve psikoloji kitabına girdi.
Travmatik bir dimağ darbesi, bir insanın neredeyse bütün hayatını değiştirmişti. Daha evvel de tekraren sorulan bir soru tekrar akıllara geldi: Nasıl yani?
Dimağın yaralandığı bir kazanın akabinde kişilik değişiminin gözlenmesi, insan dimağına bakış açımızı değiştirdi. Gage, bu hususta detaylı olarak gözlemlenen birinci hastaydı. Dimağı ve kafatası, irtihalinden sonra Harvard Üniversitesi’nde nokta alan Warren Anatomik Müzesi’nde incelenmeye devam etti.
Günümüzde bile Gage ve gibisi hastalar hakkında tatmin edici karşılıklara ulaşılmış değil. Ama dimağ hakkında daha çok şey biliyoruz. İnsanın en zımnî üstün gücü dimağı, 1848’den sonra çok daha yakından tanıdık.
Vaka 2: Taksiciler ve karşı koyulamaz güçteki hafızaları (Hipokampus):
Londra’da otobüs ve taksi şoförleri üzerinde yapılan bir araştırma yapıldı. Her iki küme da bir taşıma aracı kullanıyordu. Lakin taksicilerin dimağ yapısı daha farklı çıktı.
Taksicilerin hipokampusu, otobüs şoförlerine kıyasla daha büyüktü. Bunun nedeni makul bir güzergahta değil, mekansal hafızanın daha değerli olduğu bağımsız güzergahlara sahip olmalarıydı. Yani taksiciler, çevresel haikimetlerini geliştirirken fark etmenden dimağlarını de geliştirmişlerdi. (Hipokampus ise dimağda hafızadan sorumlu ünitedir.)
Bir diğer vaka ise hala yaşadığı için ismi açıklanmayan 4 yaşındaki U.D.’ye ilişkin. Talihsiz evladın 4 yaşından 7 yaşına kadar çeşitli nöbetler geçirdiği ve giderek güçsüzleştiği gözlemlenmişti. Hekimler, nöbetleri durmak bilmediği için U.D. için “lobektomi” süreci yapmaya karar kıldılar. Bu süreç, evladın nöbet geçirmesine neden sağ dimağ lobunun 3’te birini almakla sonuçlandı.
Operasyon sonucunda U.D. nöbetlerden kurtuldu. Bir insan dimağında, standart olarak dimağın sağ lobu tarafından gerçekleştirilen “insan yüzlerini tanıma” üzere yetenekler, U.D. tarafından bir mühlet gerçekleştirilemedi. Lakin aradan geçen kısa tedavi süreçlerinin akabinde U.D. kişileri tanımaya devam etti. Zira sağ lobundan alınan kısmın hizmetleri, dimağının sol lobu tarafından gerçekleştirilmeye başlamıştı.
Eksperler hastadaki bu beklenmedik değişimini, şimdi gelişim çağında olan bir evlat olmasıyla açıkladılar. Bir bakıma yaşlılığın, dimağın “nöroplastisite” kapasitesini düşürdüğü açıklandı. Yani yaşlandıkça, dimağın mecburî durumlarda yaptığı vazife aktarımı gücü zayıflıyordu. Ancak sonradan yapılan araştırmalar, yaşlı kişilerin dimağlarını ziyadesiyle küçümsediğimizi kanıtladı.
Vaka 3: Büyük güç, büyük sorumluluk gerektirir! Hele hele kendiniz denetim ediyorsanız:
2018’de Cell Stem Cell mecmuasında yayımlanan bir ilmî makalede, bu defa bir hasta araştırmanın merkezinde değildi. Bilim kişileri, hayatlarını yitiren 14 ila 79 yaşları arasındaki 28 kişinin hipokampüslerine otopsi yaptılar. Otopsiler sırasında yaşlı bireylerin hipokampüsünde binlerce gelişimini tamamlamayan had hücresi tespit edildi. Yani yaşlı kişilerin dimağında bile had hücresi üretimi devam ediyordu. Bu bir diğer efsane dimağ mitini de çöpe atmamıza neden oldu.
Hudut hücreleri de çoğalabiliyordu. Daha akıllıcası yaş fark etmeksizin beynimiz, yeni hudut hücreleri üretimiyle gelişiyordu. Yani hayatımız boyunca, ömür standartlarımıza ve alışkanlıklarımıza bağlı olarak beynimiz dilediğimiz üzere eğitmek bizim elimizdeydi. Birtakım mecburî marazlar haricinde hafızamızı güçlendirebilir, birtakım yeteneklerimizi geliştirirken beynimizi ömür uzunluğu genç tutabilirdik.
Madem o denli neden “nöroplastisite” gücümüz giderek zayıflıyor? Az önce bahsettiğimiz ilmî araştırmanın müellifi olan Maura Boldrini, bu durumu, yaşlandıkça zayıflayan kan damarı oluşumuna ve nöron temaslarıyla açıklıyor.
Bilim, birikimli olarak ilerler. Yukarıdaki araştırmaların sonuçları dimağı daha çok tanımamıza yol açtı. Artık yeni araştırmalar, dimağda ilerleyen yaşla kaybedilen nöroplastisite gücünü geri kazanma üzerine yapılıyor. ABD’deki Tufts Üniversitesi dimağ bilimcilerinin yaptığı son araştırma, nitekim şaşırtıcı sonuçlar verdi. Bilim kişileri, nöroplastisiteyi fareler üzerinde diledikleri üzere denetim altına aldılar. Bu güce sahip olmamızı sağlayan moleküler mekanizma keşfedildi. Direkt bu mekanizmayı hedefleyerek, farelerin dimağında isteye bağlı olarak nöroplastisite gerçekleşmesi sağlandı.
Bir sair deyişle yaşlılıkla kaybedilen dimağ aktivitelerinin, diğer kısımlara aktarılabileceği ortaya çıktı. Şayet beşerler üzerinde de yapılacak deneyler başarılı olursa, dimağımızın bir hududunu daha ortadan kaldırmış olacağız. Dahası, dimağın kimi kısımlarını istediğimiz üzere geliştirmek ve hayatımıza o biçimde devam etmek mümkün olacak…
Artık durup birkaç dakika daha gerçek harika kahramanın kim olduğunu düşünün. Çok uzaklarda aramanıza gerek yok. Gerçek kahraman, kafatasınızın tam içinde. Bu satırları okurken kendisini tanıyan, şaşırmanıza neden o korkunç yapı.
Gerçek kahraman beyninizin ta kendisi, onu boşa kullanmayın. Birgün tahminen bakarsınız, nöroplastisite sayesinde beyninizin yeteneklerini kendiniz tasarlarsınız.
Kaynaklar: bigthink.com, The Cell, Xsullo Instagram (Görsel),