Boğaziçi Üniversitesi'nde dinlerin "kadın düşmanı" istikametlerini ve bayanların buna karşı gayretlerini anlatan bir fotoğrafta, Kabe'ye şahmeran figürü çizilmesi ve gökkuşağı bayrağının kullanılmasının akabinde iktidar LGBTİ+ zıddı bir telaffuz kullanmaya başladı.
Pekala geçmişte Onur Yürüyüşü'ne müsaade vermekle övünen iktidar bugün neden bu türlü bir söyleme yöneldi? Bu telaffuzun seçmende bir karşılığı yahut önceliği var mı? Uzmanlar soruların cevaplarını BBC Türkçe'den Onur Erem'e verdi.
Ayrıntılara birlikte bakalım...
Hrant Dink Vakfı'nın Medyada Nefret Söylemi ve Ayrımcı Telaffuz raporlarının danışmanlığını yürüten Dr. İdil Engindeniz, Erdoğan ve Soylu'nun kelamlarının bir nefret söylemi olup olmadığını şu sözlerle açıkladı:
"Çeşitli kümelerin toplumsal hayatını tehlikeye sokacak telaffuzlar nefret söylemi olarak isimlendiriliyor.
Burada da bir cinsel yönelimi ve kimliği olağan dışı kabul etme, sapkın üzere hakaretamiz bir tabirle tanımlama kelam konusu."
Bir LGBTİ'nin çocukluğundan itibaren hayatını ekseriyetle açık bir formda sürdüremediğini belirten Engindeniz, en doruktan gelen bu cins telaffuzların LGBTİ'leri taarruzlara açık hale getirdiğini anlatıyor:
"Bunlar fizikî hücumlara da dönüşebiliyor. Hakikaten 2015-16'da yapılacak Onur Yürüyüşleri'ni çeşitli gençlik derneklerinin fizikî şiddetle tehdit ettiğini gördük."
Dr. Engindeniz yıllar içinde Türkiye'de pek çok LGBTİ+ aktifliğinin yasaklandığını, pandeminin başlangıcında Diyanet İşleri Lideri Ali Erbaş'ın eşcinselliği hastalıklarla eşleştiren bir konuşma yaptığını ve bütün bunların fizikî, ruhsal ve toplumsal şiddete yer hazırladığını söylüyor.
Bunların toplum üzerindeki tesiri, Türkiye'de toplumsal cinsiyet algısını araştıran akademisyenlerle konuşuldu.
Kadir Has Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Bayan Çalışmaları Araştırma Merkezi tarafından yürütülen araştırma toplumun son periyotta eşcinsel birlikteliklere bakışının değiştiğini gösteriyor.
2016'da eşcinsel birlikteliklerin topluma muhalif olduğunu düşünenlerin oranı yüzde 53'ken 2020'de yüzde 77'ye yükseldi.
Öte yandan LGBT'lerin toplumda eşit haklara sahip olması gerektiğini düşünenlerin oranı da tıpkı süreçte yüzde 33'ten yüzde 45'e çıktı.
Toplum LGBT'ler hakkında ne düşünüyor?
Birbiriyle tezat üzere gözüken bu iki bilgiyi nasıl yorumlamak lazım?
Araştırmayı yürüten takımdan Doç. Dr. Aslı Çarkoğlu, bunun Türkiye'de LGBTİ+'lere dair büyük bir bilgi ve şuur olmadığını gösterdiğini söylüyor:
"Bence eşcinsel dediğimiz vakit neyi kastettiğimizi anlayan küme LGBT dediğimizde kimi kastettiğimizi anlamayacak kadar olaydan uzak."
Ankette birlikteliklere dair soruda "eşcinseller", eşit haklar sorusunda ise "Gey, lezbiyen ve trans bireyler" tabiri kullanılıyordu.
Çarkoğlu, toplumun evliliği sahiplendiğini ve LGBTİ+'lerin birlikteliklerine karşı çıkarken haklarını destekleme eğiliminde olmasını "Evlenmek bedellere dokunmak demek, dahil olmak ve değiştirmek demek. 'Değerlerimize dokunmasınlar, bizi değiştirebilecek noktalara gelmesinler lakin var olsunlar alışılmış ki' demek" görüşüyle açıklıyor.
'Gündemi değiştirme fonksiyonu var...'
Araştırmayı yürüten merkezin müdürü Prof. Dr. Mary Lou O'Neil, iktidarın Türkiye gündeminde LGBTİ+ tartışması yokken bu türlü bir söyleme bürünmesinin bir yandan da gündemi değiştirme misyonu fonksiyonu söylüyor ve ekliyor:
"Ama bu yalnızca Türkiye'ye ilişkin olan bir strateji değil. Macaristan, Polonya, ortada sırada Fransa'da, Avrupa'da bu işin bir kesimi olduğu ortaya çıkıyor."
Çarkoğlu ise bunun yanı sıra genel bir muhafazakarlaşma stratejisiyle de alakalı olduğunu anlatıyor:
"'Daha fazla çocuk sahibi olun, evlilik dışı birlikte yaşamayın, Türk ailesi dediğimiz şey bayan ve erkeğin evlilik münasebeti içinde, üç çocuğuyla birebir meskende yaşadıkları bir şeydir' kalıbının daha fazla işlendiği bir yerde çok şaşırtan değil."
Türkiye'de iktidarın boşanmaların arttığı, doğurganlık ve evliliklerin azaldığını vurguladığı bir "Aile yapımız tehdit altında" söylemi bulunduğunu vurgulayan Prof. O'Neil, LGBTİ+ tersi telaffuzun de bunun bir kesimi olduğunu söylüyor.
İktidarın 2014'e kadar farklı bir politik çizgide olduğuna ve Onur Yürüyüşlerine de müsaade verdiğine dikkat çeken O'Neil, o tarihten sonra "Türkiye'nin daima tehdit altında olduğu" teziyle bazen ABD'nin, bazen feministlerin, bazen de kürtaj, LGBTİ+'lar yahut toplumsal cinsiyet eşitliğinin bu telaffuzun bir modülü haline getirildiğini aktarıyor.
Dr. İdil Engindeniz de bugün LGBTİ+'larin amaç alındığını lakin geçmişte de "o gün için en fonksiyonel olan şekilde" Cumartesi Anneleri'nin yahut öbür kümelerin gaye alındığını hatırlatıyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan ve İçişleri Bakanı Soylu'nun LGBTİ'leri gaye alan telaffuzunun muhafazakar tabanda ne kadar karşılığı var?
Bu soruyu her yıl Türkiye Eğilimleri araştırması yapan takımın başında bulunan, 2010-18 yılları ortasında Kadir Has Üniversitesi Rektörlüğü vazifesini üstlenmiş olan Prof. Dr. Mustafa Aydın yanıtladı.
Türkiye Eğilimleri Araştırması'nda komşu olarak istenmeyen kümelerde eşcinseller birinci sırada yer alıyor. Üstelik eşcinsel komşu istemeyenlerin oranı 2017'deki yüzde 51,9'dan 2020'de yüzde 57,2'ye yükseldi. Ama Aydın, son birkaç yılda anketlerdeki "İsterim, istemem, fark etmez" seçeneklerine "Kesinlikle istemem ve katiyen isterim" seçeneklerinin de eklendiğini, beşli skalanın insanları daha çok bir seçim yapmaya yönlendirdiğini aktarıyor.
Araştırmanın kamuoyuna açıklanan raporunda yer almayan bir kırılımı, eşcinsel komşu istemeyenlerin siyasi görüşlerine nazaran ayrımını BBC Türkçe için inceleyen Prof. Aydın şu anki iktidar blokunun bileşenleri olarak görülen siyasal İslamcı, muhafazakar ve milliyetçiler ile iktidar bloku dışındaki Kemalistler, toplumsal demokratlar ve sosyalistler ortasında bir fark olduğuna dikkat çekiyor.
Siyasi görüşlerine nazaran eşcinsel komşu istemeyenler
Eşcinsel komşu istemeyenlerin oy verdiği siyasi partiye nazaran kırılımları da, HDP haricinde emsal bir sonuç veriyor.
Oy verilen partiye nazaran eşcinsel komşu istemeyenlerin oranı
Yani bu telaffuzun iktidar blokundaki seçmenlerde, başkalarına kıyasla daha fazla karşılığı var.
Ama Mustafa Aydın, LGBTİ+'ların anketlerde hiçbir vakit "öncelikli sorunlar" ortasında çıkmadığını söylüyor:
"Biz Türkiye'nin önündeki en büyük sıkıntılar nelerdir diye soruyoruz, kapalı uçlu bir soru fakat kendilerinin ekleyebileceği bir 'diğer' şıkkı da var. Biz şıklar ortasına koymasak da 'diğer' kısmında kimsenin bunu tabir ettiğini görmedik."
Türkiye'nin en büyük meseleleri olarak birinci iki sırada yıllardır terörizm ve iktisadın yer aldığını aktaran Aydın, "İnsan hakları ve özgürlükler üzere hususlar bile listeye çok düşük puanlarla girebiliyor. Son 10 yılda birinci kere bu yıl bir değişiklik oldu ve kaçınılmaz olarak Covid-19 girdi listeye" diyor.
Öncelikli bir husus değilse iktidar LGBTİ+'lar hakkında neden böylesi keskin bir söylemi tercih etti?
Prof. Aydın, "Bir toplumsal talepten fazla bir bahsin odağını dağıtma fırsatı olarak kullanıldığını düşünüyorum" diyor ve ekliyor:
"İkincisi de muhakkak bir küme için kıymetli bir mevzu olabilir, muhtemelen o denli. Örneğin toplumsal tartışmalarda çok duyduğumuz bir şey vardı, bilhassa muhafazakar ve İslamcı kanattan: Türkiye'de deizm artıyor. Biz bunu çok duyduk ve anketlere de eklemeye başladık.
"Anketlerde millet yanlışsız söylemiyor olabilir lakin biz yanlışsız düzgün bir deist bulamıyoruz Türkiye'de. Sıfır nokta bir şeyin üzerine çıkamıyor.
"Dolayısıyla aşikâr küçük kümelerin seslerini çok yükselterek duyurdukları sorunlar ülkenin geneli için çok büyük bir sorun olmayabilir. Bu mevzu özelinde o denli midir bilmiyorum ancak bir küme çok lisana getiriliyorsa, parti o kümesi canlı tutmak ve konsolide etmek için bunu kullanmış olabilir.
"Ama esasen bu bir fırsat olarak ortaya çıktı. Bir süreç işliyordu, o süreci dağıtacak farklı mecralara çekecek bir imkan oldu ve oradan ilerlendi. Hasebiyle tartışmanın boyutu da sapmış oldu ve emel da hasıl oldu diye düşünüyorum."
Dr. İdil Engindeniz de iktidarın bu telaffuzunun muhafazakar tabanda düşünüldüğü kadar karşılık bulmadığı görüşünde.
Muhafazakar tabanın yekpare bir yapı olmadığını bir örnekle anlatıyor:
"Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB) muhafazakar insanların hayatında kıymetli bir kelam sahibi lakin öbür taraftan da DİB'in karşı çıktığı birtakım şeyler artık o beşerler tarafından yaşanıyor. Tırnak içinde en hafif örneklerinden biri evlilik öncesi flört mesela."
Pekala bu telaffuzun, maksat alınan LGBTİ'ler üzerinde nasıl bir tesiri oluyor?
Birebir vakitte Kadir Has Üniversitesi Psikoloji Kısım Lideri olan Doç. Dr. Çarkoğlu, "Ben burada kendi alanımın şapkasını giyip bu telaffuzun bireyler üstüne ne yaptığı hakkında bir iki şey söylemek isterim" diyor ve ekliyor:
"Psikoloji alanın yıllardır, bu çeşit telaffuzların ötekileştirilen taraf üzerinde önemli travmatik tesirler yarattığını gösteren çalışmalar yapılıyor.
"Travma apansız olan bir olay olarak düşünülür lakin bu tip telaffuzlar sinsi travma denen, sinsice biriken ve artan bir travma hissine yol açıyor.
"O yüzden bunun bir tesirini ben kesin olarak biliyorum: LGBTİ+ bireylerde önemli bir ruh sıhhati sorununa yol açacak. Depresyon, kaygı bozuklukları, korku sıkıntıları, gerilime bağlı bir sürü fizikî hastalık…
"Çünkü bu çok önemli bir şey. Kendi ülkende, kendi yerinde değilmişsin hissi yaratıyor ve bunun getirdiği çok önemli yükler var."
Çarkoğlu, bütün bunların güç istikrarındaki değişimden kaynaklanma ihtimali bulunduğunu söylüyor.
Toplumsal cinsiyet alanında çalışan Londra Üniversitesi Oryantal ve Afrika Çalışmaları Okulu'ndan (SOAS) Emeritus Prof. Deniz Kandiyoti'nin, bir güç dengesizliğinde güçsüz tarafın güç kazanmasıyla birlikte istikrar noktasına yaklaşıldıkça güçlü taraftan daha fazla reaksiyon geldiğine dair görüşünden bahseden Çarkoğlu, "Kadınlar için de, feminist harekete karşı en büyük akınlardan birinin yaşandığı günlerden geçiyoruz. Bunun sebebine baktığımızda da tam bayan erkek eşitliği konusunda bir dönüm noktasına gelmeye başlamamızı görebiliriz" tabirlerini kullanıyor.
Feminist harekete gösterilen reaksiyonun LGBTİ+ hareketine gösterilen reaksiyonlarla çoklukla paralel gittiğini söyleyen Çarkoğlu, "Belirli bir güç istikrarının oluşmaya başladığı noktalarda güç odağı tekrar gücü ele almak için tekrar bir tepki veriyor diye Deniz hoca üzere biraz Polyannacı bir şey söylemek istiyorum" diyor ve ekliyor:
"Çünkü bu bir şeyleri eşitlemeye başladık demek. Tahminen hayaldir, onu da tarih gösterecek sonuçta."