Beşerler umumiyetle hayatta kalmak için ne gerekiyorsa bunu yapmaya programlanmıştır. Buna yaşama içgüdüsü ismi verilir. Farklı bir deyişle yaşayabilmek, bizim için en değerli olan şeydir. Kendimizi korumak ve hayatımızı devam ettirebilmek için elimizden geleni yaparız.
Ya öbürleri için?
Kendi omurlarımızın devamlılığını sağlamaya çalıştığımız üzere oburlarının ömürlerini da düşünürüz.
Velev birçoğumuz, başımızda belli üstün kahraman hikayeleri bile kurmuşuzdur. Sınırlı bir hadiseyle karşılaştığımızda nasıl reaksiyonlar vereceğimizi kestirim etmişizdir. Evet, ya bu durum aslında gerçeği yansıtmıyor ve içgüdülerimize zıt düşüyorsa?
Ne anlatmaya çalıştığımızı bir örnekle açıklayalım. 1964 yılında işlenmiş tuhaf bir cinayete göz atıyoruz:
13 Mart 1964'te Kitty Genovese isimli bir bayan meskeninin önünde öldürüldü. Otomobilini hanesinden birkaç metre arkaya park eden bayan, başına geleceklerden habersiz halde konutuna hakikat yürümeye başladı. Tam da bu sırada Winston Moseley isimli biri onun peşine takıldı.
Kitty Genovese, konutuna giremeden Winston Moseley tarafından iki sefer bıçaklandı.
Dayanılmaz acı sonucunda bayan çığlık atmaya başladı. Bu sırada hikayeye tanıklık eden biri “Kadını rahat bırak!” diye bağırdı. Winston bunu duyduğu devir derhal vaka alanından uzaklaştı ve Kitty Genovese’i kanlar içerisinde bıraktı.
Bir insanın nasıl bu türlü cani bir vukuatı gerçekleştirebileceğini soruyorsunuz, o denli değil mi? Güya hâlâ bu türlü şeyler olmuyormuş üzere soruyorsunuz velev... Neyse bu noktaya geleceğiz.
Kusursuz bir yerkürede yaşasaydık her şey bununla hudutlu kalırdı, lakin maatteessüf kusursuz bir yerkürede yaşamıyoruz.
Birçok görgü tanığı, Winston’ın otomobiliyle vukuat mahallinden uzaklaşıp on dakika sonra geri döndüğünü belirtti. Bayanın hâlâ yanda yattığını gören adam, esasen yaralı olan bayanı birkaç sefer daha bıçakladı. Bunun akabinde da parasını çalıp bayanı taciz etti.
Kitty Genovese’in bir komşusu o sırada polisi aramıştı, lakin polis ve ambulans geldiğinde her şey için çok geçti.
Evet, bu yaşananların psikolojiyle ve iyilikle ne alakası var?
Cinayetin olduğu sırada 38 konutluk mahallede herkes bir cinayet işlendiğinin farkındaydı ancak kimse yardıma gereksinimi olan hatunu kurtarmak için harekete geçmedi.
Bu durumda bayanın bütün komşuları sizce o cinayete ortak olmadı mı? Daha da değerlisi neden her şeye seyirci kalmayı tercih ettiler?
İki çevre psikolog bu sorunun yanıtını bulmak Seyirci Tesiri Deneyi isminde bir deney gerçekleştirdi.
Bibb Latane ve John Darley, az evvel bahsettiğimiz Kitty cinayetine emsal bir hadisesi deneylerine bahis edindiler. Öncelikle üniversite talebeleri arasından denekler seçtiler.
Mekteplilere, kendi aralarında zatî sorunları hakkında tartışmaları söylendi. Ama mekteplilerin her birisi kendisine ilişkin bir bir oda içerisinde olacak, konuşmalar mikrofon ve hoparlör üzerinden gerçekleşecekti.
Her talebeye kendisini tabir etmesi için iki dakika verildi. Bir öğrenci konuşurken başka tüm iştirakçilerin mikrofonları susturuldu.
Deneklerin farkında olmadığı noktay ise dinledikleri konuşmanın aslında önceden kaydedilmiş olduğuydu:
Denekler beş öbeğe ayrıldı. Bu öbeklerin farkı ise olağandı:
1. öbekteki kimseler yalnızca bir kişinin ses kaydını dinliyordu. Küme numarası ile dinlenen ses kaydı birebir sayıdaydı. 2. öbektekiler 2 ses kaydı, 3. öbektekiler 3... Ahir 5. öbektekiler de yekun 5'er ses kaydı dinlediler.
Unutmayın, öğrenciler seslerin kayıt olduğunun farkında değildi.
Ses kayıtlarının birinde bir talebenin epilepsi bunalımı kaydedilmişti. Kaydın başlarında öğrenci epilepsi probleminden muzdarip olduğunu anlatırken, krizlerin ölümcül olabileceğinden bahsediyordu. Kaydın devamındaysa bunalım başlıyordu:
“B-be-en… k-k-kk-riz… yardım et… n-ne-ne-nefes alam… biri bana yardım etsin… ö-öl-ölüyor…”
Denekler konuştukları kimseyi göremedikleri için durumun kurmaca olduğunu anlamalarına imkan yoktu. Araştırmacıların burada gözlemleyeceği nokta, deneklerin yansıları oldu.
Sanki odalarından çıkarak arkadaşlarına yardımcı olacaklar mıydı?
Deneklerin sadece %31’i mekanlarından kalıp odalarındaki telefona koşarak yardım çağırdı. Yani geçmişe kalan %69'luk kesim yalnızca hikayesi dinlemekle yetindi. Kaygılı olsalar bile harekete geçmediler.
Yalnızca 1 kişinin ses kayıdını dinleyen 1. öbekte ise bu orantı %85'e çıkmıştı. Yani bir insan vukuata tek başına tanık olursa daha çok yardım etmek istiyordu.
- Öbür bir deyişle: Acil bir durumda bir küme içerisindeyseniz acil durumda olan şahsa yardım etme nispetiniz ziyadesiyle düşüyor. Bunun yanı sıra yardıma muhtaçlığı olan kimseyi tekken görürseniz yardım etme olasılığınız artıyor.
Kalabalık kümelerde öteki birinin müdahale edeceğini düşündüğümüz için daha az sorumlu hissediyoruz. Kesinlikle birisi yardıma koşar esasen, değil mi?
Bu haftaki ruhsal deneyimizin sonuna gelmiş bulunuyoruz. Haftaya davranışlarımızın sebebini aradığımız yeni bir metinde görüşmek üzere, merhametle ve merakla kalın...
Köşemizin vesair içeriklerine aşağıdan ulaşabilirsiniz: