Sahip olduğumuz bütün özelliklerin şekillenmesinin kaynağı olan DNA üzerinde, gen dizilimlerini ortaya çıkaran ''İnsan Genom Projesi'' insanlık tarihinin en değerli projelerinden bir adedidir. Bu projenin üzerine bir de, genler üzerinde oynamalar yapabilmeyi mümkün kılan CRISPR-Cas9 sistemi yakın tarihte keşfedildi. Bu projenin ve sistemin insanoğlunun geleceği açısından ne kadar kıymet taşıdığına, olası avantaj ve risklerine birlikte göz atalım.
İnsan Genom Projesi, sahip olduğumuz genleri ayrıntılı formda haritalandırarak, hangi genin ne işe yaradığını anlayabilmemize imkan sağlayan bir milletlerarası ortak çalışma projesidir.
Projenin gayesi birinci kere 1988 yılında ''Birleşik Devletler Ulusal Bilimler Akademisi'' tarafından ortaya kondu. Daha sonra ABD'nin çeşitli devlet kurumları tarafından finans takviyesi projeye verilmeye başlandı.
Proje için 2 milyar dolardan fazla kaynak harcandığı söyleniyor.
Proje, sahip olduğumuz genomları 3 farklı yol izleyerek çözümlemeyi hedefliyordu; genom DNA'sındaki bazların sırasının belirlenmesi, genlerimizin bulunduğu yeri gösteren haritanın yapılması, kalıtsal özelliklerden hangilerinin kuşaklar uzunluğu takip edilebileceğini simgeleyen temas haritalarının yapılması...
Genom sözcüğü, bir canlının gen ve kromozomlarındaki “genetik materyale” verilen isimdir.
Ve projenin gayeleri 2000 yılında gerçekleşti. DNA'ya ilişkin sırların tamamı neredeyse çözüldü. Bilim adamları, insan DNA'sına ilişkin çok sayıda bilimsel bilgiye bu proje sayesinde kavuşmuştu. Artık hangi genin hastalığa sebep olabildiği, hangi genin bizlere mavi göz, sarı saç verdiği bilinir hale gelmişti.
Bu olay, DNA'da yer alan 3 milyar harfin muvaffakiyetle sıralanmasıyla birlikte, tarihin bilimsel dönüm noktaları olan Ay'a gidebilmek yahut atomu parçalayabilmek kadar değerli bir dönüm noktası olarak kabul edildi.
Ancak bu dönüm noktası, toplumların kimi kesitleri tarafından ''etik olarak uygun olmadığı'' gerekçesiyle ağır reaksiyon aldı. Zira her ne kadar bu keşif genleri, yalnızca işlevleriyle birlikte görebilmemize imkan sağlasa da, üzerlerinde değiştirme, oynama, ekleme, çıkartma üzere süreçler yapılmasına imkan sağlayacak yeni keşiflerin de önünü açmıştı.
Artık insan özelliklerinin temelinde yatan sırlar deşifre olmuş ve gelecek yıllarda genler üzerinde oynama yapılabilme ihtimali nedeniyle beşerler bu duruma dehşet içinde reaksiyon göstermiş.
Keşfi olumsuz istikametlerinden değerlendirenler için korkulan gelişme 2012'de gerçekleşti. CRISPR-CAS9...
Açılımı ''Clustered Regularly Interspaced Palindromic Repeats'' olan bu tabirin Türkçe karşılığı tam olarak karşılamasa da ''Tertipli Aralıklı Palindromik Tekrar Kümeleri '' diyebiliriz.
''DNA üzerinde ameliyat yapabilme teknolojisi'' olarak nitelendirilen bu sistem, Fransız mikrobiyolog Emmanuelle Charpentier ve ABD'li biyokimyacı Jennifer A. Doudna tarafından geliştirildi.
Emmanuelle Charpentier ve Jennifer A. Doudna 2020 yılında Nobel Kimya Mükafatı alarak ne kadar büyük bir muvaffakiyet elde ettiklerini kanıtlamış oldu.
İnsan Genom Projesi sayesinde ayrıntılı halde haritalandırılan genlerimiz artık bir makas sayesinde(aslında bir protein) istenilen formda değişime uğrayabilecek. Cas9 ismindeki proteinin moleküler bir makas olarak kullanılabilmesiyle bir arada, genler ince dokunuşlarla mutasyona uğratılabilir hale geldi.
Bunu basitçe örneklendirmek gerekirse; bağışıklık sistemimize ziyan veren bir genin tespit edilmesi halinde, bu gen makas ile kesilecek ve yerine yapay bir gen yerleştirilecek. Böylelikle genetik bileşenlere sahip olan kanser, hepatit B, alzheimer ve yüksek kolestrol üzere hastalıkların tedavisinde kullanılabilecek.
Mevzuyla ilgili yapılan bir deneyde; iki farenin olduğu bir kabın içine minyatür bir koşu bandı konulmuş. Farelerden birisinin DNA'sı üzerinde oynama yapılırken başkasında yapılmamış. DNA'sında değişiklik yapılmayan fare 10 dakika içinde yorularak koşmayı bırakmış. DNA'sında değişiklik yapılan fare ise tam 4 saat boyunca durmaksızın koşmayı başarmış.
Hastalıklı gen ya da bağışıklık ile ilgili genler üzerinde değişiklik yapılabilmesiyle ilgili çalışmalar günümüzde devam ediyor. Lakin ''üreme'' genleriyle alakalı değişiklik yapılması hatta üzerinde çalışma yapılması bile 30 küsur ülkede yasaklanmış durumda.
Bu yasaklamanın en önemli nedenleri ortasında; üzerinde oynama yapılan üreme genleri, şimdi doğmamış bebekler üzerinde, onların daha doğmadan ölmelerine neden olabilmesi, daha evvel görülmemiş sıra dışı özelliklerle doğma ihtimalleri ya da öldürme ve ziyan verme içgüdüsüne sahip formda ''bir muhteşem insan'' olarak doğma ihtimalleri yer alıyor.
Bahsi geçen yasakların olmadığı bir ülke bulunuyor; Çin... Çin'de yaşayan He Jiankui ismindeki bilim adamı, bebek embriyosunda değişiklik yaparak, bebeklerin bedeninde bulunan, HIV virüsünün hücreye girmesine sebep olan bir ''CCR5'' genini yok etmiş. Bu bebekler artık hayatları boyunca hiçbir biçimde HIV virüsü kapmayacaklarmış. Böylelikle He Jiankui birinci kere genetiği tasarlanmış iki bebeğin dünyaya gelmesine vesile olmuş.
İkiz bebeklerin günümüzde sağlıklı bir halde hayatlarına devam ettiği biliniyormuş.
CRISPR-CAS9 teknolojisi üreme genleri üzerinde kullanılmayarak yalnızca hastalıklarla ilgili genlerde kullanılsa bile yeniden de çeşitli riskler bulunduruyormuş. Zira genler üzerinde yapılan en ufak bir değişiklik bile, evvelden saptanamayan ve tepkisi tespit edilemez bir çok ''hedef dışı modifikasyonlara'' neden olabilirmiş.
Göz renginden saç rengine, sportmen beden yapısından sıska beden yapısına kadar bütün DNA özelliklerinin düzenlenebildiği bir sistem, bu projeyle birlikte epey mümkün görünüyor. Hatta tahminen açıklanmamış olarak halihazırda istekli beşerler üzerinde, istenilen özelliklere sahip çocuklar meydana getirmek için çalışmalar yapılıyor olması da kelam konusu...
Bahisle ilgili fikirlerinizi merak ediyoruz. Sizce bu teknoloji yaygınlaştırılarak kullanılmalı mı? Kullanılmalıysa kısıtlama olmadan her alanda mı kullanılmalı? Yorumlarınızı bizimle paylaşmayı unutmayın.
Kaynak; 1,2,3,4
