Yerküre Sıhhat Örgütü’nün sıhhat raporunda şişmanlık, vücutta ziyade ölçüde yağ birikmesi sonucu ortaya çıkan ve kesinlikle tedavi edilmesi gereken bir sıhhat sorunu olarak tanımlanmaktadır. Haddinden fazla besin alımı, gayrikâfi fizikî aktivite, kalıtım, hormonal nedenler, ruhsal problemler, sigarayı bırakma, alkol tasarrufu üzere faktörlere bağlı olarak gelişen şişmanlık tek başına olduğu üzere komplikasyonları ile de ömür mühletini kısaltan ve ömür kalitesini düşüren önemli bir hastalıktır. Komplikasyonları arasında birinci akla gelenler: Kalp - damar marazları, hipertansiyon, şeker marazı, kimi kanser tipleri, teneffüs rahatsızlıkları, karaciğer yağlanması, safra kesesi illetleri, eklem illetleri, adet düzensizlikleri, kısırlık... biçiminde sıralanabilir.
Multifaktöriyel bir hastalık olan şişmanlığın tedavisinde multidisipliner bir yaklaşım gerekmektedir. Endokrinolog yahut dahiliye mütehassısı, diyetisyen, fizyoterapist ve psikolog ile ekip halinde tedavi edilmesi durumunda çok daha sağlıklı sonuçlar elde edilmektedir. Öte yandan her gün gazete, mecmua, televizyon, internet üzere kitle muhabere araçlarında onlarca şok diyet ile karşılaşılmaktadır. Umumi unsurları misal olmakla birlikte diyet kesinlikle insana şahsi olmalıdır. Zira herkesin metabolizması birbirinden farklıdır, tıpkı parmak izi üzere. Bireye hususî olarak hazırlanmayan yahut matbu bir diyet programı en kısa vadede terk edilmeye mahkumdur.
Diyet Şahsa Özeldir!
Birebir konutta yaşayan 76 yaşındaki kalp ve şeker hastası bir dede ile 51 yaşında menopoza girmiş validenin, 30 yaşında 3. bebeğine gebe olan abla ile seyis olmak için uğraşan 8 yaşındaki birinci evladının besin gereksinmesinin ne kadar farklı olabileceğini bilmek için diyetisyen olmaya gerek yoktur. Diğer bir örnek vermek gerekirse; turizm rehberi, güvenlik hizmetlisi, tıbbi mümessil ve konutlara aklığa giden 4 farklı bayan düşünün. Hepsi 35 yaşında, 160 cm uzunluk uzunluğunda, 90 kg vücut tartısında ve obezite dışında hiçbir sıhhat meselesi bulunmayan 4 bayan. Zayıflamak isteyen bu bayanlara aşağıdaki üzere öğlen yemeği önerildiğini düşünün:
1 Kase çorba
3 Köfte büyüklüğünde (90 gram) ızgara / haşlama yahut fırında tavuk göğüs (derisiz)
1 Tabak zerzevat yemeği
1 Kase (200 gram) light yoğurt
Birinci başta kulağa lâtif gelen ve kolay kolay uygulanabileceği düşünülen bu mönüye; mütemadi seyir halindeki turizm rehberinin yol kenarındaki dinlenme tesisinde, güvenlik hizmetlisinin çalıştığı fabrikanın yemekhanesinde, tıbbi mümessilin yemek çeklerinin muteber olduğu bir restoranda ya da aklığa giden bayanın konut sahibinin hazırlayacağı bir yemekte uyabilmesi ne kadar mümkün olabilir? Diyet listeleri “kişiye özel” olarak diyetisyenler tarafından hazırlanmalıdır. Diyetisyenler aldıkları eğitimin gereği olarak beslenme programını kimseye nazaran ayarlayabilen, tıpkı devirde zayıflama diyetlerini kâfi ve istikrarlı beslenme alışkanlığı sağlayabilecek formda düzenleyebilen kimselerdir.
Yanlışlı Diyetin Diyetini Ödemeyin!
Zayıflama diyetlerinde temel unsur, alınan gücün sonlandırılması ile besin öğesi gereksinimlerinin karşılanması, sair yandan fizikî aktivite ile güç harcanmasının artırılmasıdır. Günlük güç alımının kısıtlanması, obezitenin tedavisinde en münâsib metotlardan birisidir. Lakin bu hedefle denetimsiz olarak kullanılan ve kısa vadede süratli yük kaybını hedefleyen çok düşük güçlü ve ilmî olmayan diyetler çeşitli komplikasyonlara neden olmaktadır. İsveç Diyeti, Bridget Jones Diyeti, Hollywood Diyeti, Beverly Hills Diyeti, Model Diyeti, Lahana Çorbası Diyeti, Burçlara Nazaran Diyet, Ayırma Diyeti, Dukan Diyeti, Kan Kümesi Diyeti, Amerikan Kalp Vakfı Diyeti, Atkins Diyeti, Acil Diyet, Karatay Diyeti ve daha yüzlerce diyet listesi varken, neden hala kişilerin kilo sorunu var? Zira bu tip diyetlerin birçok başlangıçta süratli kilo kaybı sağlasa da, kısa bir müddet sonra bu kilolar ziyadesiyle geri alınmaktadır. Vücut tartısının süratli kaybı; yağsız vücut kitlesinin daha çok kaybına, bazal metabolizma suratının azalmasına, kaybedilen tartının korunmamasına, kimi minerallerin seviyelerinin düşmesine neden olmakta ve velev irtihalle sonuçlanabilmektedir. Bu tip diyetler sıhhate zarar vermenin ve metabolizmanın bozulmasını sağlayarak ömrü kısaltmanın yanı sıra, kişinin “ben bu işi başaramıyorum” diyerek umutsuzluğa kapılmasına neden olmaktadır.
Halbuki vücutta 1 kg yük kaybı için 7000 kilokalorilik güç açığı oluşturmak gerekmektedir. Yani kişi günlük güç gereksinmesinden 700 kkal. eksik beslenir, 300 kkal. kuvvet harcayacak formda egzersiz yaparsa (1 saat tempolu yürümek gibi) günde 1000 kkal. kuvvet açığı oluşturur ki bu durum bir haftada 7000 kkal. kuvvete denk gelir. Yani haftada 1 kg tartı kaybedilir. Gelgelelim herkes kısa müddette sonuç alma mütalaasıyla bilhassa kas ve su kaybettiren “mucize yöntemler” uygulamaktadır. Tartı kaybının geçmişine bakıldığında; midede hacim oluşturan posa tabletlerinin sindirim sisteminde tıkanmalara, kafein ve amfetaminlerin bağımlılığa, çok düşük kalorili diyetlerin ve sindirim sistemine yapılan cerrahi müdahalelerin besin öğesi zayıflıklarına, protein diyetlerinin böbrek ve kalp sorunlarına, kalp yetmezliği sonucu ölümlere neden olduğu görülmektedir. Bunların dışında uygulanan öteki yolları kıymetlendirmek gerekirse:
□ Akupunktur iğneleri, yanında verilecek düşük güçlü diyet listesine kişinin kendini hazır hissetmesini sağlar. Kilo verdirmesine verdirir, ama bu kilolar tıpkı süratte geri alınır.
□ Zayıflama çayları yalnızca su kaybettirir, kişi kendini zayıflamış hisseder. Vücut kaybettiği sıvıyı mahalline koyduğu vakit o kilolar geri gelmiş olur. Yaşanacak bağırsak tembelliği (kabızlık) ise eforu.
□ Tek tip besine dayalı diyetler bıkkınlık sağlar, insanda diyet sonrası ölçüsüz besin ve kilo alımı görülür. Kaybedilen kas ve su da işin başka bir boyutu.
□ Zayıflama ilaçları tabip denetiminde alınmadığı takdirde kalp meseleleri, kanser velev irtihal üzere çok önemli sonuçlara neden olmaktadır. Zati tek başına alınan zayıflama ilacının bir aktifliği yoktur. 3 Aylık diyet ve egzersiz tedavisine karşılık alınamadığı durumlarda ilgili kompetan tabip denetiminde destek olarak kullanılmalıdır.
□ Zayıflama eşofmanları yalnızca su kaybı sağlar. Zayıflamada kıymetli olan yağ kaybıdır.
Tahlili bilimde aramakta yarar vardır. Unutulmamalıdır ki; her başarısız deneme vücutta zayıflamaya karşı direnç oluşmasına yol açar ve işi yokuşa sürer. Bu nedenle kesin karar vermek kaide. Daima kilo alıp vermektense, kilolu bile olsanız o kiloyu sabit tutmanız daha sağlıklıdır.
Bile Bile Lades Demeyin!
Aşağıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere en paslanmış organ kulaklardır:
• Kaza yapma riskini bile bile alkollü araç kullanmak,
• Havanın soğuk olduğunu bile bile ince giyinerek üşümek,
• Sonraki gün imtihan olduğunu bile bile ders çalışmayarak bed puan almak,
• Erken kalkılması gerektiğini bile bile gece geç saatte yatarak uykusuz kalmak,
• Şişmanlayacağını bile bile gereğinden çok çokça yemek.
İnsanoğlu nasihatlere hiç aldırış etmeden yaşamayı sever. Bazen sonunu bile bile yanlışlar yapar. Kimi devir bedeli kolaylıkla ödenir, kimi devir da geri dönüşü olmayan kusurlara dönüşebilir. Tıpkı şok diyetler gibi… Kişiler internetten sinema yahut müzik modülü üzere diyet listesi indirmektedir. Nasıl ki testlerde 4 yanlış 1 doğruyu götürüyorsa; 3 günlük şok diyet de sıhhati götürür. Bahanelerin, kararlılığın önüne geçmesine müsaade vermemek gerekir.
Otomobil, tren, tramvay, feribot, velev internetiniz süratli olsun. Gelgelelim yük kaybınız süratli olmasın. Zira süratle giden kiloların misal halde süratle geri geleceği, lakin uzun vadede verilen kiloların kalıcı olacağı artık herkes tarafından bilinen bir gerçek olmasına karşın, kişiler hayat formlarını değiştirmek konumuna son dakikaya kadar beklemektedir. Kışın kat kat giyilen kalın kıyafetlerin altına gizlenen çokça yağlardan havaların ısınmasıyla birlikte, velev tatile çok kısa bir mühlet kalmışken kurtulmaya çalışmak ilkbahar mevsiminin zayıflama serisi haline gelmesine yol açmaktadır. Hürmetimiz sonsuz, başımızın üstünde konumunuz var. Sonuçta biz diyetisyenler danışanlarımıza hizmet etmek ismine bu işe soyunduk. Lakin şahsım ismine şunu belirtmeden geçemeyeceğim: Mezuniyet balosuna, yaz tatiline yahut düğün merasimine 1 - 2 hafta kala zayıf görünmeye çalışan, ayrıldığı eşinin önüne kısa bir vade sonra incecik çıkabilmek isteyen, askeri mekteplere yahut polis akademisine girebilmek için kısa müddette istenen vücut yüküne inebilmeyi hedefleyen hiçbir danışanı kabul etmedim, etmeyeceğim. Bu mütalaa yapısında olan şahısları kabul etmeme özelliğimden ötürü da kendimle gurur duyuyorum. Sonuçta biz diyetisyenler, heykeltıraş üzere sizi istenilen forma sokamayız. Bana nazaran bu türlü müracaatları geri çevirmeyerek çok düşük kuvvetli diyet verip muvakkat kilo kaybı sağlayanlar, diyet sonrasında bozulacak metabolizmayı, geri alınacak kiloları ve kaybedilecek sıhhati bilerek para kazananlar; alkollü araç kullanan bir şoförün aracını bağlamayan, ceza kesmeyen, rüşvet alıp durumu görmezden gelen ve kazaya göz yuman trafik polisinden farksızdır.
Asrî çağın en kıymetli sıhhat meselelerinden biri olan obezite ile savaşta harcanan paraların haddi hesabı yok. Zayıflama yeri o kadar geniş bir yelpazede iş imkanı sağlamaktadır ki; hekiminden diyetisyenine, spor öğretmeninden ömür koçuna, sıhhat otellerinden detoks merkezlerine, spor salonlarından estetik merkezlerine, light eserlerden zayıflama ilaçlarına, aktarlarda satılan karışımlardan spor aletlerine, diyet kitaplarından yemek programlarına kadar inanılmaz bir pazar kelam mevzusudur. Resmen bir bölüm haline gelmiş durumda. Kimisi çıkıp tek tip diyetler, bitkisel tabletler, %100 doğal eserler, sıhhat kürleri önermekte; kimisi de birtakım iğneler ile şahısları zayıflattığını sav etmektedir. Kişiler kime, neye inanacağını şaşırmış durumdadır.
Küçük bir test
Şu an akciğerlerinizde bulunan “bütün nefesinizi” ağız yoluyla süratlice dışarı verin. Biraz daha zorlayın, bir ölçü daha çıkacaktır. Artık bu biçimde bekleyin. Sanki ne kadar mühlet bu halde bekleyebileceksiniz? Bu satırları okurken bile tekrar nefes aldınız, haksız mıyım? Halbuki ben size “tamamdır, nefes alabilirsiniz” demedim. Öte yandan bu test için en başta sizi uyarsaydım, diyaframınızı nasıl kullanabileceğinizi öğretseydim, dik bir konumda dursaydınız ve en başta derin bir nefes almanıza müsaade verseydim eminim ki çok daha başarılı bir performans sergileyebilirdiniz. Misal formda, şok diyetler ile verilen kilolar tekrar süratli bir biçimde geri alınmaya mahkumdur. Bile bile lades demeyin!
Jeep üzere yüksek tavanlı bir araç ile dönemece süratli girip savrulan ve takla attığı araçtan baht yapıtı sağ olarak kurtulan bir şoför, hurda haline dönen aracına bakıp; “binek otomobil kullansaydım kesin ölmüştüm” diye aklından geçirebilir. Halbuki şoför, jeep üzere tavanı yüksek olmayan bir binek otomobil ile o dönemece tıpkı süratte girseydi, savrulup takla atma riski o kadar ziyade olmazdı. Şoför, nasıl ki aracın yüksek tavanlı olmasının yük merkezini olumsuz etkilemesini bilmeden bu türlü yorumluyor ve aracına toz kondurmuyorsa; şok diyet sonrası tekrar eski vücut yüküne, velev daha da üzeri rakamlara çıkan kişi, uyguladığı diyete laf ettirmez: “Ben o diyetle bu kadar kiloyu kaybettim ve diyeti bıraktım diye kilo aldım. Tek günahlı benim, tekrar tıpkı diyeti uygulamalıyım” fikrine kapılmaktadır.
Halbuki vücut yükünün süratli kaybı; yağdan fazla yağsız vücut kitlesinin kaybına, bazal metabolizma suratının azalmasına, kaybedilen yükün korunamamasına, laktat, muaf yağ asitleri ve keton cisimciklerinin* artmasına, vücutta (Ca, Na, K, Mg, Zn gibi) birtakım minerallerin seviyelerinin düşmesine neden olmakta, velev mevtle bile sonuçlanmaktadır.
* Keton cisimcikleri: Dimağın gereksinim duyduğu glikozun gereğince alınamadığı durumlarda yağdan güç elde edilmesi esnasında üretilen “masum” öğelerdir. Bu çeşit diyetler “ketojenik diyet” olarak isimlendirilmektedir.
Yalın bir örnek vermek gerekirse; haftada 1,6 kg ve üzerindeki süratli tartı kaybı karaciğer yağlanmasına, uzun vadede siroza, velev karaciğer kanserine bile yol açabilir. Bu şekil diyetler sıhhate zarar vermenin ve metabolizmanın bozulmasını sağlayarak ömrü kısaltmanın yanı sıra, kişinin “ben bu işi başaramıyorum” diyerek umutsuzluğa kapılmasına neden olmaktadır. O nedenle kişi 10 senede aldığı kiloları 10 günde vermeye çalışmamalıdır. Kişilerin bu zaafının farkında olan kimselerin türettiği şok diyetlerin büyük bir çoğunluğu yüksek orantıda protein, düşük nispette karbonhidrat içermektedir. Evet, süratli kilo kaybı sağlayan diyetlerde neden proteinli besinler tercih edilir?
Peptid YY (PYY) hormonu iştah ve enerjiyi ayarlayan sindirim kanalı hormonudur. Beşerler yemek yediklerinde ve egzersiz yaptıklarında salgılanır, kana karışır, dimağa ulaşır ve açlık sinyalini ağırlıklar. En çokça PYY hormonu salgılanmasını proteinli besinler sağlar. Bu nedenle proteinli besinler daha uzun müddet tok meblağ ve termogenezi* artırırlar.
* Termogenez (besinlerin termik etkisi): Tüketilen besin unsurlarının sindirilmesi, bağırsaklardan emilip kana verilmesi, dokulara dağıtılması ve depolanması için harcanan güç olup yaklaşık olarak tüketilen besinlerin gücünün %10’u civarında bir bedele sahiptir. Bu paha, karbonhidratlı besinler için %7 ve yağlı besinler için %3 iken; proteinli besinler için %25 nispetindedir.
Günlük alınan kuvvetin %15 - 20’si proteinlerden karşılanmalı ve bu proteinin en azından yarısı hayvansal kaynaklı olmalıdır. Öteki bir tabirle; günlük 0,8 - 1,0 gr/kg protein alınması önerilmektedir. Metabolizma suratını ve termogenezi artırması, iştahı baskılaması ve tokluk hissi vermesi ismine kahvaltıya %10 orantısında protein eklenmesi yararlı olabilmektedir. Ama günlük 1,6 gr/kg protein alımı yüksek; 2,4 gr/kg protein alımı ise çok yüksek olarak tanımlanmaktadır. Böylesi bir tablo glikojen depolarının boşalmasına, metabolik ketozise, iştah kaybına, besin alımında azalmaya, negatif kuvvet istikrarının oluşmasına ve diüretik tesirleri (sodyum ve likit kaybı) nedeni ile kilo kaybına sebep olmaktadır. Lakin doymuş yağ ve pürin içeriğinin çokça olması sebebiyle ürik asit, LDL ve total kolesterolü artırmakta, asidojenik tesir göstermekte, idrarda kalsiyum atımını artırmakta ve osteoporoz için risk oluşturmakta, böbrek fonksiyon bozukluğuna sebep olmakta ve azot atımını artırarak yüksek orantıda kas kaybı sağlamaktadır. Vitamin, mineral ve posa alımının da düşük seviyelerde kalması uğraşı. Bu nedenle yüksek orantıda protein içeren, moda yahut şok diyetlerden katiyetle uzak durulmalıdır.
* Glikojen: Vücut tarafından güç deposu olarak kullanılan ve karaciğer ile kaslarda bulunan bir karbonhidrattır.
Günümüzde beşerler sıhhatsiz diyet tatbikleri sonucunda önemli marazlara yakalanmakta ve bazen tedavisi mümkün olmayan sıhhat meseleleriyle karşılaşmaktadır. Daima olarak kilo verme isteğiyle diyet yapmak, depresyon ve kişilik bozukluklarına yol açabilmektedir. Yapılan araştırmalar sonucu ergenlik çağındaki sağlıklı erkeklerin 1/3’ünün, kızların 1/2’sinin kendilerini şişman buldukları belirlenmiştir. Bu nedenle ergenlik periyodunda kilo almamak, velev kilo vermek için büyük uğraş gösterirler. Diyet yapma konusunda katı ve seçici davranırlar ve daha süratli kilo vermek için çok düşük güç içeren, sıhhatle bağdaşmayan diyetlerle muvaffakiyete ulaşmaya çalışırlar. Bunların neticesinde tehlikeli durumlarla karşılaşırlar: Anorexia nervosa, bulimia nervosa, orthorexia nervosa, bigorexia nervosa, binge eating disorder, night eating syndrome vb ruhsal yeme davranış bozuklukları en sık görülenleridir. Hanede çatlayana kadar yiyerek, dışarıda yemek için midesinde boşluk kalmayanlar kelam konusu olabilmektedir. Diyet yapıyormuş süsü verip dışarıda yemek yemeyerek hanede yiyenler olduğu üzere bunun tam karşıtını uygulayanlar da mevcuttur.
Düşük kuvvetli diyetler kısa vadede yorgunluk, baş dönmesi, açlık, cilt kuruması, saç dökülmesi, soğuğa tahammülsüzlük, bulantı, ishal yahut kabızlık; uzun vadede safra taşı oluşumu, kardiyak komplikasyonlar ve likit - elektrolit dengesizlikleri üzere istenmeyen yan tesirlere sebebiyet verirler. Çok düşük güçlü diyetler ise belirtilen yan tesirlere ek olarak baş ağrısı, konsantrasyon bozukluğu, sonluluk, uyuşukluk, tansiyon düşüklüğü, kusma, adet düzensizliği, böbrek taşı oluşumu, kolesterol ve ürik asit yüksekliği sonucu gut marazının gelişimi ve kardiyak disritmilere, velev ölümlere neden olabilmektedir. Gerçek tartı kaybı vücuttaki yağ kitlesinin azalması ile mümkündür. Kas ve su kitlesindeki kayıplar hem sıhhat açısından risklidir hem de kalıcı yük kaybına neden olmamaktadır. Tartı kaybının süratli olması öncelikle su, sonrasında kas kitlesindeki azalma ile bağlıdır. Istikrarlı diyetlerde yağ, ketojenik diyetlerde su ve açlık halinde kas kaybı olmaktadır.
Yerküre Sıhhat Örgütü aylık yük kaybını 2 – 4 kg arasında olması gerektiğini vurgulamaktadır. Kişi çok şişmansa, ameliyata hazırlanacaksa, insanda kiloya bağlı olarak rastgele bir sıhhat sorunu oluşmuş yahut oluşma sürecinde ise, hekim ve diyetisyen gözetiminde ayda 6 kg verdirilebilir. Daha ziyade tartı kaybının yarardan çok zarar vereceği asla unutulmaması gereken, çok önemli bir mevzudur. Kimse 10 senede aldığı kiloları 10 günde vermeye kalkışmamalı, sabırla tedavinin üzerine gitmelidir. Bu uğurda aç karına greyfurt yahut limon suyu içmenin, kabak çekirdeği yemenin, maden suyu içmenin, yosun tabletlerinden, kekik sularından ve form çaylarından medet ummanın hiçbir ilmî dayanağı olmadığı üzere; yarardan çok zarar verdiği aşikardır. Sonuç olarak; zayıflama programı insana kişisel, bireyin benimseyip, hayat biçimi haline getirerek uygulayabileceği, yerinde ve istikrarlı beslenme alışkanlığı kazandırabilecek özellikte olmalıdır.
# Bu arada makalenin başlığı “Hızlı Kilo Vermenin Riskleri!” olsa idi muhtemelen hiç okumayacaktınız bile. Gelgelelim bu halde sizi biraz meraklandırabildiysem ve bu vesile ile biraz da bilgilendirebildiysem ne bahtiyar bana.
Sağlıklı günler dilerim…
Multifaktöriyel bir hastalık olan şişmanlığın tedavisinde multidisipliner bir yaklaşım gerekmektedir. Endokrinolog yahut dahiliye mütehassısı, diyetisyen, fizyoterapist ve psikolog ile ekip halinde tedavi edilmesi durumunda çok daha sağlıklı sonuçlar elde edilmektedir. Öte yandan her gün gazete, mecmua, televizyon, internet üzere kitle muhabere araçlarında onlarca şok diyet ile karşılaşılmaktadır. Umumi unsurları misal olmakla birlikte diyet kesinlikle insana şahsi olmalıdır. Zira herkesin metabolizması birbirinden farklıdır, tıpkı parmak izi üzere. Bireye hususî olarak hazırlanmayan yahut matbu bir diyet programı en kısa vadede terk edilmeye mahkumdur.
Diyet Şahsa Özeldir!
Birebir konutta yaşayan 76 yaşındaki kalp ve şeker hastası bir dede ile 51 yaşında menopoza girmiş validenin, 30 yaşında 3. bebeğine gebe olan abla ile seyis olmak için uğraşan 8 yaşındaki birinci evladının besin gereksinmesinin ne kadar farklı olabileceğini bilmek için diyetisyen olmaya gerek yoktur. Diğer bir örnek vermek gerekirse; turizm rehberi, güvenlik hizmetlisi, tıbbi mümessil ve konutlara aklığa giden 4 farklı bayan düşünün. Hepsi 35 yaşında, 160 cm uzunluk uzunluğunda, 90 kg vücut tartısında ve obezite dışında hiçbir sıhhat meselesi bulunmayan 4 bayan. Zayıflamak isteyen bu bayanlara aşağıdaki üzere öğlen yemeği önerildiğini düşünün:
1 Kase çorba
3 Köfte büyüklüğünde (90 gram) ızgara / haşlama yahut fırında tavuk göğüs (derisiz)
1 Tabak zerzevat yemeği
1 Kase (200 gram) light yoğurt
Birinci başta kulağa lâtif gelen ve kolay kolay uygulanabileceği düşünülen bu mönüye; mütemadi seyir halindeki turizm rehberinin yol kenarındaki dinlenme tesisinde, güvenlik hizmetlisinin çalıştığı fabrikanın yemekhanesinde, tıbbi mümessilin yemek çeklerinin muteber olduğu bir restoranda ya da aklığa giden bayanın konut sahibinin hazırlayacağı bir yemekte uyabilmesi ne kadar mümkün olabilir? Diyet listeleri “kişiye özel” olarak diyetisyenler tarafından hazırlanmalıdır. Diyetisyenler aldıkları eğitimin gereği olarak beslenme programını kimseye nazaran ayarlayabilen, tıpkı devirde zayıflama diyetlerini kâfi ve istikrarlı beslenme alışkanlığı sağlayabilecek formda düzenleyebilen kimselerdir.
Yanlışlı Diyetin Diyetini Ödemeyin!
Zayıflama diyetlerinde temel unsur, alınan gücün sonlandırılması ile besin öğesi gereksinimlerinin karşılanması, sair yandan fizikî aktivite ile güç harcanmasının artırılmasıdır. Günlük güç alımının kısıtlanması, obezitenin tedavisinde en münâsib metotlardan birisidir. Lakin bu hedefle denetimsiz olarak kullanılan ve kısa vadede süratli yük kaybını hedefleyen çok düşük güçlü ve ilmî olmayan diyetler çeşitli komplikasyonlara neden olmaktadır. İsveç Diyeti, Bridget Jones Diyeti, Hollywood Diyeti, Beverly Hills Diyeti, Model Diyeti, Lahana Çorbası Diyeti, Burçlara Nazaran Diyet, Ayırma Diyeti, Dukan Diyeti, Kan Kümesi Diyeti, Amerikan Kalp Vakfı Diyeti, Atkins Diyeti, Acil Diyet, Karatay Diyeti ve daha yüzlerce diyet listesi varken, neden hala kişilerin kilo sorunu var? Zira bu tip diyetlerin birçok başlangıçta süratli kilo kaybı sağlasa da, kısa bir müddet sonra bu kilolar ziyadesiyle geri alınmaktadır. Vücut tartısının süratli kaybı; yağsız vücut kitlesinin daha çok kaybına, bazal metabolizma suratının azalmasına, kaybedilen tartının korunmamasına, kimi minerallerin seviyelerinin düşmesine neden olmakta ve velev irtihalle sonuçlanabilmektedir. Bu tip diyetler sıhhate zarar vermenin ve metabolizmanın bozulmasını sağlayarak ömrü kısaltmanın yanı sıra, kişinin “ben bu işi başaramıyorum” diyerek umutsuzluğa kapılmasına neden olmaktadır.
Halbuki vücutta 1 kg yük kaybı için 7000 kilokalorilik güç açığı oluşturmak gerekmektedir. Yani kişi günlük güç gereksinmesinden 700 kkal. eksik beslenir, 300 kkal. kuvvet harcayacak formda egzersiz yaparsa (1 saat tempolu yürümek gibi) günde 1000 kkal. kuvvet açığı oluşturur ki bu durum bir haftada 7000 kkal. kuvvete denk gelir. Yani haftada 1 kg tartı kaybedilir. Gelgelelim herkes kısa müddette sonuç alma mütalaasıyla bilhassa kas ve su kaybettiren “mucize yöntemler” uygulamaktadır. Tartı kaybının geçmişine bakıldığında; midede hacim oluşturan posa tabletlerinin sindirim sisteminde tıkanmalara, kafein ve amfetaminlerin bağımlılığa, çok düşük kalorili diyetlerin ve sindirim sistemine yapılan cerrahi müdahalelerin besin öğesi zayıflıklarına, protein diyetlerinin böbrek ve kalp sorunlarına, kalp yetmezliği sonucu ölümlere neden olduğu görülmektedir. Bunların dışında uygulanan öteki yolları kıymetlendirmek gerekirse:
□ Akupunktur iğneleri, yanında verilecek düşük güçlü diyet listesine kişinin kendini hazır hissetmesini sağlar. Kilo verdirmesine verdirir, ama bu kilolar tıpkı süratte geri alınır.
□ Zayıflama çayları yalnızca su kaybettirir, kişi kendini zayıflamış hisseder. Vücut kaybettiği sıvıyı mahalline koyduğu vakit o kilolar geri gelmiş olur. Yaşanacak bağırsak tembelliği (kabızlık) ise eforu.
□ Tek tip besine dayalı diyetler bıkkınlık sağlar, insanda diyet sonrası ölçüsüz besin ve kilo alımı görülür. Kaybedilen kas ve su da işin başka bir boyutu.
□ Zayıflama ilaçları tabip denetiminde alınmadığı takdirde kalp meseleleri, kanser velev irtihal üzere çok önemli sonuçlara neden olmaktadır. Zati tek başına alınan zayıflama ilacının bir aktifliği yoktur. 3 Aylık diyet ve egzersiz tedavisine karşılık alınamadığı durumlarda ilgili kompetan tabip denetiminde destek olarak kullanılmalıdır.
□ Zayıflama eşofmanları yalnızca su kaybı sağlar. Zayıflamada kıymetli olan yağ kaybıdır.
Tahlili bilimde aramakta yarar vardır. Unutulmamalıdır ki; her başarısız deneme vücutta zayıflamaya karşı direnç oluşmasına yol açar ve işi yokuşa sürer. Bu nedenle kesin karar vermek kaide. Daima kilo alıp vermektense, kilolu bile olsanız o kiloyu sabit tutmanız daha sağlıklıdır.
Bile Bile Lades Demeyin!
Aşağıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere en paslanmış organ kulaklardır:
• Kaza yapma riskini bile bile alkollü araç kullanmak,
• Havanın soğuk olduğunu bile bile ince giyinerek üşümek,
• Sonraki gün imtihan olduğunu bile bile ders çalışmayarak bed puan almak,
• Erken kalkılması gerektiğini bile bile gece geç saatte yatarak uykusuz kalmak,
• Şişmanlayacağını bile bile gereğinden çok çokça yemek.
İnsanoğlu nasihatlere hiç aldırış etmeden yaşamayı sever. Bazen sonunu bile bile yanlışlar yapar. Kimi devir bedeli kolaylıkla ödenir, kimi devir da geri dönüşü olmayan kusurlara dönüşebilir. Tıpkı şok diyetler gibi… Kişiler internetten sinema yahut müzik modülü üzere diyet listesi indirmektedir. Nasıl ki testlerde 4 yanlış 1 doğruyu götürüyorsa; 3 günlük şok diyet de sıhhati götürür. Bahanelerin, kararlılığın önüne geçmesine müsaade vermemek gerekir.
Otomobil, tren, tramvay, feribot, velev internetiniz süratli olsun. Gelgelelim yük kaybınız süratli olmasın. Zira süratle giden kiloların misal halde süratle geri geleceği, lakin uzun vadede verilen kiloların kalıcı olacağı artık herkes tarafından bilinen bir gerçek olmasına karşın, kişiler hayat formlarını değiştirmek konumuna son dakikaya kadar beklemektedir. Kışın kat kat giyilen kalın kıyafetlerin altına gizlenen çokça yağlardan havaların ısınmasıyla birlikte, velev tatile çok kısa bir mühlet kalmışken kurtulmaya çalışmak ilkbahar mevsiminin zayıflama serisi haline gelmesine yol açmaktadır. Hürmetimiz sonsuz, başımızın üstünde konumunuz var. Sonuçta biz diyetisyenler danışanlarımıza hizmet etmek ismine bu işe soyunduk. Lakin şahsım ismine şunu belirtmeden geçemeyeceğim: Mezuniyet balosuna, yaz tatiline yahut düğün merasimine 1 - 2 hafta kala zayıf görünmeye çalışan, ayrıldığı eşinin önüne kısa bir vade sonra incecik çıkabilmek isteyen, askeri mekteplere yahut polis akademisine girebilmek için kısa müddette istenen vücut yüküne inebilmeyi hedefleyen hiçbir danışanı kabul etmedim, etmeyeceğim. Bu mütalaa yapısında olan şahısları kabul etmeme özelliğimden ötürü da kendimle gurur duyuyorum. Sonuçta biz diyetisyenler, heykeltıraş üzere sizi istenilen forma sokamayız. Bana nazaran bu türlü müracaatları geri çevirmeyerek çok düşük kuvvetli diyet verip muvakkat kilo kaybı sağlayanlar, diyet sonrasında bozulacak metabolizmayı, geri alınacak kiloları ve kaybedilecek sıhhati bilerek para kazananlar; alkollü araç kullanan bir şoförün aracını bağlamayan, ceza kesmeyen, rüşvet alıp durumu görmezden gelen ve kazaya göz yuman trafik polisinden farksızdır.
Asrî çağın en kıymetli sıhhat meselelerinden biri olan obezite ile savaşta harcanan paraların haddi hesabı yok. Zayıflama yeri o kadar geniş bir yelpazede iş imkanı sağlamaktadır ki; hekiminden diyetisyenine, spor öğretmeninden ömür koçuna, sıhhat otellerinden detoks merkezlerine, spor salonlarından estetik merkezlerine, light eserlerden zayıflama ilaçlarına, aktarlarda satılan karışımlardan spor aletlerine, diyet kitaplarından yemek programlarına kadar inanılmaz bir pazar kelam mevzusudur. Resmen bir bölüm haline gelmiş durumda. Kimisi çıkıp tek tip diyetler, bitkisel tabletler, %100 doğal eserler, sıhhat kürleri önermekte; kimisi de birtakım iğneler ile şahısları zayıflattığını sav etmektedir. Kişiler kime, neye inanacağını şaşırmış durumdadır.
Küçük bir test
Şu an akciğerlerinizde bulunan “bütün nefesinizi” ağız yoluyla süratlice dışarı verin. Biraz daha zorlayın, bir ölçü daha çıkacaktır. Artık bu biçimde bekleyin. Sanki ne kadar mühlet bu halde bekleyebileceksiniz? Bu satırları okurken bile tekrar nefes aldınız, haksız mıyım? Halbuki ben size “tamamdır, nefes alabilirsiniz” demedim. Öte yandan bu test için en başta sizi uyarsaydım, diyaframınızı nasıl kullanabileceğinizi öğretseydim, dik bir konumda dursaydınız ve en başta derin bir nefes almanıza müsaade verseydim eminim ki çok daha başarılı bir performans sergileyebilirdiniz. Misal formda, şok diyetler ile verilen kilolar tekrar süratli bir biçimde geri alınmaya mahkumdur. Bile bile lades demeyin!
Jeep üzere yüksek tavanlı bir araç ile dönemece süratli girip savrulan ve takla attığı araçtan baht yapıtı sağ olarak kurtulan bir şoför, hurda haline dönen aracına bakıp; “binek otomobil kullansaydım kesin ölmüştüm” diye aklından geçirebilir. Halbuki şoför, jeep üzere tavanı yüksek olmayan bir binek otomobil ile o dönemece tıpkı süratte girseydi, savrulup takla atma riski o kadar ziyade olmazdı. Şoför, nasıl ki aracın yüksek tavanlı olmasının yük merkezini olumsuz etkilemesini bilmeden bu türlü yorumluyor ve aracına toz kondurmuyorsa; şok diyet sonrası tekrar eski vücut yüküne, velev daha da üzeri rakamlara çıkan kişi, uyguladığı diyete laf ettirmez: “Ben o diyetle bu kadar kiloyu kaybettim ve diyeti bıraktım diye kilo aldım. Tek günahlı benim, tekrar tıpkı diyeti uygulamalıyım” fikrine kapılmaktadır.
Halbuki vücut yükünün süratli kaybı; yağdan fazla yağsız vücut kitlesinin kaybına, bazal metabolizma suratının azalmasına, kaybedilen yükün korunamamasına, laktat, muaf yağ asitleri ve keton cisimciklerinin* artmasına, vücutta (Ca, Na, K, Mg, Zn gibi) birtakım minerallerin seviyelerinin düşmesine neden olmakta, velev mevtle bile sonuçlanmaktadır.
* Keton cisimcikleri: Dimağın gereksinim duyduğu glikozun gereğince alınamadığı durumlarda yağdan güç elde edilmesi esnasında üretilen “masum” öğelerdir. Bu çeşit diyetler “ketojenik diyet” olarak isimlendirilmektedir.
Yalın bir örnek vermek gerekirse; haftada 1,6 kg ve üzerindeki süratli tartı kaybı karaciğer yağlanmasına, uzun vadede siroza, velev karaciğer kanserine bile yol açabilir. Bu şekil diyetler sıhhate zarar vermenin ve metabolizmanın bozulmasını sağlayarak ömrü kısaltmanın yanı sıra, kişinin “ben bu işi başaramıyorum” diyerek umutsuzluğa kapılmasına neden olmaktadır. O nedenle kişi 10 senede aldığı kiloları 10 günde vermeye çalışmamalıdır. Kişilerin bu zaafının farkında olan kimselerin türettiği şok diyetlerin büyük bir çoğunluğu yüksek orantıda protein, düşük nispette karbonhidrat içermektedir. Evet, süratli kilo kaybı sağlayan diyetlerde neden proteinli besinler tercih edilir?
Peptid YY (PYY) hormonu iştah ve enerjiyi ayarlayan sindirim kanalı hormonudur. Beşerler yemek yediklerinde ve egzersiz yaptıklarında salgılanır, kana karışır, dimağa ulaşır ve açlık sinyalini ağırlıklar. En çokça PYY hormonu salgılanmasını proteinli besinler sağlar. Bu nedenle proteinli besinler daha uzun müddet tok meblağ ve termogenezi* artırırlar.
* Termogenez (besinlerin termik etkisi): Tüketilen besin unsurlarının sindirilmesi, bağırsaklardan emilip kana verilmesi, dokulara dağıtılması ve depolanması için harcanan güç olup yaklaşık olarak tüketilen besinlerin gücünün %10’u civarında bir bedele sahiptir. Bu paha, karbonhidratlı besinler için %7 ve yağlı besinler için %3 iken; proteinli besinler için %25 nispetindedir.
Günlük alınan kuvvetin %15 - 20’si proteinlerden karşılanmalı ve bu proteinin en azından yarısı hayvansal kaynaklı olmalıdır. Öteki bir tabirle; günlük 0,8 - 1,0 gr/kg protein alınması önerilmektedir. Metabolizma suratını ve termogenezi artırması, iştahı baskılaması ve tokluk hissi vermesi ismine kahvaltıya %10 orantısında protein eklenmesi yararlı olabilmektedir. Ama günlük 1,6 gr/kg protein alımı yüksek; 2,4 gr/kg protein alımı ise çok yüksek olarak tanımlanmaktadır. Böylesi bir tablo glikojen depolarının boşalmasına, metabolik ketozise, iştah kaybına, besin alımında azalmaya, negatif kuvvet istikrarının oluşmasına ve diüretik tesirleri (sodyum ve likit kaybı) nedeni ile kilo kaybına sebep olmaktadır. Lakin doymuş yağ ve pürin içeriğinin çokça olması sebebiyle ürik asit, LDL ve total kolesterolü artırmakta, asidojenik tesir göstermekte, idrarda kalsiyum atımını artırmakta ve osteoporoz için risk oluşturmakta, böbrek fonksiyon bozukluğuna sebep olmakta ve azot atımını artırarak yüksek orantıda kas kaybı sağlamaktadır. Vitamin, mineral ve posa alımının da düşük seviyelerde kalması uğraşı. Bu nedenle yüksek orantıda protein içeren, moda yahut şok diyetlerden katiyetle uzak durulmalıdır.
* Glikojen: Vücut tarafından güç deposu olarak kullanılan ve karaciğer ile kaslarda bulunan bir karbonhidrattır.
Günümüzde beşerler sıhhatsiz diyet tatbikleri sonucunda önemli marazlara yakalanmakta ve bazen tedavisi mümkün olmayan sıhhat meseleleriyle karşılaşmaktadır. Daima olarak kilo verme isteğiyle diyet yapmak, depresyon ve kişilik bozukluklarına yol açabilmektedir. Yapılan araştırmalar sonucu ergenlik çağındaki sağlıklı erkeklerin 1/3’ünün, kızların 1/2’sinin kendilerini şişman buldukları belirlenmiştir. Bu nedenle ergenlik periyodunda kilo almamak, velev kilo vermek için büyük uğraş gösterirler. Diyet yapma konusunda katı ve seçici davranırlar ve daha süratli kilo vermek için çok düşük güç içeren, sıhhatle bağdaşmayan diyetlerle muvaffakiyete ulaşmaya çalışırlar. Bunların neticesinde tehlikeli durumlarla karşılaşırlar: Anorexia nervosa, bulimia nervosa, orthorexia nervosa, bigorexia nervosa, binge eating disorder, night eating syndrome vb ruhsal yeme davranış bozuklukları en sık görülenleridir. Hanede çatlayana kadar yiyerek, dışarıda yemek için midesinde boşluk kalmayanlar kelam konusu olabilmektedir. Diyet yapıyormuş süsü verip dışarıda yemek yemeyerek hanede yiyenler olduğu üzere bunun tam karşıtını uygulayanlar da mevcuttur.
Düşük kuvvetli diyetler kısa vadede yorgunluk, baş dönmesi, açlık, cilt kuruması, saç dökülmesi, soğuğa tahammülsüzlük, bulantı, ishal yahut kabızlık; uzun vadede safra taşı oluşumu, kardiyak komplikasyonlar ve likit - elektrolit dengesizlikleri üzere istenmeyen yan tesirlere sebebiyet verirler. Çok düşük güçlü diyetler ise belirtilen yan tesirlere ek olarak baş ağrısı, konsantrasyon bozukluğu, sonluluk, uyuşukluk, tansiyon düşüklüğü, kusma, adet düzensizliği, böbrek taşı oluşumu, kolesterol ve ürik asit yüksekliği sonucu gut marazının gelişimi ve kardiyak disritmilere, velev ölümlere neden olabilmektedir. Gerçek tartı kaybı vücuttaki yağ kitlesinin azalması ile mümkündür. Kas ve su kitlesindeki kayıplar hem sıhhat açısından risklidir hem de kalıcı yük kaybına neden olmamaktadır. Tartı kaybının süratli olması öncelikle su, sonrasında kas kitlesindeki azalma ile bağlıdır. Istikrarlı diyetlerde yağ, ketojenik diyetlerde su ve açlık halinde kas kaybı olmaktadır.
Yerküre Sıhhat Örgütü aylık yük kaybını 2 – 4 kg arasında olması gerektiğini vurgulamaktadır. Kişi çok şişmansa, ameliyata hazırlanacaksa, insanda kiloya bağlı olarak rastgele bir sıhhat sorunu oluşmuş yahut oluşma sürecinde ise, hekim ve diyetisyen gözetiminde ayda 6 kg verdirilebilir. Daha ziyade tartı kaybının yarardan çok zarar vereceği asla unutulmaması gereken, çok önemli bir mevzudur. Kimse 10 senede aldığı kiloları 10 günde vermeye kalkışmamalı, sabırla tedavinin üzerine gitmelidir. Bu uğurda aç karına greyfurt yahut limon suyu içmenin, kabak çekirdeği yemenin, maden suyu içmenin, yosun tabletlerinden, kekik sularından ve form çaylarından medet ummanın hiçbir ilmî dayanağı olmadığı üzere; yarardan çok zarar verdiği aşikardır. Sonuç olarak; zayıflama programı insana kişisel, bireyin benimseyip, hayat biçimi haline getirerek uygulayabileceği, yerinde ve istikrarlı beslenme alışkanlığı kazandırabilecek özellikte olmalıdır.
# Bu arada makalenin başlığı “Hızlı Kilo Vermenin Riskleri!” olsa idi muhtemelen hiç okumayacaktınız bile. Gelgelelim bu halde sizi biraz meraklandırabildiysem ve bu vesile ile biraz da bilgilendirebildiysem ne bahtiyar bana.
Sağlıklı günler dilerim…