İnsanlık tarihinde bilimin ve teknolojinin gelişimini incelemeye çalıştığımız serimizin ikinci yazısında, tarihin ortaya çıktığı Mezopotamya bölgesindeki gelişmeleri inceleme altına alacağız. Birinci yazımızda, çağdaş insanın ortaya çıkması ile birlikte meydana gelen bilimsel ve teknolojik faaliyetleri incelemiştik. Bugün de bahsettiğimiz bölgede kurulmuş olan uygarlıkların bilimsel ve teknolojik gelişimlerini masaya yatıracağız. Bu noktada, birinci olarak Eski Çağ tarihinin en kıymetli uygarlıklarından biri olan Sümerler ile başlangıcı yapalım.
Mezopotamya, söz manası olarak “iki ırmak ortasında kalan yer” halinde söz edilmektedir. Bölge, en kolay tabiriyle Dicle ve Fırat ırmakları ortasında kalan ve Basra Körfezi’ne kadar uzanan coğrafyayı kapsamaktadır. Bu coğrafyada kurulmuş uygarlıkların daha kolay sınıflandırılabilmesi açısından, Mezopotamya’yı Kuzey ve Güney Mezopotamya olarak iki farklı başlıkta incelemek mümkündür. Birinci olarak ele alacağımız uygarlık olan Sümerler, Güney Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır. Birinci Sümerliler yahut Proto Sümerliler, Güney Mezopotamya’nın birinci yerleşik halkı olarak dikkat çekmektedir. Yerleşik hayat, tarım faaliyetlerinin var olduğu manasına gelmektedir. Bu da Sümerlerin tarımla iç içe olduklarını ve ziraî faaliyetleri ilerlettiklerini göstermekte.
Öyle ki, Proto Sümerliler kerpiç ve çömlek üretiminden haberdarlardı. Bölgede yapılan hafriyatlar sonucunda elde edilen bulgular ortasında, pişmiş topraktan yapılan dokuma aletleri de bulunmuştur. Bu da Sümerlilerin, tarımla birlikte dokumacılıkla da ilgilendiklerini göstermektedir. İşte bu bahsi geçen aletler, Mezopotamya’daki birinci teknolojik aletler olarak nitelendirilebilir. Teknoloji, bugün de insan muhtaçlığına paralel olarak gelişimini sürdürüyor. Bu durum, teknoloji birinci ortaya çıktığı andan itibaren de birebir çizgide seyretmiştir. Mezopotamya’daki teknolojik gelişimin başlangıcı da bu biçimde, tarım başta olmak üzere çeşitli insan muhtaçlıklarının doğrultusunda gerçekleşmiştir.
Sümerlilerin teknolojik gelişimine hoş bir örnek verecek olursak, “şaduf” ismi verilen kolay makineden bahsetmemiz gerekecektir. Şaduf, tahterevalli mantığı ile çalışan bir su çekme aletiydi. Sümer ülkesinde tarıma elverişli alanların artırılabilmesi için yeni su kanalları oluşturulmuştu. Su kanallarının faal biçimde kullanılabilmesi için de su kuyuları kazılmıştı. Su kuyularından kolay kolay su çıkarabilmek için de şaduf ismi verilen kolay makineyi tasarladılar. Şadufun bir ucunda tartı bulunmaktaydı, başka ucunda ise toprak bir kap yer alırdı. Bu halde yer altındaki su, kullanılmak üzere basitçe yerin üstüne çıkarılabiliyordu.
Sümerlerdeki teknolojik gelişime bu biçimde bir örnek verdikten sonra, bir de bu medeniyetin bilimsel gelişimine göz atmak gerekmektedir. Sümerlerde bilim denince akla birinci olarak yazının icadı gelmelidir. Sümerlerin, kendi lisanlarına uygun olacak halde kullanmaya başladıkları yazı, tarihin de seyrini değiştirmiştir. Yazının bulunması ile oluşturulan yazılı metinler sayesinde, Sümerlerin bilimsel gelişim seyrini de inceleme altına alabiliyoruz. O denli ki, Sümerlerin birinci yazılı metinleri kil tabletler üzerinde oluşturulmuştu. Bu tabletler, hükümdarların gerçekleştirdikleri savaşlar, diplomatik yazışmalar üzere siyasi mevzuların yanı sıra; okullarda verilen dersler, matematik, astronomi ve öbür bilim kısımlarıyla ilgili bilgiler taşımaktadır.
Sümerler, tarımla ilgilendikleri için tabiat müşahedelerine değer vermiştir. Mısır Medeniyeti ile ilgili bahsedeceğimiz kısımda de göreceğimiz üzere, tarımla ilgilenen toplumlar, etraflarındaki ırmakların hareketlerini, Güneş‘in hareketlerini ve toprak yapılarını incelemeye almışlardır. Ziraî verimliliği artırmak ve kıtlık yaşanmasını engellemek için girişilen bu faaliyetler, bahsi geçen toplumlarda bilimin de öncüsü olmuştur. Sümerlerin, Ziggurat ismini verdikleri tapınakları, dinî boyutlarının yanı sıra hem bir besin deposu olarak kullanılmış, hem de gökyüzü müşahedelerinin yapılması için uygun bir dizaynla ortaya konulmuştur. Bu müşahedeler, astronomi biliminin ilerlemesi için uygun ortam sağlamıştır. Tıpkı vakitte matematik ve geometrinin de gelişimi tıpkı paralelde devam etmiştir. Biz bugün, “altın oran” ismini verdiğimiz kuralı Mezopotamyalıların da bildiğini, arkeolojik bulgular aracılığıyla saptayabiliyoruz.
Mezopotamya uygarlıklarının teknoloji gelişimi, sırf üstteki örnekle sonlu kalmamıştır. Sümerlerin yanı sıra, bu coğrafyada kurulan başka medeniyetler de yeni teknolojik aletlerin ortaya çıkmasında kıymetli rol oynamıştır. Bu periyotta meydana gelen en değerli teknolojik gelişim de tekerleğin icadıdır. Tekerlek, Eski Çağ’dan bu yana kara ulaşımı için en değerli ögelerden biridir. Eski Çağ’da, pahalı eşyaları yahut insan gücüyle taşınması güç olan rastgele bir objeyi, tekerlek ile birlikte daha kullanışlı hale gelen otomobiller taşımaktaydı. Ayrıyeten tekerlek, ulaşımda sağladığı bu avantajların yanında üretimde de bilhassa çömlekçilik alanında da büyük bir ihtilal yapmıştır.
Tekerleğin yanı sıra, yerleşik ömür sürdüren Mezopotamya halklarının barınma gereksinimleri da geçmişte göçebe ömür süren toplumlara nazaran daha değerli hale gelmiştir. Onlar da bu muhtaçlık doğrultusunda, ömür alanlarını daima olarak geliştirdiler. Birinci olarak kolay ağaçlar ile yapılan konutların yerini, kerpiç konutlar aldı. Sonrasında bu da kâfi olmamış olacak ki, Mezopotamya halkları kil hamurunu fırınlayarak tuğla yapmayı başardılar. Böylelikle tuğladan meskenler inşa etmeye başladılar. Bu gelişim, inşaat alanındaki kıymetli teknolojik gelişimlerden biri olması bakımından hayli pahalı bir yeniliktir.
Mezopotamya coğrafyasındaki medeniyetlerin, teknolojinin gelişimine yaptığı katkıya bir hoş örnek de fayans ve cam üzere gereçlerin kullanılmaya başlanmasıdır. Yapılan arkeolojik hafriyatlarda, bu iki unsurdan meydana gelmiş eşyalar gün yüzüne çıkarılmıştır. Tıpkı vakitte, metalurji de yeniden bu bölgede gelişimini sürdürmüştür. Bakırın ve demirin işlenmesi ve kullanışlı objelere dönüştürülmesi de devam eden süreçteki teknolojik gelişimlerin önünü açmıştır.
Mezopotamyalılar, 60 tabanlı sayı sistemini kullanarak matematiğe giriş yapmışlardır. Daha sonra bu sistem ile matematikte değerli gelişim elde etmişler ve bunu geometriye de yansıtmışlardır. Bugün, vakit, yay ve açı ölçümlerinin 60 tabanlı olmasının temelinde, Mezopotamyalı halkların kullandığı sayı sistemi yatmaktadır. Matematikte kıymetli bir yer tutan cebirin mucitleri de Mezopotamyalılar olmuştur. “Cebir” sözünün kaynağında da Mezopotamya yatmaktadır.
Mezopotamyalılar ayrıyeten kare, dikdörtgen, yamuk üzere geometrik cisimlerin alanını; prizma, silindir üzere geometrik cisimlerin ise hacmini hesaplamayı biliyorlardı. Dik üçgenler için bugün de hala kullanılmakta olan Tales teoremi de bahsi geçen coğrafyadaki toplumlar tarafından biliniyordu. Böylece, Mezopotamyalıların temel kavramları ortaya çıkararak, kendilerinden sonraki uygarlıkların matematik ve geometri gelişimine epeyce kıymetli bir miras bıraktıklarını söylemek mümkündür.
Bölge halkının bilimsel faaliyetleri, matematik ve geometri ile de sonlu değildir. Mezopotamya astronomisi de epey gelişmiş bir bilim kolu olarak karşımıza çıkmaktadır. MÖ 1600 yıllarında Venüs‘ü gözlemleyen birinci toplum da tekrar Mezopotamyalılardır. Ayrıyeten, “Polos” ismi verilen bir alet icat etmişler ve Güneş’in günlük hareketlerini, gündönümünü ve dönence vakitlerini da bu alet aracılığıyla tespit edebilmişlerdir. Astronomik müşahedeler, günü muhakkak vakitlere ayırmak konusunda da kendisini göstermiştir. Mezopotamyalı bir diğer uygarlık olan Babiller, günü her biri iki saat olan on iki kısma ayırmıştır. Tekrar birebir coğrafyada yer alan bir öbür uygarlık olan Asurlular da Nisan, Temmuz, Eylül ve Şubat aylarının isimlerini veren uygarlık olarak dikkat çekmektedir.
Mezopotamyalı halkların uğraştığı bilim kollarından bir başkası ise tıptır. Bölgede tıp bilimi, rahip sınıfının elindeydi. Rahipler, hastalığın belirtilerini tespit eder, hastalığın gelişimi konusunda kestirimlerde bulunurdu. Rahipler ortasında, büyü ile hastalıkları tedavi edebileceğini düşünen bir kesim de yer almaktaydı. Lakin, bugünkü çağdaş tıbbın temelini oluşturacak faaliyetler de tekrar bu devirde uygulanmaktaydı.
Sonuç olarak Mezopotamya, sadece insanlığın ortaya çıktığı ve birinci yerleşik uygarlıklar kurduğu merkez olarak değil, bilimin ve teknolojinin süratle geliştiği bir coğrafya olarak da değerlendirilmelidir. Mezopotamyalıların, üstte bahsettiğimiz faaliyetleri, kendilerinden sonra uygarlıklar kurmaya devam edecek olan toplumları da direkt etkilemiştir. Bu etkileşim, vakit içerisinde hızlanarak bütün dünyaya yayılmıştır.