1. Dünya Savaşı sonrasında Mısır'daki "Seydibeşir Kuveysna Osmani Usareyn Harbiye Kampı”nda 15 bin askerimizin krizollu havuzda kör edildiği haberi medyada geniş yankı uyandırmıştı. Ve bahisle ilgili açıklamalar yapan birçok araştırmacı farklı görüşler bildirmişti. Zira olayın toplu bir biçimde yapıldığına dair deliller mevcut değildi.
Kimi tarihçilere nazaran; 1917 yılı Kasım ayı başlarında Gazze-Birüssebi savaşında savunma sınırları harita ve fotoğraflarının casuslar tarafından düşmana verilmesi sonucunda Osmanlı ordusu ağır bir mağlubiyet aldı ve 150 bin asker esir düştü. Bugünlerde İngilizlerin tarafından "kör edildiği argüman edilen" Mısır'da esir bulunan Türklerin sayısı, 1000'lerle başlamakta ve 15.000'lere kadar varmaktadır.
Bu savların dayandığı iki asıllı doküman var. Bunlardan biri, 28 Haziran 1921 tarihli bir TBMM Hükümeti kararıdır. Kararda TBMM lideri olarak Mustafa Kemal Paşa’nın ve onbir bakanın imzaları yer almaktadır. Bu evrak, TBMM Hükümetinin, Mısır'daki esir kamplarında 15.000 esiri taammüden malûl bırakan İngiliz tabipleriyle, garnizon kumandan ve zabitleri hakkında siyasi takibatın başlatılması için harekete geçilmesinin kararlaştırdığına ilişkindir.
Öbür bir doküman ise, Meclis'in 28 Mayıs 1921 cumartesi günü yapılan 37, oturumunda Edirne milletvekilleri Faik ve Onur beyefendilerin verdikleri yazılı önergedir. Bu önergenin baş kısmı Malta'da esir bulunan Türklerin iadesi çalışmalarıyla ilgiliyse de, son kısmında Mısır'daki kamplarda "taammüden kör edilen" Türk esirlerinden bahsedilmektedir.
Son kısım şöyle: "... Mısır'da bilintizam, İngiliz'in tathirat-ı fenniye (ilaçla temizleme) mazeretiyle miktar-ı muayenininden (yeterli miktardan) fazla 'krîzol' banyosuna sokarak gözlerini kör ettikleri 15.000 vatan evlâdının üzerinde irtikab edilen (yapılan) bu cinayetin müteammit (önceden tasarlayan) failleri olan İngiliz tabipleriyle garnizon kumandan ve zabitlerinin tecrim (suçlu ilan) edilmesini de ek eyleriz...Yukarıda kelamı edilen hükümet kararı, bu önerge üzerine alınmış olmalıdır.
Mısır'daki Türk esirlerin taammüden kör edildiklerinden emin olamıyoruz.Çünkü elimizde somut dokümanlar yok. Fakat, bilhassa Mısır'daki esirlerden birçoğunun kamplardan kör olarak döndüklerine dair ispatlar var. Meclis’in 28 Mayıs 1921 Cumartesi günü yaptığı 37. oturumunda Edirne Milletvekili Faik ve Gurur Beyefendilerin verdikleri yazılı önergede şu tabirler yer aldı:
“..Mısır’da bilintizam, İngiliz’in tathiratı fenniye (ilâçla temizleme) mazeretiyle, miktar-ı muayyeninden (yeterli ölçüden fazla) ’krizol’banyosuna sokarak gözlerini kör ettikleri, 15.000 vatan evlâdının üzerinde irtikab edilen (yapılan) bu cinayetin müteammit (önceden tasarlayan) failleri olan İngiliz tabipleriyle garnizon kurmandan ve zabitlerinin tecrim (suçlu ilan) edilmesini de ek eyleriz...”
Not: Bu Galeri olaylara şahsen tanıklık eden Eyüp Sabri Beyefendi'in, Mısır'da Heliopolis Esir Kampı'nda yaşadıklarını anlattığı 'Bir Esirin Anıları' isimli kitabından derlenmiştir.
Kaynak:
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
...1. Dünya Savaşı'nda Osmanlı Ordusu:
Osmanlı ordusunda, Kasım 1914 itibariyle, yaklaşık 2.500.000 asker mevcuttu. Savaş sona erdiğinde ise, ortaya çıkan kayıp ürperticiydi: şehit, hasta, yaralı, kayıp, firar ve esir sayısının toplamı 1.560.000'di. Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1918'de, Limni Adası'nın Mondros Limanı'nda bekleyen Agamemnon zırhlısında masaya oturup "Mondros Ateşkes Mutabakatı"nı imzalamak mecburiyetinde kalmıştı.
Genelkurmay (ATASE), Kızılay ve Kızılhaç arşivlerine nazaran, İngiltere'yle savaştığımız Irak, Sina, Filistin, Çanakkale, Suriye ve Yemen cephelerinde esir düşen Mehmetçik sayısı 134.000, Rusya'yla yalnızca Kafkas Cephesi'nde yapılan savaşlarda esir düşenlerin sayısı ise yaklaşık 65.000'dir ve bu sayıya 60.000 civarındaki sivil esir dâhil değildir. Buna, Avrupa ülkelerinde ve sıcak savaşın yaşandığı bölgelerde esir edilen 100.000 civarındaki sivil de dâhil edildiğinde esir toplamı 360.000'e ulaşmaktadır. Dünyanın dört bir yanına savrulan bu canlar, düştükleri esaret ateşinde 1926 sonlarına kadar kavrulacak, ayakta kalıp konuta dönebilen esir sayısı 135.000 civarında olacaktır!
İngilizlere esir düşenlerin yaklaşık 20–22 bini, Ruslara esir düşenlerin ise 40–45 bini ya ölmüş yahut kayıptır! Savaşta esir düşen toplam 205.000 askerin yanı sıra 450.000 Mehmed de cephede aldığı yara ve hastalıklarla boğuşarak vefat etmiştir. "Kayıp" olarak geçen 60.000 Mehmed ise muhtemelen şehit olmuş; ancak kayda geçmemiştir. Bu sayılar toplam mevcut içinde % 27'lik bir oran demektir ki, bu kayıp, savaşan ülkelerin hiçbirinde yoktur.
2-) Eyüp Sabri'nin Anıları: Hayfa'dan Hareket -7 Mart 1919 (Fotoğraf Hayfa - Kantara Treni )
Öğlene yanlışsız tren hareket etti. Lakin mâteessüf Hayfa'nın dahi o mâruf ve meşhur olan natürel görünümünden faydalanamadık. Etraf pek güzel, insan baktıkça gözünü bir türlü ayıramıyor. Lâkin bizde o göz ve onu seyredebilecek ruh kalmış mıydı? Yanımızdaki süngülülerin istasyondaki halka verdiği dehşet ve bizim vaziyetimizdeki garâbet, etrafı seyretmek şöyle dursun, trenin penceresinden dışarıya bakmak dileğinden da insanı menediyordu.
Tren yavaş yavaş yürümeye ve Hayfa gerimizde kaybolmaya, o süper binaların ve o portakal bahçelerinin hoşluğunu uzaklaştırmaya başladı. Gitgide tren hızını arttırıyor, Hayfa bütün bütün kayboluyor, artık görünmüyordu. Öğlen vakti geçiyor. Issız çöllerin, kum dağlarının içinde orta sıra trenin acı acı feryâdı, yalnız onun içinin sedâsı işitiliyor, ondan öbür ne bir kuş sesi duyuluyor ve ne de bir ağaç görünüyordu. Uzaktan bakıldığı vakit semâ ile kum birbirinden farkedilmiyor, yalnız serap görülüyordu. İnsan ortada bir mesken yahut bir ağaç gölse- si olduğuna hükmeder, yaklaştığı vakit, ya bir kum yığını veyahut bir hiç olduğu anlaşılır. Bu hüzünlü ve lâtif görünüm ortasında gele gele Kantara'ya ulaştık.
Kantara'da üç gün kaldık. Çamaşırlarımız kirli olduğundan, orada çamaşır da yıkadık ve iki aydan beri hamam görmemiş olan bedenlerimizi temizlemek için birer kere yıkanmaya muvaffak olduk. Artık Mısır'a gidileceği açıkça anlaşılmakta idi.
3-) Kantara'dan Hareket - 10 Mart 1919 (Fotoğraf Kantara -Kahire Treni)
Bu kez muhafızlarımız çok güzel ve bize karşı pek fazla müşfikâne muamelede bulunuyorlardı. Çünki onların beşi de müslüman idiler. Her istasyonda istediklerimizi alabiliyor ve herkesle serbestçe konuşabiliyorduk. Tren bütün hızıyla yürüyor, sınırın iki yanında pek çok esir çadırları görünüyordu. Bunların içerisinde bizim bedbaht esirlerimizin olduğunu anlıyor ve doğal müteessir oluyorduk. Ve o gün Kahire dört saatte katedilmişti. Gece yarısı gelip çatmıştı. Derhal öbür bir trene binerek Kahire'den yarım saat kadar uzaklıkta bulunan Zeytun istasyonuna sevkolunduk.
İstasyonda otomobil, araba ve hamal, hâsılı eşya nakletmek için hiç bir vasıta yok, yalnız iki İngiliz askeri mevcut idi. Bunlar devamlı, eşyalarımızı alarak yürümemizi teklif ediyor ve bizi tazyik ediyorlardı. Mecburen orada eşyalarımızı sırtlandık. Cemil Beyefendi gerimizde kalmıştı. Onun yükü benimkinden daha ağır olduğu üzere kendisi de kuvvetsiz olduğundan ben Cemil Bey'in ardındaki eşyayı dahi almaya mecbur oldum.
Bu suretle gecenin yarısında çölde yürümeye başladık. Yarım saat kadar daha yol aldıktan sonra karargâha vardık. Karargâha geldiğimizde saat biri geçmişti. Önümüze başka bir İngiliz askeri daha düşerek bizi oldukça daha götürdü. Nihayet bir tel örgüden içeri girdik. Burada bir çok büyük binalar olduğu görülüyorsa da gecenin karanlığında bunların ne olduğu anlaşılmıyor, ancak ne palavra söylemeli o dakikadaki vaziyet ve bu binaların büyüklüğü hepimize dehşet veriyordu.
4-) Esaret mi, Hapislik mi? (Fotoğraf Heliopolis Kampı)
İngiliz askeri bu binalardan birinin önünde durdu. Elindeki çeşitli anahtarlardan bir adedini sokarak ve ağzı ile ıslık çalarak kapıyı açtı ve gerisine dayadı. Biz birbirimizin yüzüne bakıyoruz. Kimsede ses yok. Herkes nefesini tıkanmış üzere donuk ve tutuk bir vaziyette duruyor ve orasının kötü bir yer olduğu artık anlaşılıyordu. İngiliz askeri eliyle kollarımızdan iterek içeri girmemizi bildiriyor, girmek istemiyoruz lâkin ne deva. Kime ve o vakit hangi kuvvete dayanarak? Natürel girdik.
Binanın içi karanlık, göz gözü görmüyor. Asker kapıyı üzerimizden kapayıp gitti. O esnada içerden hafif bir inilti, derinden bir ses peydâ oldu. Bu müthiş sedâ- nın nereden geldiğine kulak verdik ve kim olduğunu sorarak sese dikkat ettik. Bunun, bizim göndermiş olduğumuz ve yedi-sekiz saattenberi kaybettiğimiz biçâre arkadaşımız Sedat olduğu anlaşıldı. Oysaki bu zavallı karargâhı bulmuş ancak kendisi gelir gelmez üzerindeki elbiseleriyle parası büsbütün alınarak oraya hapsedilmiş...
Cemil Bey’in yanında yarım mum kalmıştı. Derhal yaktık. Sedat Bey'in kıyâfet ve vaziyeti pek tuhaf idi. Başında fincan kadar küçücük bir külah, ardında bir fanila gömlek ve bir don, altında, kuru çimento üzerinde yalnız bir battaniye bulunuyordu. Arkadaşlar onu bu halde ve oranın tam bir hapishane olduğunu görünce, bizim de birebir hâle düşeceğimizi hatırlıyarak herkesi derin bir hüzün kapladı. Düşünmeye başladılar. Sedat Beyefendi başına geleni uzun uzadıya anlattı. Ona yapılan muamele gerçekten insanlığa aykıve insafsızca olup yalnızca vahşetten öteki bir şey değildi. O gece natürel uyumadık.
Artık fecr geçmiş, güneş doğmuştu. Erkenden kapı açıldı. Bizi dışarıya çıkarttılar. Etraftınız sıra ile hapishane imiş; koğuşlardan birer ikişer Türk askerleri ile bir çok İngiliz çavuş ve askerleri çıkmaya başladı. Türk askerleri, tel örgü içlerinde esir olarak bulunduklarını ve firâra teşebbüsten ötürü oraya hapsedildiklerini beyân ettiler. İngilizlerin de ambardan battaniye ve elbise çalarak bunları satarken yakalandıkları anlaşıldı. Şu hâle göre, orasının tam manâsiyle bir hapishane olduğu açıklığa kavuştu.
(Fotoğraf Heliopolis Kampı)
Yoklama ve teneffüs vakti imiş, biraz gezdik, bizi yeniden kapadılar. İki saat sonra kapı açılıp tekrar çıkardılar ve bir İngiliz binbaşısının yanma götürdüler. Bu herif karargâh kumandanı imiş. Tahminen altmış yaşlarında ve biraz şişman olan İngiliz binbaşısının karşısında hepimizi zirveden tırnağa kadar anadan doğma soydular.
Hoca Abdullah Efendi "İslâmlar için bu türlü alenen çıplak bulunmak haramdır. Hiç olmazsa üzerimize bir örtü veriniz" dedi. Yani edeb yerlerine mendil sarılmasına müsaade istedi ve bunun için çok ısrar ettiyse de natürel kabul edilmedi. Aslında bunun üzere taleb ve ricalar İngilizlere karşı yararsız ve fazla idi. Zira haya, namus ve bunun üzere dinen ve ahlâken ayıp ve edebe karşıt bulunan şeylerden ötürü ayıp sözünü onların yanında kullanmak aksine alay ve cümbüş konusu oluyordu.
İşte bunlar da İngiliz terbiye ve medeniyetinden birer numune ve ibret idi!.. Daha sonra, bizi kireçli ve soğuk suya sokarak birer banyo yaptırdılar ve üzerlerimizdeki para ve elbiseleri büsbütün aldılar ve tıpkı Sedat Bey'e yaptıkları üzere bize de birer don, gömlek, ayaklarımıza birer çift sarı yemeni ve başlarımıza birer yırtık fes ile altlarımıza ikişer adet battaniye verip tekrar içeriye tıktılar.
Çölün ortasında taştan ve etrafı kalın duvarlar ile çevrili, kapı ve penceresi kapalı olan bu hapishanede o gün sıcaktan bunaldık, nefeslerimiz tıkandı. Akşamı güç hâl ile edebildik. Sonraki günü Besim Bey'in bir çok arama baskılara karşın yanında saklamaya muvaffak olduğu bir altın saatini fedâ ederek hapishanenin gardiyanlarından bir İngiliz çavuşuna yalnız pencereyi açtırabildik. Tam on beş gün orada, Heliopolis'in dayanılmaz sıcaklarında o karanlık hapishanelerinde tutuklu kaldık.
5-) Tel Örgüye Giriş ve Kaydımız - 23 Mart 1919 (Fotoğraf Heliopolis Kampı)
Hapishanede iken bize birer de numara vermişlerdi. Onları rastgele sol tarafımıza taktık. Benim numaram 70638 idi. Tel örgüye geldiğimizde hepimiz şad idik. Zira o dakikaya kadar âkıbetimizin ne olacağım bilmiyorduk. Tellere girince bir çok insan ortasında bulunduğumuz için bir dereceye kadar teselli oluyor ve bu ortada epey özgür bulunduğumuzdan ötürü kalben de biraz müsterih oluyorduk.
Tel örgü içinde tahta koğuşlardan birisine bizi verdiler. O gün rahatça bir uyku uyuduk. Binlerce Arab esiri, Kürt, Arnavut ve Çerkeş her cinstan ve her vilâyet ve kazadan insan mevcuttu. Onbirinci telin ikinci koğuşunda bizden önce gelmiş ve sivil telinden oraya nakledilmiş olan Namlus eşrafından Fâik Beyefendi ile Hayfa kazasına bağlı Kisâriye Nahiyesi Müdürü Bosnalı Ahmet Beyefendiler bulunuyorlardı. Bu zatlar ile görüştük. O denli bir yerde bunun üzere bir çok arkadaşlara kavuştuğumuzdan ötürü çok mutlu olduk. Daha sonra bir çok Antebli şahısla da buluştuk. Bu zavallılar bizi görünce ne yapacaklarını şaşırdılar. Bize altlarındaki battaniyelerini ve üzerlerindeki çamaşır ve elbiselerinin fazlalarını verdiler
Heliopolis'de karargâhında sivillere mahsus kamplar müstesnâ olmak üzere Osmanlı esirlerine mahsus yedi fırkadan ibâret ve numara sırasıyle onbeş kamp mevcut idi. Esirler için telden yapılmış olan hapishanelere "Kamp" denilirmiş. Bu kampların aralan yalnız bir yaya yolu genişliğinde olup içlerinde onaltı ve kimilerinde yirmi kadar tahta koğuş mevcuttu. Kamplar çok geniş ve etrafları ikişer üçer kat tellerle örülmüş ve onbeş adım uzaklıklarla yapılmış nöbetçi kulübeleriyle çevrili olup binbeşyüzden üçbine kadar esir bulunuyordu. Yalnız Heliopolis'de üzülerek,30.000'den az olmamak üzere esirlerimizin mevcut olduğunu görüyorduk.
İngilizler, Mısır'a gelen sivilleri ayrıyeten bir tel örgü içine koyarlar yahut İskenderiye'ye sevkederlerdi. Bizler bir kaç kişi istisnâ olarak asker ortasında bırakılmıştık. Bunun yalnızca eziyet için ve bizlere mahsus, bir nevi cezadan ibaret olarak yapıldığı anlaşılmıştı. Askerlerle birlikte gerçi angaryaya gönderilmiyorduk ancak, bütün kısıtlama ve muâmelelere tâbi ve her şeyden yoksun bulunmaktaydık. Bize iâşe konusunda dahi son derece badire çektiriyorlardı. Hattâ, kendileri bir şey vermedikleri üzere üzerimizdeki paraları da alarak ondan da bir tek akçe vermediklerinden ötürü, son derece perişan ve acı bir sefalet içinde yaşamakta idik.
Askerlere vermekte oldukları pek az ve elverişsiz yemekten doğal istifade etmek mümkün olamıyordu. İngilizler esirlerimize günde ikiyüzelli gram ölçüsünde ekmek verirler, bununla askerlerimizi akşamlara kadar sıcak kumun üzerinde angaryada çalıştırırlardı.
Bazen, ekmekle bir arada yedişer adet de kuru ve küflü hurma ve iki bireye bir baş soğan ve şâyet bu da bulunmazsa asker başına yarım şalgam verirlerdi. Akşam yemeği için, pamuk yağıyla pişmiş pırasa veriliyor, bundan, biçâre askerlerimize birer küçük tabak düşüyordu. İngilizler pırasa ile kuru bakladan pek çok istifâde ettiler ve Ağustos sonuna kadar pırasa yemeğini devam ettirdiler.
Mübârek Nil ırmağından sulandığından ötürü pırasalar birbuçuk metre kadar yükselmiş ve âdeta odun üzere kalın ve sert olmuştu. Bunlarla kuru baklayı, kabuklarını soymaksızm bir kazanda pirişirler ve esirlere o halde dağıtırlardı. Kuru bakla ile pırasanın, "iki zıt bir ortaya gelmez" kabilinden olduğu herkesçe bilinir. Dolayısiyle pırasa çabuk pişer, kuru bakla ise natürel pırasa ile bir arada pişmez ve çiğ olarak kalır, öylece askerlerimize verilir, biçâreler angaryadan yorgun olarak gelir ve açlıktan gözleri kararmış olduğu için mecburen gerektiği kadar pişmemiş olan baklayı yerlerdi. Gece yarısı dehşetli bir sancı ve sürgüne tutularak çabucak hastahaneye masraflar ve birçok bu suretle hastahanede hayatlarını kaybederlerdi.
1 Ağustos 1919 tarihinden itibaren İngilizler, bütün Osmanlı esirlerine beygir ve katır eti de vermeye başlamışlardı. Askerler bunu bir kaç sefer iade etti ve yememek istedilerse de daha sonra yemek mecburiyetinde kaldılar. Zira kendilerine verilen bir avuç bakla ile açlığı gidermek mümkün değildi. İşte, Ağustos'un o fevkalade sıcaklarında Mısır üzere son derece sıcak bir muhitte kokmuş beygir ve katır etlerini yemek mecburiyetinde kalmış olan zavallı askerlerimizin bir çokları bu yüzden dizanteriye ve birtakımları da bir çeşit uyuza benzeyen ve İngiliz hekimleri tarafından 'Palağra' diye isimlendirilmiş olan dayanılmaz bir illete yakalanarak telef olup gitmişlerdir
6-) Göz Oyucu Ermeni Tabipler
Burada, biraz da Mısır'da gördüğümüz Ermeni tabiblerinden bahsedeceğim. Ve onlara şu tabiri kullanmaktan kendimi men edemiyeceğim: "Göz oyucuları!"
Evet, bu alçaklar insanlardan her halde öteki bir tıynette yaratılmış ve öteki bir yürek taşıyan mahlukdur- lar. Zira onların işlemiş oldukları bu kadar feci ve ağır cinâyetleri insan olan, insan yüreği taşıyan bir mahluk asla yapamaz. Fakat, onlar yapmışlardır Mısır'ın Abbasiye lıastahanesiııde ve teller içindeki feci görüntüyü tanım ve tasavvur edebilmek benim iktidârım dışındadır.
Abbasiye hastahanesinde Ermeni hekimlerinin ellerinde miller ve kolları dirseklerine kadar sıvalı olduğu halde sabahtan akşama kadar işleri güçleri Türk askerlerine ameliyat yapmak ve onların gözlerini oyup çıkarmak olmuştur. Bir çok Mısırlı dindaşlarımızın ve bütün esirlerin tabirlerine göre bu göz ameliyatı evvelce de vukubulur ise de, mütârekeden biraz önce ve özellikle sonra, yani İngilizlere galibiyet gururu geldikten sonra, pek fazla ilerlemiş olduğu anlaşıldığı üzere, bizim oraya gittiğimiz vakitlerde şiddetle devam etmekte olduğu şahsen müşâhade edilmiştir.
Bu alçakça fâcia, Mustafa Kemâl Paşa Hazretlerinin Anadolu'daki faaliyetlerinin Mısır gazeteleri vasıtasiyle oralarda duyulmaya başladığı ve Mısırlıların tam o vakitte asil başkaldırmalarının şiddetle ilerlediği vakte kadar devam etmiş, ondan sonra biraz hafiflemiş ve bir gün birden teğe Abbasiye hastahanesinde göz ameliyatının icrası hastanın dileğine terkedilmiş ve artık hiç bir askerin gözü çıkarılmamıştır.
7-) Gözü Çıkarılan Ödemişli Ali Dayı
Bu zavallı ihtiyarın âh ve inlemelerine dayanamayıp çok ağladım. Bir gün Ali Dayı bana tesâdüf ederek koğuşuna gidemediğinden ötürü yardım istemişti. Ali Dayı’nın elinden tutarak koğuşa götürürken kaygısını açmaya başladı.
Biçâre elli yaşında olduğu halde seferberlikte silah altına çağırılmış. Ödemiş kasabasının Belediyesi karşısında kendisinin ufacık bir attar dükkânı varmış. Dükkânın eşyasını büsbütün satarak bedelini kimsesiz kalan ailesinin geçimi için bırakıp derhal davete uyarak muharebeye katılmış. Bir kaç cephede düşmanla döğiiştükten sonra bedbahtlığından ötürü esir düşmüş.
Mısır'a geldiğinde gözünün birisi birazcık ağrımış, bilmiyerek doktora müracaatla ilaç koydurmak istemiş. Ermeni hekimi Ali Dayı'yı derhal hastahaneye yazmış. Biçâre her ne kadar gözünde bir şey olmadığını söyleyerek hastahaneye gitmemek istemiş ve bu bahiste pek çok rica ve niyazda bulunmuş ise de asla kabul edilmiyerek hastahaneye yatırılmış. Sonraki gün ameliyat değil kasaphâne tâbirine hakkıyla lâyık olan Abbasiye Hastahanesi'ndeki bu cinâyet odasına götürülerek sağ gözü çıkarılmış.
Bu şanssız ihtiyar, gözünün birini kaybettiğinden, bu suretle uğramış olduğu bu elim felâketin acısından müteessir olarak ağlamaktan öbür gözünü de kaybetmiş. Nihâyet Ali Dayı iki gözünden yoksun bir biçâre olarak sürünmeye başlamış. Bundan diğer beş, altı genç askerimizin tıpkı biçimde başlarına gelen olayı dinledim.
Urullu Mehmet, Hüseyin Onbaşı ve başkalarının anlattıklarıAnteb'in Urul köyünden Şaban oğlu Mehmet, Maraş'ın Küçük Nacar köyünden Mehmet, Aydınlı Ali oğlu Mehmet, Konya'nın Beyşehir kasabasıdan Hüseyin Onbaşı ve Karahisar Bolvadin kasabası Çay nahiyesi Cedid mahallesinden Hacı oğlu Haşan, Manastırlı İstek, Erzurumlu Süleyman oğlu Ali, bu biçârelerin hepsi de bana gerçekten mühimce esef verici maceralar anlattılar.
Urullu Mehmet ve Hüseyin Onbaşı ve öbürleri diyorlardı ki; "Koğuşlara, esirlerin muayenesine geldikleri vakit bizi gözümüzden ötürü ayırıp Abbasiye hastahanesine gönderdiler. Gözlerimizde hiç bir şey ve hattâ ağrı dahi yoktu. Yalız birazcık kan mevcut olup bu kadarcık bir anzadan ötürü hastahaneye düştük.
Orada bir ilaç koydular, bütün gözlerimizi kan istilâ etti. Çabucak ame- liyathâneye soktular, gözlerimizi çıkardılar. Çok yalvardık ise de yarar etmedi.
Ameliyat esnasında Ermeni hekimleri "Siz memleketinizde ne kadar Ermeni öldürdünüz? Bu görmekte olduğunuz muamele onun karşılığında sizin için bir cezadır" diyerek, bunun üzere zehirli kelamlar ve tahriklerle hem gözlerimizi çıkarıyorlar ve hem de kalplerimizi eziyor ve yaralıyorlardı"
9-) Mustafa Kemal ATATÜRK'ün tesiriyle; Vaziyette birden değişiklik ve ferahlı günler
Bu sıralarda kampların nöbetçi subaylarıyla başcânilerin, yani tellerde esirlere nezâret ve kumanda eden Ingiliz subay ve çavuşlannın davranışlan da değişmişti. Bizim telin subayı, altmış yaşlannda kranta bir yahudi olup, hoş Türkçe bilirdi.
Her vakit Türkiye'den, İzmir ve İstanbul'da çok bulunduğundan bahseder ve bizimle konuşmayı severdi. İhtiyar subay evvelce, "Türklerin hâli çok üzücüdür, İstanbul'unuz sizde kalmıyacak, Yunanlılar İzmir'i aldılar, sizin için gelecek çok kötü görünüyor" diye hezeyanlar ederken, daha sonra lisanını değiştirerek "Mustafa Kemâl Paşa Anadolu'da çalışıyor. Türkler umumiyetle silaha sarılmışlar ve Kemâl Paşa'mn buyruk ve kumandasına tâbi olmuşlar, birebir vakitte çok fedâkârlık ediyorlar ve değerli muvaffakiyetler sağlamaktadırlar. İzmir'den Yunan'ı çıkaracaklardır. Aşkolsun Türklere" diye bize öğünülecek haberler veriyordu.
İngiliz çavuşları dahi sabahları, güler yüzle yanımıza gelerek bu mevzuda muştular veriyorlar ve bizden çay ve sigara alıyorlardı. Evvelce yüzümüze bakmak istemiyen ve sürekli soğuk ve ekşi bir hızla muamele eden bu Ingiliz çavuşlarının o sıralarda vaziyetleri birden teğe değişmişti. Mustafa Kemâl Paşa için "Sizin bir büyük kumandanınız vardır. Anadolu'da ulusal teşkilât kuruyor. Çok büyük yararlar sağlamaya muvaffak olmaktadır. Artık Türkler ulusal varlıklarını göstermekte, medeniyet âlemine kendilerini tanıttırmaktadırlar. Sizin sulhunüzün başkalarından daha uygun ve erdemli olması ihtimali vardır" diyorlar ve bunları büyüklerinden bu biçimde işittiklerini ve birtakım İngiliz gazetelerinde okuduklarını ilâveten söylüyorlardı.
Bu duruma nazaran, Ingilizlerin bizim Kuvâ-yı Ulusala teşkilâtına daha o vakitten itibaren kıymet verdikleri anlaşılıyordu. Halbuki, daha evvel tellerdeki subayları şöyle dursun, İngiliz gardiyanları bile Türk esirleriyle bir tek söz bile konuşmaya tenezzül etmezler ve esirlerimize sürekli kin ve hakâretle bakarlar, yanlarına asla sokulmak istemezlerdi.
10-) Kaçmaya teşebbüs ve kurtuluş günleri -25 Ağustos 1919
Bu tarihte, bütün Türk esirlerinin memleketlerine iâdesi hakkında buyruk geldiği yolundaki müjdeli haber karargâhı baştan başa yerinden oynattı. Bütün asker ayakta. Geceleri, sabahlara kadar cümbüş ve cümbüşler yapılıyor, artık sevkiyata kavuşulmuş bulunuyordu.
Birinci kâfilede binbeşyüz kadar İstanbullu asker ile küçük rütbeli subay bir arada sevkedilmişti. Biz de arkadaşlarla birlikte bir yolunu bulup ikinci postaya katılarak sevkiyat teline kadar kendimizi atabilmişken, uğursuz talih bizi orada da buldu. Şimendifere binileceği sırada, evvelce şahıslarımızı tanımış olan Kıbrıslı hain bir tercümanın ihbarı üzerine tekrar İngilizlerin eline yakayı verdik.
Bundan sonra birbuçuk ay kadar daha pek sıkı bir denetim altında farklı bir yerde mevkuf kaldık. Nihayet, her birimizin tek tek kaçmasından öbür deva olmadığı anlaşıldığından bu hususta arkadaşlar ortasında görüşme yaparak, birbirimizden ayrılmaya karar verdik. Ben, ikinci fırkanın nöbetçi tabibi Mazlum Bey'in yardım ve aracılığı ile göz hastahanesine naklettim.
Daha sonra hastahanenin nöbetçi hekimlerinden Mısırlı bir Katoliğin yardımlarını sağlayarak kendimi üçüncü fırkanın hastahanesine attım. Hastahane çavuşu Arnavut Bahtiyar Ağa'nın vasıtasiyle taburcu olarak tekrar sevkiyat teline geldim. 28 Teşrin-i önce (Ekim) de memleketine iade edilen ikibin kişilik öbür bir esir kâfilesi ortasına karışarak, hal ve kıyafetimi değiştirerek Cenâb-ı Hakk'ın yardımıyla o zalim düşmanın elinden kurtulmaya ve aziz vatanıma kavuşmaya muvaffak oldum.
11-) RİCA VE ÖZÜR
Varlıklı sözden yoksun, kolay bir üslubla yazılmış olan bu esâret anıları, aslında bir edebi eser değildir. Yazılmasındaki amaç da bu olmayıp, yalnız Haleb ve Mısır'da dokuz ay altı gün süren mezâlim ve esâret hayatımda çektiğim ezâ ve gördüğüm hâdiseleri sigara paketleri üzerine kaydetmiş, bir çok arama ve baskılara karşın koruma eylemiş olduğumdan, bunları olduğu üzere dindaşlarımın gözlerinin önüne sermek iyilikseverliğindendir. Bu prestijle içinde görülecek, istenmeden yapılmış söz ve öbür yanlışların bağışlama eteği ile örtülmesini okuyucunun cömertliğinden rica ederim.
Gâzianteb'in Sâbık Defter-i Hakâni Memuru Eyüb Sabri