İnsan dimağı kafatası içinde izole edilmiş bir organ olmasına karşın vücudun değerli bir modülü olarak vücut sıhhati ve gelişimi ile paralellik gösterir. Bu nedenle velev ana karnında olsun, velev doğduktan sonra olsun bir evladın dimağ gelişimini tek başına artıracak bir prosedür, ilaç yahut besin hususu olmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Aksi takdirde kişilerde boyut ve gelişim olarak çok farklı seviyede dimağ yapılarıyla karşılaşırdık. Oysaki toplulukta kişisel farklılıklar ve istisnai durumlar hariç kişilerin dimağ yapıları ve gelişimi umumi bir benzerlik gösterir. Sağlıklı hayat, yeterli bir bakım, ehil bir eğitim, ferdî deneyimlerin arttırılması çevresel faktörlerin de yardımı ile kişinin haber birikimi ve donanımını yükselterek evladın dimağ gelişimini tamamlar. Bu da bireyin topluluk içindeki statüsünü belirler. Zeka ise bütün bu saydıklarımızla alakalı olarak kişinin eğilimlerinden ve beklentilerinden de etkilenerek farklı meydanlarda sarih olarak geliştirilebilir. Yani tek bir zeka tipi yoktur. Örneğin müzik zekası, matematik zekası yahut çevre zeka ve bunun üzere çeşitlerden bahsetmek mümkündür. Yalnız zekanın kendini gösterebilmesi ve ortaya çıkabilmesi için sağlıklı bir dimağ yapısı ve gelişimine muhtaçlık duyduğunu unutmamak gerekir. Dimağ kendi sağlıklı gelişimini tamamlayabilmesi için yapısal, fizyolojik ve fonksiyonel olarak korunmalı ve hem gerçek hem mecazi mealde uygun beslenmelidir.
İnsan Dimağın Yapısı
İnsan dimağı, yapısı ve fizyolojisi itibariyle hayli karmaşık ve hassas olduğu için vücudumuzun en âlâ korunması gereken organıdır. Oluşum açısından gayri göğüslü hayvanlarla benzerliklerimiz olmasına karşın insan dimağı, kişisi öteki bütün canlılardan farklı kılar. Merkezde dimağ olmak üzere bütün vücudumuzu bir ağ üzere saran bu mükemmel sistem (nörolojik sistem) farklı gelişim basamakları ve donanıma gereksinim duyar. Bir göğüslü hayvan (örneğin ceylan yavrusu) doğumdan çok kısa vade sonra ayağa kalkıp anasını emmeye ve yürümeye başlamasına karşın, insan yavrusu had sistemi gereğince gelişmemiş olarak doğar ve ebeveynlerine bağımlıdır. Dimağın ve hudut sisteminin ana gelişimi tevellüt öncesi son iki ayda başlamak üzere en kıymetli olgunlaşma aşamaları tevellüt sonrasında tamamlanır. Genetik yapı ve çevresel etmenlerin ekleriyle beyindeki hudut hücreleri (nöronlar) yeni deneyimlerle muhaberesini kuvvetlendirir ve dimağ giderek olgunlaşır.
Bebeklerin Dimağ Gelişimi
Bebeğin dimağı ana yumurtasının döllenmesinden sonra çoğalan hücrelerin oluşturduğu tüp formundaki yapının (nöral tüp) 21-28. gününde kapanmasından sonra oluşmaya başlar. Hücreler farklılaşarak dimağ hücresi haline gelir ve devir içinde büyüyerek olgunlaşır. Tam bu periyotta bir vitamin olan “folik asit” çok değerli bir rol oynar. Folik asidin eksikliği olan validelerin bebeklerinde dimağ ve hudut sisteminde “nöral tüp defektleri” ismi verilen dimağ yapısal anomalileri, eksik oluşma, omurga kemiklerinin oluşmaması yahut eksik oluşması yüzünden omuriliğin açıkta kalmasına yahut bir kese içinde dışarıda kalmasına yol açan (halk arasında bebeğin sırtında açıklık halinde söz edilir) “spina bifida” dediğimiz anormallikler meydana gelebilir. Bu anomalliklerden kimileri ile bebek yaşayamaz, kimileri ise acil ameliyat gerektirebilir. Gelişmiş memleketlerde (örneğin ABD) yenidoğanlarda nöral tüp defektleri gelişme sıklığı 1/2000 iken memleketimizde bu nispet 4-9/1000 üzere daha yüksek olarak görülmektedir.
Bu illetleri önlemek için;
1-Üreme çağındaki bayanların folik asit ile nöral tüp defektleri münasebeti konusunda bilgilendirilmesi
2-Beslenme alışkanlıkları konusunda topluluğun bilgilendirilmesi
3-Üreme çağındaki tüm ana adaylarının günlük dozda folik asit kullanması
4-Tüm gebeliklerin 16.-20. haftalar arasında ana serum alfa fetoprotein (AFP) seviyeleri ve Ultrasound ile kıymetlendirilmesi
5-Yüksek riskli ana adaylarına (ailesinde anormallik görülen) gebelik öncesinden başlamak üzere yüksek doz Folik asit tasarrufu önerilmesi gerekir.
Folik asit, B vitaminleri grubundandır (Vitamin B9). Folik asit yeşil sebzelerde, mercimek, ıspanak, ceviz, fındık-fıstık, karaciğer, yumurta sarısı, kuru fasulye, baklagiller ve ay çekirdeğinde bol bulunur. Lakin yalnızca bu besinlerin alınması hamilelik devrinde bebekteki anomali riskini azaltmak için kâfi olmaz. Kesinlikle ilaç biçiminde (günlük 600 mg) alınması gerekir. Folik asitten maksimum yarar sağlamak için gebe kalındığında değil gebelikten üç ay evvel başlanması gerekir. Ne vakit gebe kalınacağı kesin bilinemeyeceği için hamilelik planlayan herkesin o andan itibaren folik asit kullanmaya başlaması gerekir. Hamilelik oluşmasa bile daha uzun mühlet kullanılmasında bir sakınca olmaz.
Bebeğin dimağının büyümesi başının da büyümesiyle koşuttur. Doğumda ortalama 35 cm olan baş etrafı birinci altı ayda süratle büyür ve sonra büyüme suratı giderek azalır. Evlatların baş büyümesi yaşlarına nazaran oluşturulan standart büyüme eğrilerine nazaran kıyaslanır. Bir evladın baş muhiti yaşına nazaran olması gereken standartlardan %3’ün altında ise mikrosefali olarak isimlendirilir. Mikrosefali olan çocuklarda dimağ büyümesini ve gelişmesini bozan illetler araştırılır. Genetik faktörlerin dışında bilhassa hamilelikte geçirilen enfeksiyonlar (TORCH öbeği enfeksiyonlar) mikrosefaliye yol açabilirler. Başın bu standart eğrilerin %90 üzerinde olan durumlarda ise makrosefaliden bahsedilir. Bu da dimağı ve destek yapılarını anormal büyüten ve pres altına alan hidrosefali vb üzere illetleri araştırmayı gerektirir. Bu nedenlerle bir gebenin hamileliğinin başından sonuna kadar yalnızca sorun olduğunda değil, birebir hengamda bebeğin sağlıklı ölçülerde büyüyüp büyümediğini öğrenmek için de hekim denetiminde olması dimağ gelişimini etkileyebilecek durumların fark edilmesi açısından çok kıymetlidir. Keza mümkün birtakım marazlara günümüzde daha bebek doğmadan ana karnında iken bile müdahele edilebilir ve operasyon gerçekleştirilebilir.
Validede istikrarlı beslenmenin bebeğinin dimağ gelişimine ekleri katiyetle yadsınamaz. Beslenme alışkanlıklarımızda tek taraflı beslenmemek, protein-karbonhidrat-yağ istikrarını güzel kurmak, zerzevat ve meyvelere nokta vermek, güzel likit almak, ölçüden fazla çeşide kıymet vermek ön planda tutulmalıdır. Ama tek bir besinin dimağ gelişimini artırabileceğini gösteren bir yayın yoktur. Birtakım besin ve minerallerin eksikliği dimağ gelişimini olumsuz tarafta etkilediği kanıtlanmıştır. Buna en âlâ örnekler olarak demir eksikliğinin kansızlığa yol açması, münhasıran kızlarda önemli öğrenme güçlüğü yapması, B 12 vitamin eksikliğinin hafıza ve nörolojik dertlere yol açması gösterilebilir. Beslenme rejiminde eksikliği olan durumlarda Omega 3’ün (DHA, balık yağı) her yaş gurubunda yararlı olduğunu söylemekte de yarar var.
Eğitimli kızlar bilinçli ana olur. Bilinçli valideler sağlıklı ve akıllı evlatlar yetiştirir. Bir ananın, bebeğinin dimağını geliştirmek, sağlıklı bir birey olmasını sağlamak için yapabileceği en uygun şey öncelikle kendi sıhhatine dikkat ederek kendine ve bebeğine zararlı olacak durumlardan ve hadiselerden kaçınmasıdır. Bu kaçınma yalnızca hamilelik sırasında değil doğal ana adayı kızların çocukluğundan itibaren başlamalıdır. Bir binayı yapmak için sağlam bir alt yapı (genetik faktörler), kaliteli materyal (iyi beslenme, mineraller ve vitaminler), âlâ bir personellik (sağlık denetimleri ve tetkikler), esirgeyici faktörler (aşı ve bakım) ve uygun bir çalışma ortamı (çevresel faktörler) gerekir. Bunları validelere sağlayabildiğimiz ölçüde topluluğun dimağ sıhhatini koruyabilir ve geliştirebiliriz.
İnsan Dimağın Yapısı
İnsan dimağı, yapısı ve fizyolojisi itibariyle hayli karmaşık ve hassas olduğu için vücudumuzun en âlâ korunması gereken organıdır. Oluşum açısından gayri göğüslü hayvanlarla benzerliklerimiz olmasına karşın insan dimağı, kişisi öteki bütün canlılardan farklı kılar. Merkezde dimağ olmak üzere bütün vücudumuzu bir ağ üzere saran bu mükemmel sistem (nörolojik sistem) farklı gelişim basamakları ve donanıma gereksinim duyar. Bir göğüslü hayvan (örneğin ceylan yavrusu) doğumdan çok kısa vade sonra ayağa kalkıp anasını emmeye ve yürümeye başlamasına karşın, insan yavrusu had sistemi gereğince gelişmemiş olarak doğar ve ebeveynlerine bağımlıdır. Dimağın ve hudut sisteminin ana gelişimi tevellüt öncesi son iki ayda başlamak üzere en kıymetli olgunlaşma aşamaları tevellüt sonrasında tamamlanır. Genetik yapı ve çevresel etmenlerin ekleriyle beyindeki hudut hücreleri (nöronlar) yeni deneyimlerle muhaberesini kuvvetlendirir ve dimağ giderek olgunlaşır.
Bebeklerin Dimağ Gelişimi
Bebeğin dimağı ana yumurtasının döllenmesinden sonra çoğalan hücrelerin oluşturduğu tüp formundaki yapının (nöral tüp) 21-28. gününde kapanmasından sonra oluşmaya başlar. Hücreler farklılaşarak dimağ hücresi haline gelir ve devir içinde büyüyerek olgunlaşır. Tam bu periyotta bir vitamin olan “folik asit” çok değerli bir rol oynar. Folik asidin eksikliği olan validelerin bebeklerinde dimağ ve hudut sisteminde “nöral tüp defektleri” ismi verilen dimağ yapısal anomalileri, eksik oluşma, omurga kemiklerinin oluşmaması yahut eksik oluşması yüzünden omuriliğin açıkta kalmasına yahut bir kese içinde dışarıda kalmasına yol açan (halk arasında bebeğin sırtında açıklık halinde söz edilir) “spina bifida” dediğimiz anormallikler meydana gelebilir. Bu anomalliklerden kimileri ile bebek yaşayamaz, kimileri ise acil ameliyat gerektirebilir. Gelişmiş memleketlerde (örneğin ABD) yenidoğanlarda nöral tüp defektleri gelişme sıklığı 1/2000 iken memleketimizde bu nispet 4-9/1000 üzere daha yüksek olarak görülmektedir.
Bu illetleri önlemek için;
1-Üreme çağındaki bayanların folik asit ile nöral tüp defektleri münasebeti konusunda bilgilendirilmesi
2-Beslenme alışkanlıkları konusunda topluluğun bilgilendirilmesi
3-Üreme çağındaki tüm ana adaylarının günlük dozda folik asit kullanması
4-Tüm gebeliklerin 16.-20. haftalar arasında ana serum alfa fetoprotein (AFP) seviyeleri ve Ultrasound ile kıymetlendirilmesi
5-Yüksek riskli ana adaylarına (ailesinde anormallik görülen) gebelik öncesinden başlamak üzere yüksek doz Folik asit tasarrufu önerilmesi gerekir.
Folik asit, B vitaminleri grubundandır (Vitamin B9). Folik asit yeşil sebzelerde, mercimek, ıspanak, ceviz, fındık-fıstık, karaciğer, yumurta sarısı, kuru fasulye, baklagiller ve ay çekirdeğinde bol bulunur. Lakin yalnızca bu besinlerin alınması hamilelik devrinde bebekteki anomali riskini azaltmak için kâfi olmaz. Kesinlikle ilaç biçiminde (günlük 600 mg) alınması gerekir. Folik asitten maksimum yarar sağlamak için gebe kalındığında değil gebelikten üç ay evvel başlanması gerekir. Ne vakit gebe kalınacağı kesin bilinemeyeceği için hamilelik planlayan herkesin o andan itibaren folik asit kullanmaya başlaması gerekir. Hamilelik oluşmasa bile daha uzun mühlet kullanılmasında bir sakınca olmaz.
Bebeğin dimağının büyümesi başının da büyümesiyle koşuttur. Doğumda ortalama 35 cm olan baş etrafı birinci altı ayda süratle büyür ve sonra büyüme suratı giderek azalır. Evlatların baş büyümesi yaşlarına nazaran oluşturulan standart büyüme eğrilerine nazaran kıyaslanır. Bir evladın baş muhiti yaşına nazaran olması gereken standartlardan %3’ün altında ise mikrosefali olarak isimlendirilir. Mikrosefali olan çocuklarda dimağ büyümesini ve gelişmesini bozan illetler araştırılır. Genetik faktörlerin dışında bilhassa hamilelikte geçirilen enfeksiyonlar (TORCH öbeği enfeksiyonlar) mikrosefaliye yol açabilirler. Başın bu standart eğrilerin %90 üzerinde olan durumlarda ise makrosefaliden bahsedilir. Bu da dimağı ve destek yapılarını anormal büyüten ve pres altına alan hidrosefali vb üzere illetleri araştırmayı gerektirir. Bu nedenlerle bir gebenin hamileliğinin başından sonuna kadar yalnızca sorun olduğunda değil, birebir hengamda bebeğin sağlıklı ölçülerde büyüyüp büyümediğini öğrenmek için de hekim denetiminde olması dimağ gelişimini etkileyebilecek durumların fark edilmesi açısından çok kıymetlidir. Keza mümkün birtakım marazlara günümüzde daha bebek doğmadan ana karnında iken bile müdahele edilebilir ve operasyon gerçekleştirilebilir.
Validede istikrarlı beslenmenin bebeğinin dimağ gelişimine ekleri katiyetle yadsınamaz. Beslenme alışkanlıklarımızda tek taraflı beslenmemek, protein-karbonhidrat-yağ istikrarını güzel kurmak, zerzevat ve meyvelere nokta vermek, güzel likit almak, ölçüden fazla çeşide kıymet vermek ön planda tutulmalıdır. Ama tek bir besinin dimağ gelişimini artırabileceğini gösteren bir yayın yoktur. Birtakım besin ve minerallerin eksikliği dimağ gelişimini olumsuz tarafta etkilediği kanıtlanmıştır. Buna en âlâ örnekler olarak demir eksikliğinin kansızlığa yol açması, münhasıran kızlarda önemli öğrenme güçlüğü yapması, B 12 vitamin eksikliğinin hafıza ve nörolojik dertlere yol açması gösterilebilir. Beslenme rejiminde eksikliği olan durumlarda Omega 3’ün (DHA, balık yağı) her yaş gurubunda yararlı olduğunu söylemekte de yarar var.
Eğitimli kızlar bilinçli ana olur. Bilinçli valideler sağlıklı ve akıllı evlatlar yetiştirir. Bir ananın, bebeğinin dimağını geliştirmek, sağlıklı bir birey olmasını sağlamak için yapabileceği en uygun şey öncelikle kendi sıhhatine dikkat ederek kendine ve bebeğine zararlı olacak durumlardan ve hadiselerden kaçınmasıdır. Bu kaçınma yalnızca hamilelik sırasında değil doğal ana adayı kızların çocukluğundan itibaren başlamalıdır. Bir binayı yapmak için sağlam bir alt yapı (genetik faktörler), kaliteli materyal (iyi beslenme, mineraller ve vitaminler), âlâ bir personellik (sağlık denetimleri ve tetkikler), esirgeyici faktörler (aşı ve bakım) ve uygun bir çalışma ortamı (çevresel faktörler) gerekir. Bunları validelere sağlayabildiğimiz ölçüde topluluğun dimağ sıhhatini koruyabilir ve geliştirebiliriz.