İnsanlığın en büyük medeniyetlerinden biri olan Antik Mısır denildiğine her ne kadar akla birinci şey heykeller olmasa da, stantlarda ve müzelerde karşımıza en çok çıkan devir yapıtları ortasında heykeller ve büstler yer alıyor. Bu heykeller ve büstlerin en bariz ortak özellikleri ortasında ise burunlarının olmaması var.
Bu heykellerin neden burunları olmadığı sorusunun cevabı ise epey farklı. Olağanda burun yapıları zamanla kaybolur sarfiyat çünkü yüz bölgesindeki küçük bir çıkıntıdır. Farklı dış etmenler nedeniyle burunlar vakitle aşınıp düşebilir, bu yüzden Ege kıyılarımızda bulunan birtakım heykeller, bir biçimde burun başta olmak üzere uzuvlarını koruyabildikleri için çok pahalıdır. Fakat Antik Mısır heykellerinde durum bu türlü değil, hepsi burunlarını çok çok uzun vakit evvel insan eliyle kaybetmiş.
Eski firavunların ağzını burnunu kırmak
Dört bin yıllık bir kireçtaşı heykelin burnunun düşmesinin olağan olduğunu düşünüyorsanız haklısınız. Çünkü işi bu yapıları incelemek olan pek çok Antik Mısır uzmanı da tıpkı görüşteydi. Brooklyn Müzesi'nin Mısır, Klasik ve Eski Yakın Doğu Koleksiyon Sorumlusu olan Edward Bielberg de neden heykellerin burunları olmadığını ortaya çıkarmak için kolları sıvayana kadar da bu görüş değişmemişti.
Burada Bielberg'in dikkatini çeken ve "burun çıkıntı olduğu için düşer" teorisini sarsan bir nokta var, iki boyutlu kabartmalarda da burun kısmı net bir halde ziyan görmüştür. Bir, iki, beş değil neredeyse her kabartmada da durum budur. Pekala bunun sebebi neydi?
Aslında günümüzde de örneklerini gördüğümüz ikonoklazma yani ikon düşmanlığı nedeniyle, eski siyasi figürlerin heykelleri ve kabartmaları vandalizme maruz kalıyordu. Örgütlü hareketlerde gaye bilhassa eski firavunların heykel ve kabartmalarının burunlarını kırmaktı. Sebebi ise siyasetti.
Dinin de devletin de başı olmak zor
Antik Mısır hakkında süratlice bir bilgi vermek gerekirse firavun unvanını taşıyan kişi birebir vakitte seçilmiş bir ilah olurdu. Haliyle kendi heykellerini ve ikonlarını ülkenin dört bir yanında görmek istemeleri olağandı. Kaldı ki periyodun seçkinleri de bu yapıtlardan meskenlerinde bulundururlardı. Bu sayede firavun kendi tebaasına gücünü hatırlatmış olurdu.
O periyottaki inanışa nazaran rablerin ve insanların imajlarının de bir gücü vardı. Bu inanca nazaran rablerin ya da bireylerin özleri, onlar için adanmış olan heykelde yaşayabilirdi. Haliyle heykellerin ritüellerin yapılmasında ve rablerin beslenip gücünü müdafaasında değerli rolü vardı. İkonoklazm aksiyonları bu gücü bozmayı amaçlıyordu.
Heykellerin gücünü tüketmek amaçlanıyordu
İkonoklazm aksiyonları heykellerin gücünü ortadan kaldırmaya yönelikti. Bir firavun öldüğü vakit yerine gelen yenisi, eski yöneticinin heykellerinin burunlarını kırdırarak imajlarını bozardı. Ayrıyeten burunların kırılması heykelin "nefes almasını" ve beslenmesini engellerdi. Böylelikle yapıtların ilahi güçleri de ortadan kalkardı. Bu mantıkla heykellerin sunu alıyorlarsa sağ elleri, bir şey sunuyorlarsa sol elleri kırılarak bu güçleri de yok edilirdi.
İkonoklazma eylemleri yaygın ve sistematikti. Bunu da o devrin metinlerinden anlayabiliyoruz. Pek çok yazılı metinde firavunların ve bireylerin kendi tasvirlerine ziyan verilmesi konusundaki çekincelerini görmek mümkün. Firavunların büyük kısmı, kendi tasvirlerine ziyan verenlere müthiş cezalar vereceklerini açıklayan kararnameler yayınlardı.
İkonoklazma cinsiyetçi de olabiliyordu
Bielberg'e nazaran temel olarak politik nedenlerle gerçekleştirilen ikonoklazma hareketi, hırslı yöneticilerin tarihi kendi işlerine geldiği üzere yazabilmesine de imkan sağlıyordu. Cinsiyet de ikonoklazmanın biçimi ve yoğunluğu konusunda tesirli olabiliyordu. Antik Mısır'ın hüçlü kraliçelerinden olan Hatşepsut ve Nefertiti'nin mirasları, görsel kültürden büyük oranda silinmişti.
Bu örneklerden Hatşepsut, kocası öldüğü vakit oğlu ile birlikte karar sürmüştü. Oğlu III: Thutmose, annesi öldüğü vakit yönetme hakkını kendi soy ağacına taşımak ve oğlu II. Amenhotep'i tahta çıkarmak istedi. Bu yüzden de annesinin tüm heykellerini ortadan kaldırmak için bir tertip başlattı.
Bielberg'in görüşüne nazaran ikonoklazma aksiyonları bir küme bilgisiz köle tarafından değil, yüksek vasıflı insanlar tarafından yapılıyordu. Muhakkak heykel kesimlerine erişmek ve bu modülleri ortadan kaldırmak kolay bir iş değildi. Bilgi gerektiren bu iş tesadüf yapıtı olarak gerçekleştirilemezdi.
Başka kültürlerde de ikonoklazma örnekleri var
Aslında ikonoklazma günümüzde bile farklı formlarda devam eden bir uygulama. ABD'nin Irak İşgali sırasında yaptığı birinci şeylerden biri Saddam heykellerini devirmek ya da devirtmek olmuştu. Böylelikle Saddam otoritesine ilişkin semboller yıkılarak topluma bildiri veriliyordu.
Antik Yunan periyodundan kalma bir Afrodit heykelinin ise ikonoklazma örneği olarak bozulduğu çok açık. Heykelin kırık modüllerine ek olarak alnına da bir haç kazınmış olması bu işi kimin yaptığına dair çok net bir fikir veriyor.