Yerçekiminin etkisiyle dünyayı çepe çevre saran gaz ve buhar tabakasına atmosfer denir Atmosferi yaratıcı gazlar çoğunlukla gezegenin iç katmanlarından yanardağ etkinliğiyle ortaya çıktığı gibi gezegenin tarihi baştan başa dünya dışı kaynaklardan da beslenmiştir Atmosferdeki gazların % 78 ’ini azot % 21 ’ini ise oksijen oluşturur Kalan %1 ’lik bölümü ise karbondioksit, neon, helyum, kripton, ksenon, hidrojen gibi gazlar oluşturmaktadır
Atmosferde bulunan bu gazlar üç grupta incelenebilir ;
Atmosferde sürekli bulunan ve genelde miktarları değişmez gazlar (azot, oksijen ve öteki asal gazlar) Atmosferde aralıksız yer alan ve miktarları azalıp artan gazlar (karbondioksit, su buharı, ozon) Atmosferde daima bulunmayan gazlar (kirleticiler) Atmosfer yeryüzündeki canlılar için koruyucu bir perde görevindedir Gündüz güneşin sıcağını, gece de uzayın soğuğunu önleyerek yeryüzündeki sıcaklığın dengelenmesini sağlar
Atmosferin Katmanları
Yerküreyi saran gazların yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden ayrı olduğu için yerçekiminin de etkisiyle katmanlar oluştururlar
Atmosferin esas olarak 5 katmanı bulunur
1) Troposfer : Atmosferin yere temas eden en daha alçak katmanıdır Gazların en yoğun olduğu katmandır Ekvator üzerindeki kalınlığı 16–17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 9–10 km ’dir Tabaka kalınlığının ekvatorda ve kutuplarda çeşitlilik göstermesinin nedeni, ekvatorda ısınan havanın hafifleyerek yükselmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunması, kutuplarda ise havanın soğuyarak çökmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunmamasıdır Yani bu değişiklerin sebebi sıcaklık farklılıkları ve merkez kaç kuvvetinin etkisidir
Troposfer atmosferin en kayda değer katmanıdır diyebiliriz çünkü gazların %75 ’i su buharının ise tamamı bu katmanda bulunur Buna alt olarak hava akımları, bulutluluk, nem, yağışlar, basınç değişiklikleri gibi tanıdık bütün meteorolojik olaylar bu katmanda meydana gelir, dinç yatay ve dikey hava hareketleri de bu katmanda oluşur Troposfer genelde yerden yansıyan güneş ışınlarıyla ısınır bu nedenle alt kısmı daha sıcaktır ve yerden yükseldikçe sıcaklık her 200 metrede 1°C azalır
2) Stratosfer : Troposferden itibaren 50 km yükseliğe dek uzanır Yatay hava hareketleri (rüzgarlar) görülür Su buharı bulunmadığı için dikey hava hareketleri oluşmaz Yalnızca yatay hareketlerin oluşması da diğer tabakalar ile stratosfer arasında bu katmandan kaynaklanan bir taşınım olmamasına sebep olur Bu şart fazla tehlikeli olabilir çünkü diyelim ancak bir yanardağın patlamasından ortaya meydana çıkan küller troposferi aşıp stratosfere ulaşırsa burada birikir ve kalıcı bir kirlilik oluşturur Ayrıca bu katmanda sıcaklık değişiklikleri olmaz ve katmanın sıcaklığı neredeyse 45°C ’dir Stratosferde yerçekimi azaldığı için cisimler gerçek ağırlıklarını kaybederler Bu katmanın üstteki kısımlarında ozon gazları bulunur ve güneş ışınlarını çeken bu gazlar katmanın ısınmasına niçin olur
3) Mezosfer : Stratosferden itibaren 80 km yüksekliğe değin uzanır Minik boyutlu gök taşları bu katmanda sürtünmenin etkisiyle buharlaşarak kaybolur
Ozonosfer ve Kemosfer olarak iki kısımdan oluşur
Ozonosfer: Bu tabakada ozon gazları bulunur Güneşten gelen zararlı ultraviyole ışınlar, ozon gazları kadar tutulur Bundan dolayı canlılar için koruyucu katmandır Kemosfer: Zararlı ışınların tutulması az miktarda burada da görülür Keza gazların iyonlara ayrılmaya başladığı yerdir 4) Termosfer : Mezosferden itibaren 400 km yüksekliğe değin uzanan katmandır Bu katmanda güneş ışınları yoğun olarak hissedilir Sıcaklığın güneşin etkisine tarafından 200 ile 1600°C ’dir Bu katmanda gazlar iyon halinde bulunur ve iyonlar aralarında elektron alışverişi oldukça fazladır bu nedenle haberleşme sinyalleri ve radyo dalgaları çok iyi iletilir
5) Ekzosfer : Atmosferin en üst katıdır Az miktarda hidrojen ve helyum atomlarından oluşur Kesin sınırı bilinmemekle birlikte üstteki sınırının yerden yaklaşık 10000 km yükseklikte olduğu kabul edilmiştir Bu katmandan sonradan bundan böyle bir sınır olmadığı için boşluğa geçiş başlar Yapay uydular bu katmanda bulunurlar, yerçekimi çok düşüktür ve gazlar fazla seyrektir
Atmosferin Yeryüzü Açısından Önemi
İklim olayları meydana kazanç Canlı yaşamı için zorunlu gazları ihtiva eder Güneş ’deri gelen zararlı ışınları miktar Dünya ’nın fazla ısınmasını ve soğumasını engeller Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller Uzaydan gelen meteorların parçalanmasını sağlar Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, gölgede kalan kısımların da aydınlanmasını sağlar Bir başka açıklama ile gölgelerin bütün karanlık olmasını önler Işığı, sesi, sıcaklığı geçirir ve iletilmesini sağlar Hava akımları sebebiyle gündüz olan bölgelerin aşırı sıcak, gece olan bölgelerin de aşırı soğuk olmasını engeller
Atmosferde bulunan bu gazlar üç grupta incelenebilir ;
Atmosferde sürekli bulunan ve genelde miktarları değişmez gazlar (azot, oksijen ve öteki asal gazlar) Atmosferde aralıksız yer alan ve miktarları azalıp artan gazlar (karbondioksit, su buharı, ozon) Atmosferde daima bulunmayan gazlar (kirleticiler) Atmosfer yeryüzündeki canlılar için koruyucu bir perde görevindedir Gündüz güneşin sıcağını, gece de uzayın soğuğunu önleyerek yeryüzündeki sıcaklığın dengelenmesini sağlar
Atmosferin Katmanları
Yerküreyi saran gazların yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden ayrı olduğu için yerçekiminin de etkisiyle katmanlar oluştururlar
Atmosferin esas olarak 5 katmanı bulunur
1) Troposfer : Atmosferin yere temas eden en daha alçak katmanıdır Gazların en yoğun olduğu katmandır Ekvator üzerindeki kalınlığı 16–17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 9–10 km ’dir Tabaka kalınlığının ekvatorda ve kutuplarda çeşitlilik göstermesinin nedeni, ekvatorda ısınan havanın hafifleyerek yükselmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunması, kutuplarda ise havanın soğuyarak çökmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunmamasıdır Yani bu değişiklerin sebebi sıcaklık farklılıkları ve merkez kaç kuvvetinin etkisidir
Troposfer atmosferin en kayda değer katmanıdır diyebiliriz çünkü gazların %75 ’i su buharının ise tamamı bu katmanda bulunur Buna alt olarak hava akımları, bulutluluk, nem, yağışlar, basınç değişiklikleri gibi tanıdık bütün meteorolojik olaylar bu katmanda meydana gelir, dinç yatay ve dikey hava hareketleri de bu katmanda oluşur Troposfer genelde yerden yansıyan güneş ışınlarıyla ısınır bu nedenle alt kısmı daha sıcaktır ve yerden yükseldikçe sıcaklık her 200 metrede 1°C azalır
2) Stratosfer : Troposferden itibaren 50 km yükseliğe dek uzanır Yatay hava hareketleri (rüzgarlar) görülür Su buharı bulunmadığı için dikey hava hareketleri oluşmaz Yalnızca yatay hareketlerin oluşması da diğer tabakalar ile stratosfer arasında bu katmandan kaynaklanan bir taşınım olmamasına sebep olur Bu şart fazla tehlikeli olabilir çünkü diyelim ancak bir yanardağın patlamasından ortaya meydana çıkan küller troposferi aşıp stratosfere ulaşırsa burada birikir ve kalıcı bir kirlilik oluşturur Ayrıca bu katmanda sıcaklık değişiklikleri olmaz ve katmanın sıcaklığı neredeyse 45°C ’dir Stratosferde yerçekimi azaldığı için cisimler gerçek ağırlıklarını kaybederler Bu katmanın üstteki kısımlarında ozon gazları bulunur ve güneş ışınlarını çeken bu gazlar katmanın ısınmasına niçin olur
3) Mezosfer : Stratosferden itibaren 80 km yüksekliğe değin uzanır Minik boyutlu gök taşları bu katmanda sürtünmenin etkisiyle buharlaşarak kaybolur
Ozonosfer ve Kemosfer olarak iki kısımdan oluşur
Ozonosfer: Bu tabakada ozon gazları bulunur Güneşten gelen zararlı ultraviyole ışınlar, ozon gazları kadar tutulur Bundan dolayı canlılar için koruyucu katmandır Kemosfer: Zararlı ışınların tutulması az miktarda burada da görülür Keza gazların iyonlara ayrılmaya başladığı yerdir 4) Termosfer : Mezosferden itibaren 400 km yüksekliğe değin uzanan katmandır Bu katmanda güneş ışınları yoğun olarak hissedilir Sıcaklığın güneşin etkisine tarafından 200 ile 1600°C ’dir Bu katmanda gazlar iyon halinde bulunur ve iyonlar aralarında elektron alışverişi oldukça fazladır bu nedenle haberleşme sinyalleri ve radyo dalgaları çok iyi iletilir
5) Ekzosfer : Atmosferin en üst katıdır Az miktarda hidrojen ve helyum atomlarından oluşur Kesin sınırı bilinmemekle birlikte üstteki sınırının yerden yaklaşık 10000 km yükseklikte olduğu kabul edilmiştir Bu katmandan sonradan bundan böyle bir sınır olmadığı için boşluğa geçiş başlar Yapay uydular bu katmanda bulunurlar, yerçekimi çok düşüktür ve gazlar fazla seyrektir
Atmosferin Yeryüzü Açısından Önemi
İklim olayları meydana kazanç Canlı yaşamı için zorunlu gazları ihtiva eder Güneş ’deri gelen zararlı ışınları miktar Dünya ’nın fazla ısınmasını ve soğumasını engeller Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller Uzaydan gelen meteorların parçalanmasını sağlar Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, gölgede kalan kısımların da aydınlanmasını sağlar Bir başka açıklama ile gölgelerin bütün karanlık olmasını önler Işığı, sesi, sıcaklığı geçirir ve iletilmesini sağlar Hava akımları sebebiyle gündüz olan bölgelerin aşırı sıcak, gece olan bölgelerin de aşırı soğuk olmasını engeller
