Besin alerjisi nedir?
Hayatı tehdit edebilecek kadar ağır belirtiler ile sonuçlanabilen, hasta ve yakınlarının hayat kalitesini etkileyen bir halk sıhhati meselesidir.
Besin alerjisi, alınan besin protein antijenine karşı gelişen, immün sistemin olağandışı bir cevabıdır. Alerjenik besinin az bir ölçüsünün bile alınmasıyla deri, mide-barsak, hava yolu ve hatta kalp-damar sistemi üzere organlarda gelişen tepkilerle hafifçe, hayatı tehdit edebilecek kadar ağır olabilen farklı bulgular ortaya çıkabilir. Atopik dermatit, astım, ailede alerji hikayesi olması besin alerjisi için primer risk faktörlerini oluşturur. Yüz yetmiş kadar alerjenik besin tanımlanmış olmasına karşın bunlardan yalnızca az bir kısmı tepkilerin birçoklarından sorumludur. Süt, yumurta, buğday, soya alerjisi çoklukla çocukluk periyodunda ortaya çıkarken, fıstık, kuruyemiş, deniz eseri alerjileri hayatın rastgele bir periyodunda ortaya çıkabilmektedir.
Sıklık
Dünyada öteki alerjik hastalıklarda olduğu üzere besin alerjisi sıklığı süratle artmaktadır. Avrupa’da şahsî bildirilere nazaran besin alerjisi sıklığı çocuklarda % 6,9 , erişkinlerde %5.1 olup ömür uzunluğu sıklık yaklaşık %17 kadardır, hekimin gözü önünde besin verilerek yapılan besin yükleme testiyle kanıtlanmış sıklık ise %1 den azdır. En sık besin alerjisine neden olan besinler süt (%6), yumurta (%2,5), fıstık (%0.4), soya (%1.5), buğday (%1.5), balık (%2.2) ve kabuklu deniz eserleridir %2.2). Ülkelere, bölgelere ve toplumların beslenme alışkanlıklarına nazaran sık görülen besin alerjileri değişkenlik gösterir. Tıpkı besin hususu kimi ülkelerde erken öteki bir ülkede geç besin alerjisi nedeni olabilmektedir.
Besin alerjileri farklı tiplerde midir?
Besin alerjileri IgE aracılıklı, IgE aracılıklı olmayan (basitçe erken ve geç başlangıçlı) yahut kombine olmak üzere 3 kümede sınıflandırılır.
IgE aracılıklı besin alerjileri
Ağır yahut ölümcül olabilen belirtilere neden olabilir. Bu tipte erken yaşta başlayan süt, yumurta, buğday, soya alerjileri yaş büyüdükçe gerileyebilirken, daha gç başlayan çerez ve balık ile kabuklu deniz eseri alerjileri çoğunlukla erişkin yaşta da devam eder. Bölgelere ve toplumların beslenme alışkanlıklarına nazaran sık görülen besin alerjileri değişkenlik gösterir. Örneğin ülkemizde mercimek alerjisi de önmeli bir sorun oluturabilmektedir.
Hassas bireylerde çoklukla besinle tekrarlayan müsabakalarda ortaya çıkar. Alerjiden sorumlu hücrelerden salınan histamin başta olmak üzere kimi hususların salınımı ile ürtiker(kurdeşen), anjioödem, boğazda kaşıntı, kusma, karın ağrısı, ishal, teneffüs kasveti, hışıltı, anafilaksi(alerjik şok) formunda kendini gösterebilir. Hastanın besin unsurunu almasından sonra belirtiler 10-15(en fazla yarım saat)dakika sonra başlar 1-2 saat içinde sonlanır.
Besinin hazırlanma şekli(pastörizasyon, haşlama, kaynatma, fırınlama ve) alerjik tepkinin tartısını etkileyebilir.
Kimi durumlarda(egzersiz, enfeksiyon varlığı, alkol kullanımı gibi) daha sık ve daha ağır alerjik bulgular gelişebilir.
IgE aracılı olmayan besin alerjileri
Çoklukla deri ve mide-barsak sistemini tesirler. Deride çoğunlukla atopik dermatit biçiminde bulgu verir. Küçük bebeklerde(2-3ay) kakada kan görülmesiyle barizleşen proktokolit en sık görülen formudur. Anne sütünden geçen çok az ölçüdeki besin proteinleri sorumludur. Nadiren besin proteini alakalı enterokolit sendromu (FPIES)(genellikle anne sütü almayan 7-8 aylıktan büyük bebeklerde sorumlu besini aldıktan sonra kusma, ishal, baygınlık hissi), besin proteini enteropatisi (FPE) (her yaş kümesinde kabızlık, karın ağrısı, kusma, ishal, kilo alamama) gelmektedir. Belirtiler sorumlu besinin alınmasından sonra 2-3 günlerde ortaya çıkar.
Geç besin alerjileri çoklukla bebekleri etkilemekte olup, çoğunlukla (%70) inek sütü alerjisi ile gelişir. 1-5 yaş ortasında gerilemesi beklenir. Tanısal testlerin yetersizliği nedeniyle sıklığı tam olarak bilinmemektedir.
Kombine besin alerjileri
Bu kümede hem erken hem de geç başlayan bulgular birliktedir. Atopik dermatitle alakalı besin alerjileri, alerjik eozinofilik özefajit(alerjik yemek borusu hastalığı) üzere eozinofilik gastrointestinal hastalıklar bu gruptadır. Çoklukla IgE aracılı olmayan geç tepkiler ile başlar, IgE aracılıklı alerji ile devam eder.
Besin alerjisi tanısı nasıl konur?
Öncelikle besin hususunu aldıktan sonra gelişen bulguların olması, her besin aldıktan sonra ekseriyetle tekrarlaması değerlidir. Bazen bulgu oluyor bazen olmuyorsa hasta öteki bir hastalık tarafından de değerlendirilmelidir. Ailede yahut hastanın kendisinde alerjik hastalık olup olmadığı sorulmalıdır.
Erken başlangıçlı alerjilerinde kan testleri (besine özgün IgE testi) ve sorumlu besin ile yapılan deri testleri alerjen besinin saptanmasında yararlıdırlar. Lakin düşük seviyedeki pozitifliklerde bu mevzuda tecrübeli bir alerji merkezinde yapılabilecek besin yükleme testleri(gözlem altında besinin yedirilmesi) teşhiste yardımcı olacaktır. Bu kıymetlendirme yalnızca hassaslığı olup nitekim alerjik tepki geliştirmeyen hastaların yahut duyarlanmış lakin bağışık(tolerans geliştirmiş) hastaların ayrılması ve hastaların boşuna diyet yapmalarının önüne geçecektir. Alerji tetkiklerinde her pozitlik, alerjik hastalık olduğunu göstermez.
Ayrıyeten kimi besinlerin farklı kullanım biçimlerinde besin unsurunun alerjenitesinin artar yahut azalır. belirti geliştiren besin formu denenmelidir. Ayrıyeten alerjik bulgu katkı hususu içerebilecek besin biçimi ile gelişti ise dikkatli olmalıdır.
Hastaların deri testleri ve besin yükleme testleri uygulanması ve kıymetlendirilmesi bu hususta tecrübeli çocuk yahut erişkin alerji tabipleri tarafından yapılmalıdır. Çocuk ve erişkinlerde alerjik hastalıkların yorumlanması ve değerlendirlmesi farklılıklar gösterebilmektedir.
Besinlerde çapraz tepki ne demektir?
Kimi besin hususları ortasında çapraz tepki vardır, yani birebir protein parçacıklarını taşıdıklarından farklı besinlerle alerjik belirti gelişebilir. İnek sütü, keçi sütü, koyun sütü çapraz tepkisi yüksektir birbirinin yerine kullanılmamalıdır. Dana eti ve inek sütü çapraz tepki oluşturabilir. Farklı kabuklu yemişler, farklı balık çeşitleri ve kabuklu deniz eserleri yerken çapraz tepkiler nedeniyle dikkatlı olunmalıdır. Kimi polenlerle bitkisel besin hususları ortasında da çapraz tepkiler vardır ve polen hassaslığı olan alerjik nezle, astım üzere teneffüs yolu alerjik hastalığı olan hastalarda elma, kivi, kavun, şeftali üzere birtakım meyve ve sebzelerle oral alerji sendromu(ağız etrafında dudaklarda kızarıklık ve şişlik, ağız ve boğazda şişlik, karıncalanma ve kaşınma vs) gelişebilmektedir.
Besin alerjisi nasıl tedavi edilir?
Besin alerjilerinin şimdi kesin bir tedavisi yoktur. Alerjik besinden kaçınma(eliminasyon/diyet tedavisi) ve alerjik tepkilerde acil müdahale tedavinin temelini oluşturur. Besinin kendisi ve içinde az yahut çok ölçüde o besin proteinini içeren tüm besinlerden uzak durulmalıdır. Örneğin inek sütü alerjisinde süt, kutu mama, yoğurt, muhallebi, peynir tereyağı vs hatta tarhana üzere çokaz ölçüde süt içeren besin unsurları yenmemelidir. Ayrıyeten hazır besinlerdeki süt ve bileşenlerini içeren yapıların olup olmadığı dikkatlice değerlendirilmeli ve etiketler okunmalıdır(kazein, whey, peynir altı suyu üzere süt içeriğidir). Konut dışında yemek(restoran) yenecek ise kesinlikle alerjisi olduğu garsona söylenmeli ve bir çok besinin yan yana bulunabilmesi nedeniyle besinlerde bulaşma olabileceğinden çok dikkatli olunmalıdır.
Alerjik besinlerin alınmasından sonra bulguların ortaya çıkması durumunda belirtilere uygun adrenalin, antihistaminik, kortizon, bronkodilatör, serum hatta oksijen ve şok tedavisi en kısa müddette uygulanmalıdır.
Anafilaksi (alerjik şok) durumunda adrenalin tedavisi dakikalar içerisinde, ortaya çıkmış olan ürtiker, anjioödem, hışıltı, hipotansiyon üzere bulguları düzeltir. Hasta ve ailelerine verilen kendi-kendine uygulanabilen adrenalin enjektörleri mesken, okul, iş yeri vs. üzere ortamlarda tepki olması durumunda çabucak uygulanmalıdır. Birtakım hastalarda 4-6 saat sonra ikinci bir alevlenme gözlenebilir. Bu cins tepkilerin önlenmesi açısından adrenalinin erken uygulanması epey değerlidir. Antihistaminikler(alerji şurupları) üzere başka ilaçlar ise yalnızca ürtiker üzere lokal bulguları tedavi eder. Bu tedaviler yalnızca semptomları denetim altına almada etkilidirler altta yatan bozukluğu düzeltmezler. Meskende acil tedavi uygulamasından sonra hastalar kesinlikle bir sıhhat kuruluşuna başvurmalıdır.
Geç gelişen alerjik hastalıklarda temel tedavi besin unsurundan uzaklaşmadır.
Besinler ile aşılanma yapılıyor mu?
Besin hususları ile aşılanma(besine karşı duyarsızlaştırma) doğal kazanılabilen toleransa emsal formda besinin alınması ile belirti olmamasını amaçlayan bir tedavi halidir. Alerjenik belirtiler geliştiren besinin düşük ölçülerden başlanarak her hafta artırılması aslına dayanmaktadır. Süt, yumurta ve fıstık için aşı(oral immünoterapi) uygulamasına yönelik başarılı sonuçlar vardır. Lakin uygulama sırasında anafilaksi üzere önemli tepkiler olabileceği için hala bu hususta çok uzmanlaşmış merkezlerde 3-4 yaşını geçmiş, doğal olarak bağışıklık kazanmamış hudutlu sayıdaki hastaya yapılmaktadır. Aşılama sırasında yan tesirleri azaltıcı prosedür ve ilaçların kullanılması tedavinin muvaffakiyetini arttırmaktadır. Ülkemizde de çok az merkezde uygulanabilen bir tedavi prosedürüdür. Hastaların birçoklarında tedavi bitiminde besin hususunun az yahut çok ölçülerde daima kullanılması(en az haftada 1-2kez) ile tepki olmadan besin unsuru tolere edilebilmektedir
Prognoz
İnek sütü, yumurta üzere erken bebeklik yaşlarında başlayan besin alerjilerine 3-4 yaştan sonra en çok %50-70, 15-16 yaşından sonra %80-85 tolerans kazanılabilmektedir. Lakin tekrar de %10-15 üzere bir küme bilhassa IgE aracılı alerjisi olan hastalarda ömür uzunluğu sürebilmektedir. IgE aracılıklı olmayan besin alerjilerinde tolerans gelişimi daha sıktır. Çok az bir ölçüde hastada erişkin yaşlarda da bu tıp alerjiler başlayabilmektedir. Lakin buğday, balık ve deniz eserleri, kuruyemiş üzere geç başlangıçlı alerjilerde tolerans gelişimi çok azdır ve lakin uzun yıllardan sonra ortalama %20 civarında beklenmelidir.