Bazen yasal boşanma süreci öncesinde de ebeveyn münferit meskenlerde yaşama kararı alabilir. Böylesi durumlarda da evladın kendi kendine sorular ve yanıtlar bulmasına mahal vermeden husus hakkında bilgilendirilmesi gerekir.
Evlatları korkutan en değerli öge belirsizliktir. Bu nedenle evlat boşanmadan sonra ömründe ne üzere değişimler olacağı hakkında bilgilendirilmelidir.
Unutulmamalıdır ki; konuşma yapılırken yalnızca sözel lisan değil vücut lisanınız de devrede olacaktır. Konuşma sırasında gösterilen ağlama üzere şiddetli duygusal yansılar evladınızın sürece karşı olan itimadını sarsacaktır. Ebeveynin evladın önünde sergilediği tavır ve davranışlar onların boşanma kararını algılamalarını da belirleyecektir. Bu nedenle ebeveynin konuşmaya hazır olması kıymetlidir.
Evlat 5 yaşından küçükse; kısa, kolay sözlerle, detayları olmayan, sübjektif kavramlara mahal verilmeden yapılan açıklamalar kafidir.
Evladın ayrılma gerçekleştikten sonra bile ana babalık vazifesinin devam edeceği konusunda inanç duyması gerekir.
Örneğin; “Annen/baban ve ben artık farklı meskenlerde oturmaya karar verdik. Zira artık birbirimizle evli kalmak istemiyoruz. Ben yakında öbür bir meskene taşınacağım, sen de annen/babanla burada kalacaksın. Yarın seni yeni haneme götüreceğim. Ne vakit istersen oraya gelebilirsin. Orada da yeni bir odan olacak, isteğin oyuncaklarını ve eşyalarını da oraya götürebiliriz ya da yeni oda için yeni eşya ve oyuncaklar alabiliriz” üzere açıklamalar yapılabilir.
Evlat hayatının bundan sonrasında neler olacağı, ana ve pederi ile ne halde birlikte olacağı konusunda tedirgin olacaktır. Münasebetiyle, mümkün olduğunca hayat nizamının birebir kalacağı, anayı de babayı da eşit ölçüde görebileceği teminatı verilmeli ve hayatında tıpkı kalacak şeylerin evlada anlatılması değerlidir.
“Yine tıpkı mektebe gidecek, birebir sınıfta okuyacaksın. Hocanın de tıpkı kalacak..” üzere açıklamalar yapılabilir.
Ekseriyetle 5 yaşından itibaren evlatlar ana peder ayrılığı ile ilgili daha ziyade soru sorarlar. Tüm bu soruların mümkün olduğunca sahih yanıtlanması ve net karşılıklar verilmesi kıymetlidir. Gelgelelim bu yanıtların içinde öteki ebeveyni suçlayıcı, aşağılayıcı ya da sorumluluk altında bırakacak sözlere taraf verilmemelidir.
6-9 yaş aralığındaki evlatlar ayrılık fikrini daha makul karşılayabilirler. Velev kimi ebeveyn çocuklarda ortaya çıkan kayıtsızlığı anormal olarak kıymetlendirebilir. Lakin bu durum duygusal süreçlerin işlemediği manasına gelmez. Her evlat üzere bu yaş evladına da boşanma süreci ve sonrası kesinlikle anlatılmalı ve gelecek ile ilgili dertleri giderilmelidir.
9-12 yaş arasındaki evlatlar, dönemsel özelliklerinden ötürü daha sert yansılar verebilirler. Hislerini, daha sahihi yeni duruma karşı öfkelerini daha açıkça söz edebilirler. Münferit yaşamanın herkes için en yeterli tahlil olacağı, farklı yaşayan ebeveyniyle aşikâr periyotlarla görüşebileceği öncelikle vurgulanmalıdır ve gelecekle ilgili korkuları giderilmelidir.
Ebeveynin kararı ve bu karar üzerindeki kararlılığını evlada hissettirmeleri epeyce ehemmiyet taşır. Bu kararın evladın tutumu ve isteği ile değişebilir bir karar olduğu iletisi vermek evlatları çok zorlar ve bu sürecin sorumluluğunu almalarına ve ruhsal olarak daha çokça örselenmelerine neden olmaktadır.
Ana peder ayrılığı bir çok evlat için travma niteliğinde olmasına karşın, her evlat farklı halde etkilenmekte ve farklı reaksiyonlar vermektedir. Doğal bütün evlatlar ana ve pederinin bir arada, memnun ve keyifli bir alaka sürdürmesini istek eder. Bunun dışındaki tüm durumlar evlatların ruhsal reaksiyonlarına neden olur. Evladın yaşı, umumî ruhsal özellikleri ve ana pederin boşanma sürecindeki dertlerle nasıl baş ettikleri ve ailenin sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel özellikleri evlatların reaksiyonlarında belirleyici olmaktadır.
Boşanma sonrası bir çok evlat toplumsal açıdan entegrasyonsuz davranışlar, suçluluk hisleri, öfke denetim meseleleri, itaatsizlik, korku problemleri, depresyon, akademik muvaffakiyet sıkıntıları, mektebe entegrasyon ve otorite ile çatışma üzere meseleler yaşayabilmektedir. Bazen ruhsal problemlerin tam olarak tabir edilememesi evlatların psikosomatik birtakım rahatsızlıklar yaşamalarına da sebep olabilir. Boşanmadan sonraki birinci 18 ay çoklukla hem evlat hem ebeveyn için akut zahmetlerin doğduğu bir evredir. Ayrılıklarda ölçüsüz zorlanma ve kaygı duyma, endişelerin yoğunluğunda artış/yenilerinin eklenmesi, ayrılığa bağlı olarak yas reaksiyonları görülebilir; 18 aydan sonra akut belirtiler azalır, derin bir kayıp ve incinebilirlik duygusu kalır. Ani boşanma kararları, evladı daha çok tesirler lakin geçimsizliğin besbelli olduğu ağır kaotik aile ortamlarında ayrılık evlat açısından bir kurtuluş da olabilmektedir. Ebeveynin tutarlı tavrı da evladın umumi duygusal halini belirleyici olmaktadır. Her koşulda “sadece evlatların düzgünlüğü için bir arada kalmak” yararlı olmamaktadır. Lakin elbette var olan sıkıntıların ele alınarak tahlile ulaştırılması mümkün ise evlat ana ve pederini bir aradayken memnun görebilecekse bu en ülkü tahlil olacaktır.
Boşanma sonrasında ortaya çıkabilecek semptomlar takip edilmeli ve gerekiyorsa bu semptomlarla başa çıkmak için profesyonel yardım alınmalıdır.
Görünür başlı post-travmatik belirtiler şunlardır.
İştahsızlık ya da iştah artışı (kilo alamama/çok kilo alma; yeme tavrı bozuklukları)
Sinirlilik/öfke belirtileri, suçluluk, mutsuzluk, huzursuzluk artışı
Ağrılar (karın, baş, mide..vb.)
Uyku sıkıntıları ve tekrar eden kâbuslar (Gece dehşetleri, yalnız yatamama)
Daha evvelden görülmeyen öğrenme ve hafıza problemleri
Sarih davranış değişiklikleri; utangaçlık, çekingenlik, çevre izolasyon ~ve agresiflik üzere.
Enurezis (çiş kaçırma)
Enkoprezis (kaka kaçırma)
Dikkat ve konsantrasyon meseleleri
Boşanmanın çabucak akabinde kent yahut konut değiştirme, bakıcı değiştirme, yeni bir evlilik üzere hayat değişiklikleri ertelenmelidir. Mahsusen yeni bir evlilikle ilgili teşebbüs, aradan bir yıl geçmeden, boşanma mutlaklık kazanmadan başlatılmamalıdır.
Bunun yanı sıra, yaşanması zarurî değişiklikler de, kademeli olarak yapılmalıdır. Evladın boşanmadan evvelki mekânında yaşamaya devam etmesi ve birebir mektebe gitmesi daha mütenasiptir. Mümkün olduğunca hayatında az değişiklik yapılması esastır. Bu sayede evlat hayatındaki bu büyük değişikliği daha kolay kabul eder.
Evlattan farklı kalacak ebeveyn meskenden ayrıldıktan sonra haftada 5-6 günden haftada 2 güne giden aralıkta, ağırdan daha aza sahih, azalan formda evlatla iletişimine devam etmelidir. Bu biçimde evlat ayrılığa daha kolay entegrasyon sağlar.
Birden teğe ayrılık kararını duyan evlat sonraki gün iki ebeveyninden birinin meskeni terk edeceğini öğrendiğinde çok büyük bir kaygı ve telaşa kapılabilir. Evvel bu fikre alışması, soruları varsa sorması, tüm olumsuz hislerini tabir edebilmesi gerekir. Bu nedenle ayrılık kararı konuşulduktan sonra bir müddet ana pederin evlatlarıyla daha ziyade vakit geçirerek, her durumda ona destek olmaya hazır olduklarını ve her sorusunu yanıtlamaya hazır olduklarını tabir etmeleri kıymetlidir.
Eşler, boşanmanın evlat üzerinde yarattığı olumsuz tesirlerin yanında, kendi yaşadıkları olumsuz hisleri göz gerisi etmemeli, gerekirse profesyonel yardım almalıdırlar. Zira onların toparlanma suratı, evlatlarının da bu süreci daha süratli ve olumlu atlatmalarını sağlayacaktır. Evlilik bittiğinde ortada bir evlat varsa velev istemez ana ve pederin bağlantısı bir ömür uzunluğu sürmektedir. Bu nedenle bu ilgide bir sorun varsa boşanma sonrasında bile çift danışmanlığı almak yararlı olmaktadır. Zira bu alaka ne kadar sağlıklı, kızgınlıktan arınmış olursa evlada da bu kadar olumlu yansımalar olacaktır. Böylelikle evlat bu kuvvetli süreçte bir de ana pederinin birbirlerine olan kızgınlığının yükünü taşımak ve taraf tutmak zorunda kalmayacaktır.
Evlatların ebeveyni model aldıkları gerçeğinden hareketle, daima ağlayan bir ana, evlada durumun bed olduğunu, neşeli ve uğraş gösteren bir ana ise, her şeyin yolunda gittiği izlenimini verecektir. Elbette akut devirde ana pederin üzgün olması, yeni duruma alışmakla ilgili zorluklarının olması doğaldır. Lakin bu kararın her iki tarafın isteğiyle alındığını bu nedenle de bu üzüntünün bir mühlet sonra geçeceğini anlatmak, bir vade sonra da ömür sistemi düzgünce kurulduktan sonra evlada umut aşılayabilmek değerlidir. Çok reaksiyonlar, karşı tarafı kötüleyici ve evladı bir taraf tutmaya zorlayıcı tavırlar evlatların çok önemli ruhsal meseleler geliştirmelerine neden olabilmektedir.
Bunun yanı sıra, evlatlarıyla birlikte bir pedagogtan yahut eksper evlat psikoloğundan da profesyonel yardım alınabilir. Zira bu süreçte neler olup bittiği, bundan sonraki hayat nizamının ne olacağı son kademe kıymetlidir. Bu nedenle ailenin kişisel durumuna münasip olarak evladı yönlendirebilmek, bu süreçte ana pederin nasıl davranması gerektiği ile ilgili danışmanlık ve destek hayati ehemmiyet taşımaktadır.
Ana de peder da evlatla tertipli bir biçimde vakit geçirebilmelidir. Günümüzde boşanmaların birçoklarında velayet anaya verilmekte ve pedere çok sonlu bir hengam kalmaktadır. Bu bazen pederlerin da tercihi olmaktadır ya da velayeti alan ebeveyn evladın öteki ebeveyn ile daha sonlu görüşmesinin münâsib olacağına inanmaktadır. Meğer burada da evladın yaşı, cinsiyeti, ana ve pederi ile bağlantısı ve ömür nizamı belirleyici olmaktadır. Örneğin hafta içi daima validede kalan bir evlat validesi ile yalnızca ders çalışıyor, peder ile de hafta sonu daima sefalı aktiviteler yapıyorsa velev istemez validesi ile arasında bir gerginlik oluşmaktadır. Evladın her türlü sorumluluğunun paylaşılması gerekmektedir. Bu paylaşımı yalnızca bir “iş paylaşımı” olarak görmek yanlıştır. Zira bu birebir devranda evladın gereksinimidir da. Örneğin akademik muvaffakiyetini ya da ders çalışma sırasındaki zorluklarını her iki ebeveyninin de bilmesi ve gereksinim duyduğunda da ebeveynlerinden yardım isteyebilmesi kıymetlidir. Ya da her iki ebeveyniyle de bağımsız hengam geçirebilmesi, keyifli aktivitelere devir kalması kıymetlidir. Bu nedenle evladın ana ve pederde olma devirleri planlanırken bu husus kesinlikle dikkate alınmalıdır.
Oyun Evladı Devri (1-3 yaş) Anne-babadan birinin taşındığını anlar. Lakin tam olarak nedenini anlayamaz. Yalnızca meskenden ayrılan ebeveynin yoksunluğu ile ilgili belirtiler gösterir.
Mektep Öncesi Periyot (3-6 yaş) Boşanmanın manasını bilmemekle birlikte, anne/babadan birinin hayatında faal olmadığını fark eder. 3-5 yaş arasındakiler, bu duruma kendilerinin yol açtığına inanarak ağır suçluluk hisleri hissedebilirler.
Mektep Devri (6-11 yaş)Boşanmanın ne olduğunu anlamaya başlar. Ana pederinin artık birlikte yaşamayacağını ve birbirlerini eskisi üzere sevmeyeceklerini anlar.
Ergenlikte ise umumide artık ebeveynin boşanması düz bir mantıktan fazla, detayları ve karmaşıklığı ile algılanır. Ergen bu bahiste korkularını tabir eder ama daha büyük ergenler daha olgun karşılar, zira duygusal ve zihinsel olarak daha gelişmişlerdir.
Elbette her boşanmayı kendi içinde ve kendi koşullarında pahalandırmak gerekir. Hadisenin karmaşıklığı, evlatları ve ailenin öbür bireylerini nasıl etkilediği de evlatların algılamalarını etkilemektedir. Örneğin ergenlik devrindeki birçok evlat durumu tam olarak algılıyor olmalarına karşın ana pederin boşanma sürecini sunuş biçimleriyle ilgili yanlışlarından ötürü baş karışıklığı yaşayabilmekte ve ergenlikte zati var olan duygusal sorunlar daha da şiddetlenmektedir.
Evlatlar ana pederleri ayrıldığında, bu durumu değiştirmeye dair dileklerini uzun vadeler saklıdan ya da açıkça lisana getirerek devam ettirirler. Fakat yaşadıkları suçluluk, çaresizlik, umutsuzluk, öfke vb. hislerinde artış olabileceği üzere değişen öteki hayat koşulları önünde da âlâ baş edemeyebilirler. Bunların sonucunda da etrafındakilere bağlılıklarında artış, ilgisiz konuşmalar, yalnız kalma isteği, suçlayıcılık, dikkatsizlik, uygunsuz davranışlarda artma sıklıkla gözlenebilmektedir. Evlatlar ana pederlerinin ayrılmasına ve boşanmasına, suçluluktan (sorumlunun kendileri olduğu duygusu) kızgınlığa (ana-babadan birini ya da her ikisini suçlama) ve yadsımaya (hiçbir şey olmamış üzere davranma) kadar değişen çeşitli biçimlerde yansılar gösterebilirler. Bunun yanı sıra; endişe, üzüntü, öfke, suçluluk, reddedicilik, bebeksileşme, (bazen yine alt ıslatmaya/kaka kaçırmaya başlama) uyku problemleri, mastürbasyon, mektep meseleleri, ağrılar, yeme meseleleri, entegrasyonsuz davranışlar, agresyon, içe kapanma hali ya da ölçüsüz hareketlilik gözlenebilir.
Boşanmış ailelerin evlatlarında istenilmeyen alışkanlıkların yerleşmemesi ismine evladın ana pederi tarafından ilgi ve paha görmeye devam etmesi, inançlı bir ortamda yetişmesi; münasebetiyle sadece ana peder arasındaki bağın bozulmasından kaynaklı olumsuz tesirlerin evladın gelişimine zarar verecek boyuta taşınmaması gerekir. Ana peder, farklı da olsalar evlatlarının ‘anne’ ve ‘baba’sı olduklarını unutmamalıdırlar. Evlada olabildiğince ortak disiplin uygulamak, kurallar koymak, hayatıyla ilgili kararlarda bir araya gelebilmek, hayatında her vakit canlı olabilmek evladın davranışlarında olumluya gidişi sağlar. Yalnızca olumsuz vakalarda değil, yeterli vakitlerde da evlat için bir araya gelebilmek; evlatta ilgi, bedel görme hissini sağlıklı halde besleyecektir. Böylelikle evlat ilgiyi üzerine çekmek ismine zararlı davranışları denemeye girişmeyecektir. Eski eşler mümkün olduğunca münasebetlerini uygun tutmalı, evlada meseleler yansıtmamalı, evlatlarla ilgili mevzularda her vakit işbirliği yapabilmelidirler. Evlat için hemcinsinden olan ebeveynin yokluğunda; hasebiyle bu formda bir model almanın mümkün olmadığı durumlarda; evladın birlikte kaldığı ebeveynin evlada yan gösterebilme becerisinin gelişmiş olması ya da mesken dışından yakın akraba ortamları, kurs, mektepte kulüp çalışmaları üzere meydanlar evlada sağlanmalıdır. Zira tüm problemlerde olduğu üzere boşanma sonrası da evladın içinde bulunduğu çevre muhitin kollayıcı tesiri çok kıymetlidir. Evlat ana ve pederinin kendisine her durumda destek olacaklarına ve kendisini koruyacaklarına inanırsa karşılaştığı meselelerle baş etmek konusunda daha güçlü hissedecektir. Lakin yalnız bırakıldığına, ihmal edildiğine ve ana ve/veya pederi için gereğince pahalı olmadığına inanırsa bu durumda özgüveni gelişmeyecek ve zararlı da olsa kendini yeterli hissedeceği ortamlara ve alışkanlıklara yönelecektir.
Evlatların en büyük kaygılarından biri değişimdir. Boşanma ile konut içi sorumluluklarda birçok değişiklikler doğacaktır. Bu değişim içerisinde tahminen birtakım yakın akraba yahut arkadaşlarıyla görüşmeleri engellenecektir. Boşanmış anne-babalar, boşanmamış ailelerle karşılaştırıldığında disiplinde besbelli bir tutarsızlık ve evlatları üzerinde murakabe eksikliği gösterebilirler. Hem ana peder hem de evlat için değişime entegrasyon sağlayacak vaktin yaratılması; aceleci davranıp entegrasyon meseleleri yaşayan evlada makûs davranılmaması, yavaş yavaş ve münasip bir lisanla evlada yaşadığı konutta yapabilecekleri ve yapamayacaklarının anlatılması kıymetlidir. Her iki meskende de mümkünse evladın kişisel bir odası/alanı olması; istediği eşyaları/fotoğrafları vs bulundurmasına müsaade verilmesi değerlidir. Evladın günlük rutinindeki temel alışkanlıklarda ana ve pederin kelam birliği içinde olması son aşama değerlidir. Örneğin makul bir saatte yatması için yönlendirilen bir evlat gayri konutta daha geç saatte yatırılıyorsa, bu dengesizlik onu etkileyeceği için uyku problemlerinin yaşanmasına neden olabilir. Bu da hem bu kuralda direten ebeveyni ile çatışma yaşamasına hem de mektebe gitmek için kalkması gereken saatte kalkamamasına ve mektepte günü yorgun geçirmesine sebep olabilmektedir. Gelgelelim birçok ana peder bu işbirliğini sağlayamamaktadır. Velev boşanmalarının sebeplerinden biri de kurallar konusunda fikir birliğine sahip olmamalarıdır. Bu durumda da bir orta yol bulabilmek gerekir. Aksi halde diretmek ve evladın öbür taraftaki davranışlarıyla ilgili zorlayıcı olmak bir işe yaramayacağı üzere evladın da huzursuz olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle evladınızın yanınızdayken kendi kurallarınızı pratiğiniz, onu bu kurallara uyması için teşvik etmeniz ve vesair tarafa da karışmamanız bazen en gerçek tavır olmaktadır. Evlatlar büyüdükçe kendileri için neyin akıllıca ve yararlı olduğunu daha düzgün tahlil etmekte, evlatla daha güzel bağlantı içinde olan ebeveyni de model alma ihtimali artmaktadır.
Yeni ilgi şayet ebeveyn tarafından evlenilecekse ya da uzun periyodik olduğu düşünülüyorsa ve bu kişi evladın hayatında konum alacaksa (örneğin birebir meskende yaşayacaklarsa vs.); bu haber evlada alıştırılarak verilmelidir. Lakin bu haberin verilmesi ile evlilik sürecinin birbirine uzak tarihler olması kıymetlidir. Evlat şimdi annesinin/babasının hayatında yeni birisinin olduğunu tam olarak kabul edemeden bu kişi ile evleneceği haberini alırsa evlat için güzelce zorlayıcı olur. Bunun bölgesine yeni kişi evvel tanıştırılıp, “x benim arkadaşım, onunla çok âlâ bir ilgimiz var, birbirimizi seviyoruz; onunla tanışmanı istiyorum. O da seni tanımak istiyor; senden çok bahsettim, fotoğraflarını gösterdim vb.” üzere bir giriş yapmak ve tanışma vakti için evladı mühlet vermek gerekir. Bu arada evladın soruları olabilir. Tüm bu soruları mümkün olduğunca yanlışsız bir biçimde yanıtlamak gerekir. Sonra da evladın da istediği bir vakitte tanıştırılıp evladı çok zorlamadan birkaç saat vakit birlikte geçirilebilir. Bu süreçte “onu sevdin değil mi” üzere yönlendirici sorular mekanına hiçbir şey söylememek evladın kendi tahlillerini ve hislerini söz etmesine fırsat vermek kıymetlidir. Evlatlar kim olursa olsun ana ya da pederlerinin yanında bir gayrısını görmekten rahatsızlık duyarlar. Şayet birinci görüşmenin akabinde onu çok sevdiklerini söylüyorlarsa büyük olasılıkla sizi şad etmek için bunu söylüyorlardır. Ya da sizin öbür bir yanıtı kabul etmeyeceğinize inanıyorlardır. Bu durumda tüm olumsuz hislerini bastırırlar. Bazen öbür ebeveyne rahatsızlıklarını ve üzüntülerini anlatırlar. Buna meydan vermemek için evladın her türlü hissini dinlemeye hazır olduğunuz iletisini vermeli, bu bahiste tez etmemesini, bir vade tanımaya çalışmasını söylemelisiniz. Aralarında uygun ve olumlu bir ilgi geliştikçe esasen baştaki tasalar azalacaktır.
Evlat bu kıymetli değişim sonrasında hayatında sabit olan insana velev istemez daha bağlı kalmak isteyecektir. Gayrı yandan bakıcısıyla daha çok çatışabilir, muhtaçlıklarını gidermesi konusunda daha çokça yardım bekleyebilir. Aslında daha çokça şefkat bekler ve kendisinin ne kadar sevildiğini, bakıcısı tarafından da terk edilip edilmeyeceğini test etme gereksiniminde olur. Bu üzere durumlarda bakıcının toleransının daha gelişmiş olması, evlada mümkün olduğunca sevgi ve şefkat gösterebilmesi ve bu yaşananları muvakkat görebilmesi kıymetlidir. Fakat çocuktaki değişimleri kabul etmek, onun her istediğini yapmak olmamalıdır; sadece boşanma sonrası acıma hissiyle evladın her istediğini yapmak da evladın davranışlarında olumsuz değişimlere sebep olabilir. Tutarlı disiplinin devam ettirilmesi, günlük muhtaçlıklarının tertip içinde karşılanması ve alışkanlıklar konusunda tutarlı olunması gerekir. Bu süreçte ana pederler da bakıcıdan ziyade beklenti içinde olmamalı; evladın temel muhtaçlıklarını karşılamada ve disiplin sağlamada her vakit önde olmalıdırlar. Unutulmamalıdır ki boşanma periyodu, evladın ana pederinin ilgi ve sevgisine en çok muhtaçlık duyduğu devirlerden biridir.