Dış kuvvetler yıpratma sonucu kopardıkları maddeleri sürükleyerek okyanus, deniz ve göl çanakları gibi çukurluklarda biriktirirler Milyonlarca sene her tarafında sürekli bu durum ardından kalınlığı binlerce metreyi bulan kalın bir tortul tabakası oluşur Bu tortul tabakalarının yer aldığı çok geniş alanlı derin deniz çukurluklarına jeosenklinal denir
Kıvrılma: Kıtaların yer değiştirmesiyle jeosenklinaller yüksek basınca uğrarlar Eğer bunlar elastik yapıda ise kıvrılırlar ve kıvrımlı dağlar meydana gelir Bu oluşan kıvrımlar kubbe biçiminde ise antiklinal, çukur yapıda ise senklinal adı verilir
Avrupa ’da alp, Asya ’da Himalaya dağ sırası böyle oluşmuştur
Kırılma: Jeosenklinallerde, ast basınçlara uğrama sonucu defalarca kıvrılma olmaz Bazen tabaka kıvrılamayacak dek sert yapıdadır Bu durumda kırılmalar meydana kazanç Bu kırıklar baştan başa bir kısım yer, tamamen yükselirken bir takım kısımlar da alçakta kalır veya çöker Kırık yerlere fay adı verilir İki kırık boyunca yanlardaki bloklar çöker de ortadaki blok yüksekte kalırsa buna horst, ortadaki blok çökerse buna da graben denir
Dünyanın en uzun kırık hattı, yaklaşık 5 bin km uzunluğundaki doğu Afrika grabenidir Bu grabenin kuzey ucu Kahramanmaraş ’a değin devam eder
Türkiye ’de Dağ Oluşumu Haraketleri:
Türkiye ’de kıvrım dağları kuzeyde ve güneyde iki kuşak halinde uzanır Bu dağlar alphimalaya kıvrım sisteminin birer kolu yükseklikleri kimi yerde 1500 m Den, kimi yerde ise 3500 m den fazladır Kuzeyde, kuzey Anadolu dağları, güneyde toros dağları adını alır
Yüksek Dağ orojenezi esnasında yurdumuzdaki esnek yapılı olmayan tortulanma alanları kırılmalara uğramış yer yer çökmeler ve yükselmelerle çoğu dağ ve çukur alan meydana gelmiştir Eğe bölgesinde bakırçay, menderes ve Gediz ovaları ile akdenizdeki Hatay çukurluğu birer GRABEN, kozak dağı, yund dağı, bozdağlar, aydınlatılmış dağları ve menteşe dağları birer horst ’tur
Volkanizma:
Mağmanın, yerkabunun güçsüz yerlerinden (kırık, çatlak vb) yeryüzüne çıkmasıyla volkanizma olayları meydana kazanç
Volkanik olaylarla katı, akışkan ve gaz olmak üzere farklı alanlara yönlendirilmiş maddeler yeryüzüne çıkarmaktadır Volkanlardan meydana çıkan katı maddeler tüf ya da volkan bombasıdır Istikrarsız maddeler lav olarak adlandırılır Keza değişik gazlar da volkanizma ile yeryüzüne çıkar
Fazla akan lavlar püskürten volkanlarda, bu lavlar geniş bir alana yayıldıklarından, volkan konisi yayvan (tabla) şekilde olur Güneydoğu anadolu ’aki Karacadağ volkanı böyledir
Lavların fazla akan olmadığı volkanlarda ise volkan konisi dikey ve yüksek olur Yurdumuzdaki ağrı, Erciyeş, hasan dağı, nemrut volkanları gibi
Kül, kum, çakıl vb maddelerin püskürmesiyle de tüf konileri oluşmaktadır Ege Bölgesi ’nde Kula Yöresi ve Konya ’da Karapınar çevresindeki koniler bu oluşumlara örnektir
Volkanizmayla oluşan başlıca yerşekilleri şunlardır:
Volkan konisi: volkanik faaliyet sırasında meydana çıkan katı ve sıvı materyallerin defalarca birikmesiyle oluşan koniye benzer kabartılardır Tek dağların büyük kısmı birer volkan konisidir Sızı, süphan, Erciyes vb dağlar bu türdendir
Krater: volkanik patlama esnasında oluşan, volkanik dağların üstteki kısımlarındaki çukurlulardır Bu çukurluklar bazen sularla dolarak krater göllerini oluşturmaktadırlar
Kaldera: kraterlerin, patlama veya çökmelerle çok genişlemiş şeklidir Kalderaların diplerinde de göller oluşabilmektedir Nemrut gölü bunlardır
Maar: volkanik düzlüklerde patlama sonucu oluşan çukurluklardır Çapları birkaç yüz metre ile birkaç kilometre aralarında değişen, daire ya da oval biçimdeki çanaklardır Bu çanakların da bazıları sularla dolarak göl haline gelmektedir Konya karapınardaki Acıgöl ve meke tuzlası bu türdendir
Katılaşım kayaları ve volkanik set gölleri de volkanizma sonucu oluşur
Yeryüzünde 500 ’e yakın etkin volkan vardır Bu etkili volkanların üste ikisi büyük okyanus çevresinde, genç kıvrımlı dağların bulunduğu yerlerde sıralanmıştır Bu özelliğinden nedeniyle büyük okyanus kıyalarına “Pasifik alev çemberi denilmektedir Geri kalan etkin volkanlar atlas okyanusunda Akdeniz ülkelerinde ve Doğu Afrikadadır
Kıvrılma: Kıtaların yer değiştirmesiyle jeosenklinaller yüksek basınca uğrarlar Eğer bunlar elastik yapıda ise kıvrılırlar ve kıvrımlı dağlar meydana gelir Bu oluşan kıvrımlar kubbe biçiminde ise antiklinal, çukur yapıda ise senklinal adı verilir
Avrupa ’da alp, Asya ’da Himalaya dağ sırası böyle oluşmuştur
Kırılma: Jeosenklinallerde, ast basınçlara uğrama sonucu defalarca kıvrılma olmaz Bazen tabaka kıvrılamayacak dek sert yapıdadır Bu durumda kırılmalar meydana kazanç Bu kırıklar baştan başa bir kısım yer, tamamen yükselirken bir takım kısımlar da alçakta kalır veya çöker Kırık yerlere fay adı verilir İki kırık boyunca yanlardaki bloklar çöker de ortadaki blok yüksekte kalırsa buna horst, ortadaki blok çökerse buna da graben denir
Dünyanın en uzun kırık hattı, yaklaşık 5 bin km uzunluğundaki doğu Afrika grabenidir Bu grabenin kuzey ucu Kahramanmaraş ’a değin devam eder
Türkiye ’de Dağ Oluşumu Haraketleri:
Türkiye ’de kıvrım dağları kuzeyde ve güneyde iki kuşak halinde uzanır Bu dağlar alphimalaya kıvrım sisteminin birer kolu yükseklikleri kimi yerde 1500 m Den, kimi yerde ise 3500 m den fazladır Kuzeyde, kuzey Anadolu dağları, güneyde toros dağları adını alır
Yüksek Dağ orojenezi esnasında yurdumuzdaki esnek yapılı olmayan tortulanma alanları kırılmalara uğramış yer yer çökmeler ve yükselmelerle çoğu dağ ve çukur alan meydana gelmiştir Eğe bölgesinde bakırçay, menderes ve Gediz ovaları ile akdenizdeki Hatay çukurluğu birer GRABEN, kozak dağı, yund dağı, bozdağlar, aydınlatılmış dağları ve menteşe dağları birer horst ’tur
Volkanizma:
Mağmanın, yerkabunun güçsüz yerlerinden (kırık, çatlak vb) yeryüzüne çıkmasıyla volkanizma olayları meydana kazanç
Volkanik olaylarla katı, akışkan ve gaz olmak üzere farklı alanlara yönlendirilmiş maddeler yeryüzüne çıkarmaktadır Volkanlardan meydana çıkan katı maddeler tüf ya da volkan bombasıdır Istikrarsız maddeler lav olarak adlandırılır Keza değişik gazlar da volkanizma ile yeryüzüne çıkar
Fazla akan lavlar püskürten volkanlarda, bu lavlar geniş bir alana yayıldıklarından, volkan konisi yayvan (tabla) şekilde olur Güneydoğu anadolu ’aki Karacadağ volkanı böyledir
Lavların fazla akan olmadığı volkanlarda ise volkan konisi dikey ve yüksek olur Yurdumuzdaki ağrı, Erciyeş, hasan dağı, nemrut volkanları gibi
Kül, kum, çakıl vb maddelerin püskürmesiyle de tüf konileri oluşmaktadır Ege Bölgesi ’nde Kula Yöresi ve Konya ’da Karapınar çevresindeki koniler bu oluşumlara örnektir
Volkanizmayla oluşan başlıca yerşekilleri şunlardır:
Volkan konisi: volkanik faaliyet sırasında meydana çıkan katı ve sıvı materyallerin defalarca birikmesiyle oluşan koniye benzer kabartılardır Tek dağların büyük kısmı birer volkan konisidir Sızı, süphan, Erciyes vb dağlar bu türdendir
Krater: volkanik patlama esnasında oluşan, volkanik dağların üstteki kısımlarındaki çukurlulardır Bu çukurluklar bazen sularla dolarak krater göllerini oluşturmaktadırlar
Kaldera: kraterlerin, patlama veya çökmelerle çok genişlemiş şeklidir Kalderaların diplerinde de göller oluşabilmektedir Nemrut gölü bunlardır
Maar: volkanik düzlüklerde patlama sonucu oluşan çukurluklardır Çapları birkaç yüz metre ile birkaç kilometre aralarında değişen, daire ya da oval biçimdeki çanaklardır Bu çanakların da bazıları sularla dolarak göl haline gelmektedir Konya karapınardaki Acıgöl ve meke tuzlası bu türdendir
Katılaşım kayaları ve volkanik set gölleri de volkanizma sonucu oluşur
Yeryüzünde 500 ’e yakın etkin volkan vardır Bu etkili volkanların üste ikisi büyük okyanus çevresinde, genç kıvrımlı dağların bulunduğu yerlerde sıralanmıştır Bu özelliğinden nedeniyle büyük okyanus kıyalarına “Pasifik alev çemberi denilmektedir Geri kalan etkin volkanlar atlas okyanusunda Akdeniz ülkelerinde ve Doğu Afrikadadır
