Denizlerde Hareket Dalga,Akıntı,Gelgit,Kıyı Tipleri
DENİZLERDE HAREKET
Dalga : Rüzgarların etkisi ile deniz veya göl yüzeylerinde oluşan salınım hareketlerine dalga adı verilirDalgaların boyu ve şiddeti rüzgarın hızına emrindeki olarak değişir Rüzgarın şiddeti arttıkça dalgaların boyları ve dalgaların yıpratma gücü artarRüzgarlar dıştan denizlerde meydana gelen volkanizma ve zelzele olayları da dalga oluşumuna neden olur Bu dalgalara tsunami dalgaları adı verilirBu dalgaların boyları depremin şiddetine emrindeki olarak değişir , kimi süre fazla yüksek boylu olan bu dalgalar bir fazla kişinin hayatına mal olur
Dalgalar dikey ve yüksek kıyılarda aşındırma , alçak ve basık kıyılarda ise biriktirme yapmaktadır Mesela Karadeniz ve kıyılarında aşındırma şekilleri Ege kıyılarında ise biriktirme şekilleri daha yaygındır
DALGA AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
FALEZ (YALIYAR ) : Kıyının dik ve yüksek olduğu yerlerde dalgaların yamacın altını oyması ve üst kısmın çökmesi sonucunda oluşmaktadır Aşındırma sonucunda içeriye doğru genişleyen oyuğun üstteki kısmında onu destekleyecek bir yer kalmaz ve ağırlığının etkisi ile çöker Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında , bilhassa Doğu ve Batı Karadeniz ile Antalya kıyılarında hem Tekirdağ İstanbul aralarında yalıyarların en hoş örneklerine rastlanmaktadır
DALGA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
KUMSAL(plaj ): Dalgaların aşındırarak taşıdığı malzemeleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kum depolarıdır Dalgalar deniz tabanlarından sürükledikleri kumulları deniz ile karanın birleşim çizgisinde biriktirmesi ile plajlar meydana gelmektedir
DALGA ve AKINTILARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
KIYI OKU (KIYI KORDONU ): Dalga ve akıntıların , kıyı baştan başa sürükledikleri kumulları kıyıdan denize dürüst biriktirmeleri ile oluşur Kıyı kordonlarına Köyceğiz yakınlarında Dalyan kordonları , Çukurova deltasında yer alan kıyı kordonları örnek olarak gösterilebilir
LAGÜN ( DENİZ KULAĞI ): Dalga ve akıntıların birlikte oluşturduğu kıyı oklarının bir koy ya da körfezin önünü kapatması sonucunda oluşan göllerdir Bu göllerin bir fazla yerde deniz ile bağlantısı kesilir Bu göllere misal olarak ; Marmara denizinde bulunan Minik ve Büyük Çekmece gölü ile Terkos gölü verilebilir
TOMBOLO (SAPLIADA) : Kıyının açıklarında yer alan bir adanın kıyı okları ile karaya bağlanmasına tombolo adı verilir Türkiye'den verilebilecek en güzel örnek Marmara Denizinin güneyinde bulunan Kapıdağ Yarımadasıdır
GEL GİT ( MED CEZİR )
Ay'ın ve Güneş'in Dünya üzerindeki çekim etkisi ile su kütlelerinin belirtilen periyodlarla kabartı ve çekilmelerine gelgit denirGelgit okyanus kıyılarında kenar denizlere ve iç denizlere göre daha fazladır Ülkemiz iç denizlerle cepheli olduğu için gelgitin etkisi yok denecek kadar azdır Gelgit özellikle yeniay ve dolunay dönemleri ile gece gündüz eşitliği tarihlerinde daha belirgindir Güneş günü ile ay günü arasındaki 50 dakikalık vakit farkından nedeniyle her gün bir önceki güne göre 50 dk geç olmaktadır Gelgitin etkili olduğu kıyılarda haliç adı verilen yer şekli oluşmaktadır Bu kıyılarda nehir birikim şekillerinden olan delta kuşkusuz oluşmaz
AKINTILAR
Deniz yüzeyindeki suların , bulundukları yerlerden daha uzakta alanlara taşınması ile akıntılar oluşmaktadır
Akıntılara niçin olan belli başlı nedenler şunlardır ;
1 Kesintisiz Rüzgarlar : Alize,Batı ve Yelken Direği rüzgarları yıl boyunca estikleri yönlerde okyanus sularının taşınmasına niçin olmaktadır Okyanus akıntıları birincil doğdukları bölgenin sıcaklık durumuna kadar sıcak veya soğuk akıntı olarak adlandırılmaktadır
Sıcak Su akıntıları : Hain enlemlerden yüksek enlemlere içten olan akıntılar etkili oldukları kıyılarda sıcaklığın artmasına niçin olmaktadır Örnek ; Golf Stream , Kuroşiva , Brezilya , Mozambik akıntıları
Soğuk Su akıntıları : Yüksek enlemlerden alçak enlemlere içten olan akıntılar etkin oldukları kıyılarda sıcaklığın düşmesine neden olmaktadır Örnek ; Labrador , Kanarya , Kaliforniya , Oyaşivo , Peru , Benguala , Atlantik akıntıları
2 Gelgit : Gelgit hareketinin etkisi alçalıp yükselen sular akıntılara niçin olmaktadırBatı Avrupa'da Hollanda ve Almanya'da görülmektedir
3 Yoğunluk Farkı : Sıcaklıkları ve tuzluluk oranları bambaşka olan iki denizin birleştiği boğazlarda görülen akıntılardır Sıcak ve tuzluluk oranı yüksek olan denizden öteki tarafa dürüst daha alçak sızıntı , tersi yönde ise üst sızıntı görülmektedir Türkiye'de Akdeniz'den Ege Marmara ve Karadenize içten bu şekilde bir alt akıntı görülmektedir
4 Düzey Farkı : Boğazlarla birbirine bağlanan denizler arasında besin kaynaklarının farklılığı nedeniyle iki deniz arasında bir düzey farkı vardır Seviyesi artı olan denizden az olan denize içten bir üstteki sızıntı görülmektedir Türkiye'de Karadeniz'den diğer denizlere içten bir üst sızıntı vardır
5 Dalgalar : Kıyıya içten gelerek kıyıda çatlayan dalgalar kıyıda suların dibe doğru dalmasına veya kıyı boyunca akıntıya geçmesine neden olur Kıyıların şekillenmesinde kıyı akıntılarının etkisi epeyce fazladır
KIYI TİPLERİ
Kıyıların şekillenmesinde etkili olan asıl kuvvetler şunlardır : Dalgalar Akıntılar Gelgit Akarsular Buzullar İç Kuvvetler Dağların uzanış şekli
ENİNE KIYILAR : Dağların kıyıya dikey olarak uzandığı kıyılarda görülmektedir Örnek : Türkiye'de Ege Denizi kıyıları Enine kıyıların en önemli özellikleri şunlardır ;
a) Kıyıda girinti ve çıkıntı fazladır
b) kıyıda koy ve körfez sayısı fazladır
c) kıta sahanlığı geniştir
d) kıyıya yakın irili ufaklı bir çok ada bulunmaktadır
e) bir çok doğal liman bulunmaktadır
BOYUNA KIYILAR : Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde görülmektedir Örnek Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyıları Boyuna kıyıların en önemli özelikleri şunlardır ;
a) Kıyıda girinti ve çıkıntı azdır Kıyı çizgisi düzdür
b) Kıyıda koy ve körfez sayısı azdır
c) kıta sahanlığı dardır
d) Doğal liman oldukça azdır
RİA TİPİ KIYILAR : Akarsu vadilerinin denizin yükselmesi yada karanın alçalması ile sular aşağıda kalması sonucunda oluşmaktadır Misal Çanakkale ve İstanbul Boğazı ile Güneybatı Anadolu kıyıları ve İstanbul'da yer alan Haliç(Altınboynuz)
DALMAÇYA TİPİ KIYILAR : Dağların kıyıya paralel olarak uzandığı yerlerde ,deniz suyunun dağlar arasındaki çukur alanlara dolması sonucunda oluşmaktadır Kıyının derhal ardındaki kıyıya paralel olarak uzanan adalar yer almaktadırÖrnek Adriyatik denizi kıyılarında bulunan Dalmaçya kıyıları , Türkiye'den Akdeniz bölgesinde Teke yarımadasında yer alan Finike Kaş kıyıları
LİMANLI KIYILAR : Hain kıyılarda geniş vadilerin deniz suları altında kalmasıyla oluşur Bu alıcı kıyılarda tombolo,kıyı oku , kıyı kordonu ve lagün gibi şekiller yaygındırÖrnek ; Marmara denizinin kuzey kıyılarında görülmektedir
FİYORDLU KIYILAR: Buzul aşındırması sonucunda oluşan U şekilli vadilerin buzul erimesi sonucunda sular aşağıda kalmasıyla oluşur Fiyordlar kara içlerine doğru sokulduklarından binlerce koy ve körfezi barındırmaktadır Epeyce dikey yamaçlı bir görünüme sahiptirler Türkiye'de örneği yoktur İskandinavya Yarımadasının Atlas okyanusu kıyılarında (Norveç , İsveç , Finlandiya ) yaygındır
SKYER TİPİ KIYILAR : Buzulların şekillendirdiği ve binlerce adadan oluşan kıyılardır Adalar eski buzul aşındırmasıyla oluşmuş olan hörgüçkaya ve moren yığınlarından meydana gelmiştir Norveç , Finlandiya , İsveç , İskoçya , İrlanda,Güney Şili ve Güney Alaska kıyılarında rastlanmaktadır Türkiye'de örneğine rastlanmaz
VOLKANİK KIYILAR: Kıyının volkanik patlamalar sonucunda şekillenmesiyle oluşur Havai ve Endonezya kıyılarında görülür Türkiye'de örneği yoktur
HALİÇLİ KIYILAR : Gelgit olayının keskin olduğu kıyılarda görülmektedir Okyanusa kıyısı olan ülkelerde yaygındır Türkiye'de örneği yoktur *
DENİZLERDE HAREKET
Dalga : Rüzgarların etkisi ile deniz veya göl yüzeylerinde oluşan salınım hareketlerine dalga adı verilirDalgaların boyu ve şiddeti rüzgarın hızına emrindeki olarak değişir Rüzgarın şiddeti arttıkça dalgaların boyları ve dalgaların yıpratma gücü artarRüzgarlar dıştan denizlerde meydana gelen volkanizma ve zelzele olayları da dalga oluşumuna neden olur Bu dalgalara tsunami dalgaları adı verilirBu dalgaların boyları depremin şiddetine emrindeki olarak değişir , kimi süre fazla yüksek boylu olan bu dalgalar bir fazla kişinin hayatına mal olur
Dalgalar dikey ve yüksek kıyılarda aşındırma , alçak ve basık kıyılarda ise biriktirme yapmaktadır Mesela Karadeniz ve kıyılarında aşındırma şekilleri Ege kıyılarında ise biriktirme şekilleri daha yaygındır
DALGA AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
FALEZ (YALIYAR ) : Kıyının dik ve yüksek olduğu yerlerde dalgaların yamacın altını oyması ve üst kısmın çökmesi sonucunda oluşmaktadır Aşındırma sonucunda içeriye doğru genişleyen oyuğun üstteki kısmında onu destekleyecek bir yer kalmaz ve ağırlığının etkisi ile çöker Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında , bilhassa Doğu ve Batı Karadeniz ile Antalya kıyılarında hem Tekirdağ İstanbul aralarında yalıyarların en hoş örneklerine rastlanmaktadır
DALGA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
KUMSAL(plaj ): Dalgaların aşındırarak taşıdığı malzemeleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kum depolarıdır Dalgalar deniz tabanlarından sürükledikleri kumulları deniz ile karanın birleşim çizgisinde biriktirmesi ile plajlar meydana gelmektedir
DALGA ve AKINTILARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
KIYI OKU (KIYI KORDONU ): Dalga ve akıntıların , kıyı baştan başa sürükledikleri kumulları kıyıdan denize dürüst biriktirmeleri ile oluşur Kıyı kordonlarına Köyceğiz yakınlarında Dalyan kordonları , Çukurova deltasında yer alan kıyı kordonları örnek olarak gösterilebilir
LAGÜN ( DENİZ KULAĞI ): Dalga ve akıntıların birlikte oluşturduğu kıyı oklarının bir koy ya da körfezin önünü kapatması sonucunda oluşan göllerdir Bu göllerin bir fazla yerde deniz ile bağlantısı kesilir Bu göllere misal olarak ; Marmara denizinde bulunan Minik ve Büyük Çekmece gölü ile Terkos gölü verilebilir
TOMBOLO (SAPLIADA) : Kıyının açıklarında yer alan bir adanın kıyı okları ile karaya bağlanmasına tombolo adı verilir Türkiye'den verilebilecek en güzel örnek Marmara Denizinin güneyinde bulunan Kapıdağ Yarımadasıdır
GEL GİT ( MED CEZİR )
Ay'ın ve Güneş'in Dünya üzerindeki çekim etkisi ile su kütlelerinin belirtilen periyodlarla kabartı ve çekilmelerine gelgit denirGelgit okyanus kıyılarında kenar denizlere ve iç denizlere göre daha fazladır Ülkemiz iç denizlerle cepheli olduğu için gelgitin etkisi yok denecek kadar azdır Gelgit özellikle yeniay ve dolunay dönemleri ile gece gündüz eşitliği tarihlerinde daha belirgindir Güneş günü ile ay günü arasındaki 50 dakikalık vakit farkından nedeniyle her gün bir önceki güne göre 50 dk geç olmaktadır Gelgitin etkili olduğu kıyılarda haliç adı verilen yer şekli oluşmaktadır Bu kıyılarda nehir birikim şekillerinden olan delta kuşkusuz oluşmaz
AKINTILAR
Deniz yüzeyindeki suların , bulundukları yerlerden daha uzakta alanlara taşınması ile akıntılar oluşmaktadır
Akıntılara niçin olan belli başlı nedenler şunlardır ;
1 Kesintisiz Rüzgarlar : Alize,Batı ve Yelken Direği rüzgarları yıl boyunca estikleri yönlerde okyanus sularının taşınmasına niçin olmaktadır Okyanus akıntıları birincil doğdukları bölgenin sıcaklık durumuna kadar sıcak veya soğuk akıntı olarak adlandırılmaktadır
Sıcak Su akıntıları : Hain enlemlerden yüksek enlemlere içten olan akıntılar etkili oldukları kıyılarda sıcaklığın artmasına niçin olmaktadır Örnek ; Golf Stream , Kuroşiva , Brezilya , Mozambik akıntıları
Soğuk Su akıntıları : Yüksek enlemlerden alçak enlemlere içten olan akıntılar etkin oldukları kıyılarda sıcaklığın düşmesine neden olmaktadır Örnek ; Labrador , Kanarya , Kaliforniya , Oyaşivo , Peru , Benguala , Atlantik akıntıları
2 Gelgit : Gelgit hareketinin etkisi alçalıp yükselen sular akıntılara niçin olmaktadırBatı Avrupa'da Hollanda ve Almanya'da görülmektedir
3 Yoğunluk Farkı : Sıcaklıkları ve tuzluluk oranları bambaşka olan iki denizin birleştiği boğazlarda görülen akıntılardır Sıcak ve tuzluluk oranı yüksek olan denizden öteki tarafa dürüst daha alçak sızıntı , tersi yönde ise üst sızıntı görülmektedir Türkiye'de Akdeniz'den Ege Marmara ve Karadenize içten bu şekilde bir alt akıntı görülmektedir
4 Düzey Farkı : Boğazlarla birbirine bağlanan denizler arasında besin kaynaklarının farklılığı nedeniyle iki deniz arasında bir düzey farkı vardır Seviyesi artı olan denizden az olan denize içten bir üstteki sızıntı görülmektedir Türkiye'de Karadeniz'den diğer denizlere içten bir üst sızıntı vardır
5 Dalgalar : Kıyıya içten gelerek kıyıda çatlayan dalgalar kıyıda suların dibe doğru dalmasına veya kıyı boyunca akıntıya geçmesine neden olur Kıyıların şekillenmesinde kıyı akıntılarının etkisi epeyce fazladır
KIYI TİPLERİ
Kıyıların şekillenmesinde etkili olan asıl kuvvetler şunlardır : Dalgalar Akıntılar Gelgit Akarsular Buzullar İç Kuvvetler Dağların uzanış şekli
ENİNE KIYILAR : Dağların kıyıya dikey olarak uzandığı kıyılarda görülmektedir Örnek : Türkiye'de Ege Denizi kıyıları Enine kıyıların en önemli özellikleri şunlardır ;
a) Kıyıda girinti ve çıkıntı fazladır
b) kıyıda koy ve körfez sayısı fazladır
c) kıta sahanlığı geniştir
d) kıyıya yakın irili ufaklı bir çok ada bulunmaktadır
e) bir çok doğal liman bulunmaktadır
BOYUNA KIYILAR : Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde görülmektedir Örnek Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyıları Boyuna kıyıların en önemli özelikleri şunlardır ;
a) Kıyıda girinti ve çıkıntı azdır Kıyı çizgisi düzdür
b) Kıyıda koy ve körfez sayısı azdır
c) kıta sahanlığı dardır
d) Doğal liman oldukça azdır
RİA TİPİ KIYILAR : Akarsu vadilerinin denizin yükselmesi yada karanın alçalması ile sular aşağıda kalması sonucunda oluşmaktadır Misal Çanakkale ve İstanbul Boğazı ile Güneybatı Anadolu kıyıları ve İstanbul'da yer alan Haliç(Altınboynuz)
DALMAÇYA TİPİ KIYILAR : Dağların kıyıya paralel olarak uzandığı yerlerde ,deniz suyunun dağlar arasındaki çukur alanlara dolması sonucunda oluşmaktadır Kıyının derhal ardındaki kıyıya paralel olarak uzanan adalar yer almaktadırÖrnek Adriyatik denizi kıyılarında bulunan Dalmaçya kıyıları , Türkiye'den Akdeniz bölgesinde Teke yarımadasında yer alan Finike Kaş kıyıları
LİMANLI KIYILAR : Hain kıyılarda geniş vadilerin deniz suları altında kalmasıyla oluşur Bu alıcı kıyılarda tombolo,kıyı oku , kıyı kordonu ve lagün gibi şekiller yaygındırÖrnek ; Marmara denizinin kuzey kıyılarında görülmektedir
FİYORDLU KIYILAR: Buzul aşındırması sonucunda oluşan U şekilli vadilerin buzul erimesi sonucunda sular aşağıda kalmasıyla oluşur Fiyordlar kara içlerine doğru sokulduklarından binlerce koy ve körfezi barındırmaktadır Epeyce dikey yamaçlı bir görünüme sahiptirler Türkiye'de örneği yoktur İskandinavya Yarımadasının Atlas okyanusu kıyılarında (Norveç , İsveç , Finlandiya ) yaygındır
SKYER TİPİ KIYILAR : Buzulların şekillendirdiği ve binlerce adadan oluşan kıyılardır Adalar eski buzul aşındırmasıyla oluşmuş olan hörgüçkaya ve moren yığınlarından meydana gelmiştir Norveç , Finlandiya , İsveç , İskoçya , İrlanda,Güney Şili ve Güney Alaska kıyılarında rastlanmaktadır Türkiye'de örneğine rastlanmaz
VOLKANİK KIYILAR: Kıyının volkanik patlamalar sonucunda şekillenmesiyle oluşur Havai ve Endonezya kıyılarında görülür Türkiye'de örneği yoktur
HALİÇLİ KIYILAR : Gelgit olayının keskin olduğu kıyılarda görülmektedir Okyanusa kıyısı olan ülkelerde yaygındır Türkiye'de örneği yoktur *