DİKSİYON BOZUKLUKLARININ NEDENLERİ
a Telaffuz (soyleyişboğumlanma) Bozuklukları
Seslerin uygun cıkaklarına gore soylenmemesiyle oluşur Konuşma dilinin sesleri, İstanbul ağzının seslerinden oluşmalı; yoresel (mahalli) sesler cıkartılmamalıdır
Orneğin: Uc tip ksesinden soz edilebilir Bunlardan on damakta oluşan k(teK) ve art damakta oluşan q(taQ) seslerinden başka Anadolu ağızlarında gırtlağa yakın bir yerde boğumlanan bir q'sesi de vardır
Yazı dilinde (Standart Turkce) yalnız ilk iki ksesi vardır Doğal olarak bu seslerin yanlış yerlerde kullanılması bir diksiyon bozukluğudur
b Vurgu Yanlışları
Vurgunun yanlış yere kaymasıyla ortaya cıkar Vurgu, soze değer katar; dinleyicinin dikkatini cekerek anlamın kavranmasını kolaylaştırır; sesi, soyleyişi, sozdeki ezgiyi canlandırır Vurgusuz bir konuşmada anlam yeterince belirmez ya da gereken etki sağlanamaz
Vurgu yanlışlığı, anlamı değiştirebilir Dilin en karmaşık ve keşfedilemeyen gizemlerinden biri olan vurgu konusunda var olan kurallar, şu ana kadar butunuyle ortaya konulamamıştır
c Yanlış Tonlama
Ses titreşimlerinin yukselip alcalması anlamına gelen tonun, cumle akışında uygun bicimde kullanılmamasıdır
Tonlama, konuşma dilinde vardır, yazı dilinde yoktur Cunku tonlama, sese dayanan bir soyleyiş kuralıdır Konuşmanın anlamını belirginleştirmek, duygulara acıklık kazandırmak icin kelimeler, daha cok da ilk heceler; ezgili, canlı soylenir Bu tur soylenişe Ton denir
(S SARICA M GUNDUZ, Guzel Konuşma Yazma, s 242 243)
Tonlama, ozellikle şu cumlelerde kendini daha cok belirginleştirir:
(1) Emir cumlelerinde
Uğraş, didin, duşun, ara, bul, koş, atıl, bağır;
Durmak zamanı gecti, calışmak zamanıdır(Tevfik Fikret'ten)
(2) Soru cumlelerinde
Hangi cılgın bana zincir vuracakmış şaşarım?
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda(Mehmet Akif ERSOY'dan)
(3) Unlem cumlelerinde
Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!
Ne mutlu Turkum diyene!(Kemal ATATURK'ten)
Beş ceşit tonlama yapılabilir:
(1) Duz
(2) Yukselen
(3) Alcalan
(4) Yukselip alcalarak dalgalanan
(5) Alcalıp yukselerek dalgalanan
En iyi, denizde yuzme oğrenilir,
Sağlam, lastik tamiri yapılır
Yukarıdaki cumlelerde ortaya cıkabilecek en iyi deniz, sağlam lastik tamirigibi bir algılamayı, ancak doğru yapılmış bir tonlama onleyebilir
c Ulama Yanlışları
Soz icindeki heceler arasında belli belirsiz duraklar vardır Sesler, heceler halinde cıkarılmasına karşılık bu duraklar konuşma esnasında hissedilmez Turkcede temel kural, unsuzle biten hecelerden sonra unlu ile başlayan bir hecenin gelmesi durumunda, hecenin sonundaki unsuzun sonraki heceye ulanmasıdır:
Ornekler:
duşun duşunerek
calışkan calışkanın
Doğal olarak, yazıda ayrı kelimeler halinde gorulen cumleler de, soyleyişte farklı bicimlerle ortaya cıkar
İşinden eve donen Ali yemekten once duş aldıcumlesinin soylenişi
İşinde neve done nAli yemekte nonce du şaldışeklindedir
Bir cumle icinde soylenen kelimeler arasındaki duraklar ve ulamalar ancak o dilin konuşurları tarafından hissedilebilir Birkac kelimenin birleşerek tek bir kelime haline gelmiş gibi işitilmesi ulamanın sonucudur
Acık ve net konuşabilmek endişesiyle her sozden sonra duraklanması, ulama yapılmaması kesik kesik bir konuşmaya yol acmaktadır Bu da dilin doğal yapısına aykırıdır ve dolayısıyla bir diksiyon bozukluğudur Nitekim, boyle bir konuşma, dinleyenlerde olumsuz ve rahatsız edici bir tepki yaratır
d Tekduzelik
Sesin cumledeki anlama gore perdelenmemesi, iniş cıkışlar gostermemesidir
e Yersiz Durgu ve Duraklar
Vurgunun, anlamın, tonlamanın gerektirmediği yerlerde yapılan duraklamalardır
f Sesleri ve Heceleri Yutma
Turkce’de yazılan butun harfler, kendi ses değerleriyle seslendirilmelidir Bu seslerden bazılarını yutmak, soylememek bir diksiyon hatasıdır Standart Turkce'de (İstanbul ağzında) kalıplaşmış kimi kelimeler dışında genellikle acelecilikten kaynaklanan seslerin ya da hecelerin soylenmemesi yanlıştır
Ornekler:
dağayerine daa
yağıyerine yayı
dahayerine daa
geliyoryerine geliyo
6 KONUŞMADA HIZ
Olağan konuşmalarda konuşma hızı (tempo) dakikada 125175 kelime arasında değişir Konuşmadaki unlu sesler tonu meydana getirir Bir unlunun telaffuzu sırasında gecen sureye hece uzunluğu adı verilir Hece uzunluğuna dikkat eden bir konuşmacı doğru yoldadır
Konuşurken yapılan duraklamalar da buyuk onem taşır Dinleyenlere anlama fırsatı vermek, soyleneni vurgulamak, dinleyicilerden tepki beklemek amacıyla duraklanabilir Bu duraklar, normal olarak kelime aralarında ve cumle sonlarında yapılan duraklardan daha uzun surelidir Konuşmacı, bunların suresini istediği gibi ayarlayabilir Butun bunlar da konuşma hızını etkiler Sonucta, 125175 kelime dakikalık bir hız normal kabul edilir Bunun uzerindeki ya da altındaki hızlar, iyi bir konuşmacıya ait ozellikler değildir
7 KONUŞMADA TARTIM
Soz, duraklama, hece uzunluğu ve vurgunun birleşmesiyle ortaya cıkan duzenlemeye tartım adı verilir Herkesin kendisine ozgu bir tartımı vardır Tartım, hareketi ve canlılığı ya da tersine durgunluğu ve cansızlığı ortaya koyabilir Kelimelerin; yaya yaya, uzata uzata ya da kesik kesik, kopuk kopuk soylenmesi bir tartım kusurudur
8 SOLUNUM VE SESLENME
Doğru bir solunum, iyi bir seslendirmenin temel şartıdır Uc turlu soluma vardır:
a Ust goğusten soluma
b Goğus boşluğundan soluma
c Diyaframdan soluma
İyi bir seslendirme icin en elverişsiz soluma, ust goğusten yapılandır Akciğerlerin en buyuk olcude genişlemesini sağlayan, en cok hava depolayan, denetimi kolay ve ses mekanizması uzerinde olumsuz hicbir etkisi bulunmayan soluma, DİYAFRAMDAN SOLUMA' dır
9 VUCUT DİLİNİN KULLANILIŞI
“İyi bir gorunuş, sessiz bir tavsiyedir
Vucut dilinin iyi kullanılmasında dikkat edilecek ozellikler:
a Aşırı derece dikkat cekici olmamak kaydıyla temiz ve guzel giyime sahip bulunma
b Konuşma yerine, izleyicilere ruhen yaklaşma yontemini benimseme
c Konuşma boyunca sakin ve rahat bir duruşu koruma
c Sıkıcı hareketlerden kacınma
d Konuşurken alcakgonullu olduğunu hissettirme
e Konuşurken dinleyici ile goz temasında bulunma
g Jest ve mimikleri uyumlu olarak kullanma
“Konuşma ruhun aynasıdır;
insan ne olduğunu konuşurken gosterir
a Telaffuz (soyleyişboğumlanma) Bozuklukları
Seslerin uygun cıkaklarına gore soylenmemesiyle oluşur Konuşma dilinin sesleri, İstanbul ağzının seslerinden oluşmalı; yoresel (mahalli) sesler cıkartılmamalıdır
Orneğin: Uc tip ksesinden soz edilebilir Bunlardan on damakta oluşan k(teK) ve art damakta oluşan q(taQ) seslerinden başka Anadolu ağızlarında gırtlağa yakın bir yerde boğumlanan bir q'sesi de vardır
Yazı dilinde (Standart Turkce) yalnız ilk iki ksesi vardır Doğal olarak bu seslerin yanlış yerlerde kullanılması bir diksiyon bozukluğudur
b Vurgu Yanlışları
Vurgunun yanlış yere kaymasıyla ortaya cıkar Vurgu, soze değer katar; dinleyicinin dikkatini cekerek anlamın kavranmasını kolaylaştırır; sesi, soyleyişi, sozdeki ezgiyi canlandırır Vurgusuz bir konuşmada anlam yeterince belirmez ya da gereken etki sağlanamaz
Vurgu yanlışlığı, anlamı değiştirebilir Dilin en karmaşık ve keşfedilemeyen gizemlerinden biri olan vurgu konusunda var olan kurallar, şu ana kadar butunuyle ortaya konulamamıştır
c Yanlış Tonlama
Ses titreşimlerinin yukselip alcalması anlamına gelen tonun, cumle akışında uygun bicimde kullanılmamasıdır
Tonlama, konuşma dilinde vardır, yazı dilinde yoktur Cunku tonlama, sese dayanan bir soyleyiş kuralıdır Konuşmanın anlamını belirginleştirmek, duygulara acıklık kazandırmak icin kelimeler, daha cok da ilk heceler; ezgili, canlı soylenir Bu tur soylenişe Ton denir
(S SARICA M GUNDUZ, Guzel Konuşma Yazma, s 242 243)
Tonlama, ozellikle şu cumlelerde kendini daha cok belirginleştirir:
(1) Emir cumlelerinde
Uğraş, didin, duşun, ara, bul, koş, atıl, bağır;
Durmak zamanı gecti, calışmak zamanıdır(Tevfik Fikret'ten)
(2) Soru cumlelerinde
Hangi cılgın bana zincir vuracakmış şaşarım?
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda(Mehmet Akif ERSOY'dan)
(3) Unlem cumlelerinde
Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!
Ne mutlu Turkum diyene!(Kemal ATATURK'ten)
Beş ceşit tonlama yapılabilir:
(1) Duz
(2) Yukselen
(3) Alcalan
(4) Yukselip alcalarak dalgalanan
(5) Alcalıp yukselerek dalgalanan
En iyi, denizde yuzme oğrenilir,
Sağlam, lastik tamiri yapılır
Yukarıdaki cumlelerde ortaya cıkabilecek en iyi deniz, sağlam lastik tamirigibi bir algılamayı, ancak doğru yapılmış bir tonlama onleyebilir
c Ulama Yanlışları
Soz icindeki heceler arasında belli belirsiz duraklar vardır Sesler, heceler halinde cıkarılmasına karşılık bu duraklar konuşma esnasında hissedilmez Turkcede temel kural, unsuzle biten hecelerden sonra unlu ile başlayan bir hecenin gelmesi durumunda, hecenin sonundaki unsuzun sonraki heceye ulanmasıdır:
Ornekler:
duşun duşunerek
calışkan calışkanın
Doğal olarak, yazıda ayrı kelimeler halinde gorulen cumleler de, soyleyişte farklı bicimlerle ortaya cıkar
İşinden eve donen Ali yemekten once duş aldıcumlesinin soylenişi
İşinde neve done nAli yemekte nonce du şaldışeklindedir
Bir cumle icinde soylenen kelimeler arasındaki duraklar ve ulamalar ancak o dilin konuşurları tarafından hissedilebilir Birkac kelimenin birleşerek tek bir kelime haline gelmiş gibi işitilmesi ulamanın sonucudur
Acık ve net konuşabilmek endişesiyle her sozden sonra duraklanması, ulama yapılmaması kesik kesik bir konuşmaya yol acmaktadır Bu da dilin doğal yapısına aykırıdır ve dolayısıyla bir diksiyon bozukluğudur Nitekim, boyle bir konuşma, dinleyenlerde olumsuz ve rahatsız edici bir tepki yaratır
d Tekduzelik
Sesin cumledeki anlama gore perdelenmemesi, iniş cıkışlar gostermemesidir
e Yersiz Durgu ve Duraklar
Vurgunun, anlamın, tonlamanın gerektirmediği yerlerde yapılan duraklamalardır
f Sesleri ve Heceleri Yutma
Turkce’de yazılan butun harfler, kendi ses değerleriyle seslendirilmelidir Bu seslerden bazılarını yutmak, soylememek bir diksiyon hatasıdır Standart Turkce'de (İstanbul ağzında) kalıplaşmış kimi kelimeler dışında genellikle acelecilikten kaynaklanan seslerin ya da hecelerin soylenmemesi yanlıştır
Ornekler:
dağayerine daa
yağıyerine yayı
dahayerine daa
geliyoryerine geliyo
6 KONUŞMADA HIZ
Olağan konuşmalarda konuşma hızı (tempo) dakikada 125175 kelime arasında değişir Konuşmadaki unlu sesler tonu meydana getirir Bir unlunun telaffuzu sırasında gecen sureye hece uzunluğu adı verilir Hece uzunluğuna dikkat eden bir konuşmacı doğru yoldadır
Konuşurken yapılan duraklamalar da buyuk onem taşır Dinleyenlere anlama fırsatı vermek, soyleneni vurgulamak, dinleyicilerden tepki beklemek amacıyla duraklanabilir Bu duraklar, normal olarak kelime aralarında ve cumle sonlarında yapılan duraklardan daha uzun surelidir Konuşmacı, bunların suresini istediği gibi ayarlayabilir Butun bunlar da konuşma hızını etkiler Sonucta, 125175 kelime dakikalık bir hız normal kabul edilir Bunun uzerindeki ya da altındaki hızlar, iyi bir konuşmacıya ait ozellikler değildir
7 KONUŞMADA TARTIM
Soz, duraklama, hece uzunluğu ve vurgunun birleşmesiyle ortaya cıkan duzenlemeye tartım adı verilir Herkesin kendisine ozgu bir tartımı vardır Tartım, hareketi ve canlılığı ya da tersine durgunluğu ve cansızlığı ortaya koyabilir Kelimelerin; yaya yaya, uzata uzata ya da kesik kesik, kopuk kopuk soylenmesi bir tartım kusurudur
8 SOLUNUM VE SESLENME
Doğru bir solunum, iyi bir seslendirmenin temel şartıdır Uc turlu soluma vardır:
a Ust goğusten soluma
b Goğus boşluğundan soluma
c Diyaframdan soluma
İyi bir seslendirme icin en elverişsiz soluma, ust goğusten yapılandır Akciğerlerin en buyuk olcude genişlemesini sağlayan, en cok hava depolayan, denetimi kolay ve ses mekanizması uzerinde olumsuz hicbir etkisi bulunmayan soluma, DİYAFRAMDAN SOLUMA' dır
9 VUCUT DİLİNİN KULLANILIŞI
“İyi bir gorunuş, sessiz bir tavsiyedir
Vucut dilinin iyi kullanılmasında dikkat edilecek ozellikler:
a Aşırı derece dikkat cekici olmamak kaydıyla temiz ve guzel giyime sahip bulunma
b Konuşma yerine, izleyicilere ruhen yaklaşma yontemini benimseme
c Konuşma boyunca sakin ve rahat bir duruşu koruma
c Sıkıcı hareketlerden kacınma
d Konuşurken alcakgonullu olduğunu hissettirme
e Konuşurken dinleyici ile goz temasında bulunma
g Jest ve mimikleri uyumlu olarak kullanma
“Konuşma ruhun aynasıdır;
insan ne olduğunu konuşurken gosterir