Son 2 aydır rezervleri eriterek baskılanan ve 6,85’te tutulmaya çalışılan döviz dün patladı. Dolar 7,30’u, avro 8,60’ı gördü. Tahtakale’de ise fiziki doların fiyatı 7,50’yi aştı. Bir çok döviz ofisi süreçleri kapattı. Uzmanlara nazaran cin şişeden çıktı. Aylardır ihtarlara kulak asmayan hükümet 1994 ve 2001’deki emsal bir finansal krizin fitilini ateşlemiş oldu.
Dolar gün içinde yüzde 4’e yakın kıymet kazanırken, tüm dünyada dolar paha kaybediyor. Dolar endeksi 92,2 düzeyiyle son 28 ayın en düşük düzeyinde olmasına karşın Türkiye’de tarihi doruğunu kırdı. Altın ise dolardan süratli gidiyor. 500 TL seyahatine adım adım yaklaşan gram altın dün 480 liranın üzerini gördü.
Hükümet cephesinin övündüğü borsa göstergeleri de krizden etkilendi. Gün içinde yaklaşık yüzde 3 bedel kaybeden BİST100 endeksi 1050 puan düzeyine geriledi. BİST100’deki 1 haftalık bedel kaybı yüzde 15’i buldu.
Pekala tüm bunlar neden yaşandı? Son 2 yılda yaşananları tarih tarih derledik…
10 Temmuz 2018: Yeni kabine vazifede
24 Haziran Cumhurbaşkanlığı seçiminin akabinde 10 Temmuz’da yeni kabine kuruldu. Kabine’de en çok dikkat çeken isin Berat Albayrak’tı. Evvelki kabinede güç bakanı olan ve Erdoğan’ın da damadı olan Albayrak’a iktisadın anahtarı teslim edildi. Bu esnada dolar kuru 4,70 liraydı. Kamu net borcu 296 milyar lira iken Merkez’in rezervlerinde ise 78,5 milyar dolar döviz rezervi vardı. Rezervler ise bugüne nazaran daha kaliteliydi zira şimdi swaplarla şişirilmeye başlanmamıştı. Fakat son aylarda yaşanan ekonomik sakinlik, 1 yıl içinde döndürülmesi gereken dış borçla bir arada piyasalar üzerindeki gerilim artıyordu. Bunların üzerine ABD’yle Rahip Brunson tansiyonuna girildi.
11 Ağustos 2018: Burası çatladıkapı ülkesi mi?
Artık yeni hükümet sistemine resmen geçilmişti. İktisat son 5 yıldır tökezliyor, işsizlik artıyor, Erdoğan ise hem faizi düşürüp, hem doları denetim edeceğini argüman ediyordu. Sermaye hareketleri hürken faizi ve dolar kurunu birebir anda denetim etmeye “imkansız üçlü” dense de Erdoğan bu hırsından vazgeçmedi. Zira iç talebi canlandırmanın O’na nazaran tek yolu düşük faizle piyasaya para sürmek, sermayedarların yüksek borçluluğunu düşük faizle yapılandırmaktı.
Bu şartlarda ABD’yle Rahip Brunson tansiyonuna girildi. ABD, Brunson’ı istemiş, Erdoğan ise bu talebi 11 Ağustos’ta şu halde duyurmuştu; Tehdit ediyor ya… Yarın saat 18:00'e dek göndereceksiniz. Burası çatladıkapı ülkesi mi ya, burası Türkiye, ne yapıyorsunuz?
Bu konuşmadan tam 61 gün sonra 12 Ekim’de Rahip Brunson hür bırakıldı. ABD uçağıyla memleketine dönen Brunson’ı, ABD Lideri Trump karşıladı. Birinci konuşmasında Trump, Erdoğan’a teşekkür edecekti… Erdoğan ise Türkiye’nin bir hukuk devleti olduğunu kendisinin yargıya müdahale etmediğini argüman etti. Bu süreçte dolar kuru 4,70 liradan 7,20 liraya kadar çıktı. Yaşananlar AKP periyodunun en sert kur atağıydı. Bu artışı döviz borçlusu olan yahut ithalatla iş yapan şirketlerin bilançolarındaki bozulma takip etti. Kur şokunun 2019’a mirası cuhmuriyet rekoru kıran işsizlik, yüzde 25’i gören enflasyon oldu.
13 Eylül 2018: Merkez’den rekor faiz artışı
Yaşanan gelişmeler gözleri Merkez Bankası’na çevirdi. 13 Eylül 2018’de toplanan Para Siyaseti Konseyi siyaset faizini yüzde 17,75’den 625 baz puan artışla yüzde 24’e çıkarttı. Böylelikle Merkez piyasaya lira vermeyi yavaşlattı, dolar kurunu baskılamaya ve yurtdışında sermaye çekmeye çalıştı. Sahiden de 2019 başında dolar kuru 5,33 lirayla yıla başladı. 2019’un Ocak-Mayıs ortasında yurtiçine 14,6 milyar dolar sermaye girişi sağlandı. Fakat bu yüksek faiz piyasanın yavaşlaması demekti ve Erdoğan yavaş piyasayı daima eleştirdi. Hele hele 31 Mart 2019 lokal seçimleri yaklaşırken yüksek faizler AKP’nin katlanabileceği bir şey değildi. Konut piyasası düşük faizlerle ayakta kalabiliyordu, gayrimenkul fiyatları gerçek olarak düşüyordu.
31 Mart 2019: Sandık kâfi artık dedi
31 Mart lokal seçimleri AKP cephesinde moral bozukluğunu artırdı. Seçimden evvel soğan 10 liraya çıkınca açılan tanzim çadırları 1 Nisan’da söküldü. İstanbul seçimleri ise belirsizliğini koruyordu. YSK çok tartışılacak bir kararla 7 Mayıs 2019’da İstanbul seçimlerinin yenilenmesini istedi. 6 Mayıs’ta 5,99 TL olan dolar kuru 7 Mayıs’ta 6,15 TL’ye çıktı. Artık ekonomik krizle siyasi krizler bir arada anılıyordu. Tekrar edilen İstanbul Seçimleri 23 Haziran’da AKP ismine hüsranla sonuçlandı. Erdoğan ise öfkesini Merkez Bankası Başkanı’ndan çıkaracaktı.
6 Temmuz 2019: Murat Çetinkaya vazifeden alındı
TCMB Lideri Çetinkaya faizi indirmemekte ısrarcı olunca 6 Temmuz 2019’da misyondan alındı. Yerine Murat Uysal atandı.
Yeni lider Erdoğan’ın dediklerini harfiyen uyguladı, vazifeye gelir gelmez faizleri düşürmeye başladı. Kendisi vazifeye geldiğinde Merkez’in rezervlerinde 75,7 milyar dolar döviz rezervi bulunuyordu. Altın rezervleri de dahil edildiğinde toplam rezerv 98,8 milyar dolardı. Bu paranın 17,1 milyar doları swaplarla alınmış ve emaneten rezervlerde bulunan paraydı. Swaplar çıkarıldığında brüt rezerv 81,7 milyar dolardı. Uysal’ın siyaseti bu rezervleri kullanarak kuru denetim etmek, bu esnada faizi düşürmek ve piyasayı canlandırmaktı. İzleyen 10 toplantıda siyaset faizi yüzde 24’ten yüzde 8,25’e kadar sert halde düşürüldü.
1 Ocak 2020: Dehşetli yıl başlıyor
Uysal faizleri düşürdükçe gayrimenkul fiyatları şişiyordu. Piyasada Uysal devrindeki 6 ayda 114 milyar lira kredi pompalanmıştı. Uysal geldiğinde 402 milyar lira olan tüketici kredisi borçları yılın sonunda 466 milyar liraya yükseldi. Üstelik dolar kuru da bir biçimiyle tutuluyordu. İktisat basını rezervleri incelese de Berat Albayrak’ın gündeminde bu yoktu. Halbuki Uysal misyona getirildikten sonra rezervler swaplarla şişirilmeye başlamıştı.
11 Mart 2020: Üzücü lakin korkutucu olmayan haber
10 Mart’ı 11 Mart’a bağlayan gece Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca “size üzücü fakat korkutucu olmayan haberi vermek istiyorum” diyerek Türkiye’deki birinci koronavirüs hadisesinin teşhis edildiğini bildirdi. Uysal’ın TCMB’nin başına geçtiği 2019 temmuzda altın dahil toplam rezervler 98,8 milyar dolar iken 2020 Mart’ta 104,2 milyar dolara çıkmıştı. Lakin 2019 Temmuz’da rezervlerin 17,1 milyar doları swaplardan oluşurken, 2020 Mart’ta bu fiyat 33,5 milyar dolardı. Yani rezervler eriyordu lakin swaplarla açık yamanıyordu. Swap hariç toplam rezerv 70,7 milyar dolara inmişti.
6 Ağustos 2020: Cin şişeden çıktı
Dün sabah itibariyle günde 7,04’ten başlayan dolar/TL kuru, gün içinde 7,30 dolar/TL’yi gördü. Erdoğan’ın “faiz enflasyonun nedenidir” diyerek başlattığı para siyaseti sonunda rezervler alarm veriyor. Bugün Merkez’in altın dahil toplam rezervi 90,2 milyar dolar. Lakin bu fiyatın 58,8 milyar doları swaplardan oluşuyor. Swap hariç toplam rezerv mart ayında 70,7 milyar dolarken, temmuz ayı itibariyle 31,4 milyar dolara inmiş durumda. Zarurî karşılıklar da düşülünce merkezin net rezervi eksi 38 milyar dolara kadar düşüyor. Aylardır kuru baskılamak için piyasaya döviz süren iktidar cini şişeden çıkardı. Barut bitti.
Merkezin açıklaması yaramadı
İktisat idaresi tüm gün dövizin fırlamasını seyretti. Akşam saatlerine kadar hiç bir hükümet yetkilisi tek satır açıklama yapmadı. Lakin saat 17.30'da Merkez Bankası Twitter'dan şunları söyledi; "Merkez Bankası, fiyat istikrarı ve finansal istikrar temel hedefleri çerçevesinde, elindeki bütün araçları piyasalardaki çok oynaklığın azaltılması doğrultusunda kullanacaktır". Açıklamanın akabinde dolarda rastgele bir düşüş yaşanmadı.
Ozan Gündoğdu/Birgün