morfeus
Yeni Üye
Zihnin, duyular olmaksızın fizikî dünyaya yönelik bilgi üretmesi mümkün değildir. Dış dünyadan gelen bilgilerle nöronlar aracılığıyla fizikî ilişki kurulmakta ve kortikal ilişkiler sayesinde hipokampus,amigdala ve hudut sisteminin başka yapılarına ulaşmaktadır. Dünyayı anlamak ve çevreyi yapılandırmak üzere bir objenin ne ve nerede olduğu bilgisine sahip olmak duyuların muazzam sayıda datadan bir kısmını süzmesi ve kodlaması ile mümkündür. Koklama, görme, tatma ve hissetme ile uyaranların manalandırılması, beyinde kodlanması, gruplanması,bilgilerin saklanması ve reaksiyonun oluşması gerçekleşir. İnsan beyni etraftan gelen belgisiz ve birbiriyle yarışan bilgilerden en yanlışsız sonucu elde etmek için bu duyusal kayıtları kullanır.Duyusal girdiler kortekse görme,işitme,dokunma,tat alma ve koklama olmak üzere beş temel sistem ile makul bir temsil oluşturmak üzere ulaşmaktadır. Bu sistemler fizikî dünyanın algısında vazgeçilmez ve başka farklı değere sahip olup her yeni uyarıcı yeni semboller oluşturarak organizmanın dış dünyaya yönelik datalar elde etmesini sağlamaktadır. Girdiler tahlil edilerek kodlanır, geçmiş yargı ve öğretilerden beslenir ve nihayet dış dünya ile ilgili yorumlar dizini ortaya çıkar. Bu süreç epeyce karmaşık bir dizi süreç gerektirir. Nöroanatomi beyni dört temel kısım olarak sınıflandırmaktadır. Her ne kadar loblar birlikte çalışsa da kimi zihinsel süreçlerde muhakkak bir bölge öne çıkmaktadır. Talamus, koku dışında başka tüm duyu organlarından gelen dataların denetim edildiği bilişsel süreçleri yöneten yapıdır. Hipokampus alınan bilgilerin içerik tahlili, geçmiş yaşantılarla karşılaştırma, bilginin depolanması sürecinin yürütüldüğü merkez iken Amigdala ise duyuları tanıma ve söz etme ile ilgili vazife alandır. Duyular olaylara,kişilere,nesnelere ve dış dünyaya yönelik algı ve tavır geliştirmede ekonomik bir araçtır. İnsanın etrafla ahengini kolaylaştırır ve Bilhassa hayatta kalmaya yardımcı olacak kritik bilgileri seçerek belleğe daha güçlü biçimde kaydettiği için hayati ehemmiyet taşıyan bilgiye organizma çok süratli karşılık verme imkanına sahiptir.Depolanan mevcut bilgiler algıyı verimli, yanılgısız, yaşanan durumla uyumlu olan en uygun çıkarımı sağlamak üzere kullanır.Fiziksel dünyanın değişen yapısına uygun ve organizmanın değişen gereksinimlerini gözetecek biçimde birtakım sistemlerin öne çıktığı görülmektedir.Bu bağlamda koku duyusunun hayatta kalma bahtını artırmak üzere evrimleştiği ve günümüze dek büyük oranda gelişmiş yapısını koruduğuna yönelik kıymetli işaretlerle karşılaşmaktayız.Diğer duyularla karşılaştırıldığında koku sistemi üst bilişle direkt kontakları sayesinde etraf hakkında bilgi toplamak için daha ekonomik bir imkan sunmaktadır. Bu bağlamda koku alma sürecine aracılık eden nöral yollar ve düzenekler öteki duyu sistemlerinin anatomik tertibinden epeyce farklılık göstermektedir. Duyum, dış dünyadan duyu organlarına ulaşan fizikî gücün sinirsel güce dönüştürülmesi süreci iken Algı ise duyusal girdilerin yorumlanma faaliyetine karşılık gelmektedir ve duyuma oranla daha yüksek seviyede bir bilişi ve daha karmaşık süreci kapsar. Hasebiyle duyular ile algı etkileşim ve transfer bağlantısı içindedir diyebiliriz. İnsanın öznel dizaynları, uyaranları gruplama ve bütünleme eğilimi, geçmiş yaşantılardan elde edilen izlenimler, travma, depresyon üzere ruh sıhhati patolojilerinin varlığı algıyı şekillendirir. Algı, geçmiş tecrübelerden, inançlardan, kültürel bedellerden, öğrenilen bilgilerden, ön kabullerden,beynin başlangıçtaki yapılanma usulünden büyük ölçüde etkilenmektedir. Birebir vakitte koku üzere anlık faktörlerden de etkilenir. Yeni gelen duyusal datalar algılama sürecini yine yapılandırır. Duyu organları vasıtasıyla etraftan toplanan bilgiler, niyetler, algılar ve tecrübeler yine kullanılmak üzere bellekte depolanır. Hatırlanması gereken malzemeler uzun periyodik bellek deposunda taranarak gerekli bilginin bulunmasıyla hatırlanmaktadır. Dağınık bir ağ sistemi tarafından denetim edilen Bellek, duyu sistemleri ve algı süreçleriyle etkileşerek üst biliş faaliyetler için data tabanı sağlayan hayli karmaşık bir sistemdir.Yapılan araştırmalar koku, his ve hafıza ortasındaki ilişkiyi ortaya koyan davranışsal bulgular ile koku duyusunu başka duyulardan ayrıştıran sinirsel ilişkilerini gösteren nöro-görüntülerin örtüştüğünü göstermektedir.Görsel ve işitsel düzeneklerin dışında koku duyusunun otomatik süreçlerde epey faal olduğuna yönelik ispatlar mevcuttur. Kokulandırılmış ortamda görülen davranış değişikliklerinin büyük bir kısmı otomatik olarak gerçekleşmektedir.Koku alma duyusunun evrimsel açıdan korunduğu insanın sahip olduğu en eski sistem olduğu düşünülüyor. Koku sisteminin biyolojik sadeliği ve üst bilişle kurduğu anatomik bağlar sayesinde koku duyusu etraf hakkında bilgi toplamak için hayli süratli bir araç. Koku tecrübesi öncelikle hedonik yahut estetik olarak deneyimlenmektedir. Organizma, bilinen ve beğenilen bir tecrübeyle kodlanmış koku algıladığında, bilinmeyen koku algıladığından daha farklı tepki geliştirmektedir. Beynimizin hislerle bağlantılı bir kısmı olan amigdala koku duyumuzla direkt alakalıdır. Örnek vermek gerekirse, amigdala bilinmeyen kokuya daha yüksek aktivasyon göstermektedir. Amigdala duyusal istikameti olan içeriğin hipokampus tarafından daha canlı halde depolanmasını sağlamaktadır. Koku ile kodlanmış belleğin daha canlı anılardan oluşması bu kortikal bağlar sayesinde olduğu kabul edilmektedir. Linda buck ve Richard Axel yaptıkları çalışmada farelerin koku reseptör proteinlerini kodlayan 1000 genden oluşan gen ailesini keşfetmişlerdir. Koku alma hassaslığı mevcut koku alma reseptörlerinden çok daha fazla sayıda koku molekülünün ayrımının yapılmasına imkan vermektedir.Koku sistemi feromonları çeşitler ortası irtibatı sağlayarak hormonal değişiklikler, uygun eş seçme, saldırganlık üzere içgüdüsel davranışları uyararak etrafa uygun karar vermesini ve davranış sergilemesini sağlamaktadır.İşte kokuların hayatımızı yönettiği en kıymetli alanlardan biri: Duygudurum. Temelinde kokunun kültürü ve toplumu şekillendiren en önemli ögelerden biri olduğunu söylesek yanlış yapmış olmayız. Bu fikir evvelce kültürel antropoloji ve gündelik tarih araştırmaları alanında çalışan bilim adamları tarafından lisana getirilmiştir. Kokular tarih boyunca müelliflerin ve şairlerin ilgisini çekmiştir. Araştırmacılar edebiyatta kokulara XVI.yüzyıldan itibaren yer verilmeye başladığını lisana getirmektedir. 2000’li yıllardan itibaren gerek Batı’da gerekse Rusya’da koku olgusu disiplinlerarası bir yaklaşımla incelenmeye başlanmıştır. Rusya’da edebiyatbilim çerçevesinde yapılan koku araştırmaları bu yıllarda sürat kazanmış ve ‘’olfaktör edebiyatbilim’’ olarak tanımlanan farklı bir araştırma alanı oluşturmuştur. 2003 yılında Rusya’da yayınlanan iki ciltlik “Ароматы и запахи в культуре” isimli çalışma Rus ve Avrupalı psikolog, biyolog,antropolog ve koku uzmanlarının araştırmalarını tanıtmış ve Rusya’da bu alanda birinci kapsamlı çalışma olduğunu görürüz. Rus edebiyatında estetik bir kavram olarak koku İvan Bunin tarafından tanıtılmıştır. Bunin,1900 yılında yayınlanan ‘’Antonov Elmaları’’ hikayesinde evvel kokunun insanın anılarını canlandırdığını ve bellekte geçmişin dünyasını yarattığını göstermişti. Hikaye; ‘’…Güneşli sonbaharın birinci günleri aklıma geliyor(…) Büyük, altın renge bürünmüş, kurumuş ve seyrekleşmiş elma bahçesi, akçaağaçlar ortasındaki patikalar, dökülmüş yaprakların hafif kokusu ve-bal ve sonbahar tazeliğinin kokusunu içine çekmiş Antonov elmalarının kokusunu hatırlarım’’ satırlarıyla başlar. Kokular anlatıcının anılarındaki sesleri ve imgeleri canlandırır. Yer vakte karşı güçsüz düşer ancak koku, anılardaki yerleri daima canlı tutmaktadır. Dünya edebiyatında ise koku gücünün gösterildiği en ünlü yapıtlardan biri Marcel Proust’un ‘’Kayıp Vaktin İzinde’’ isimli romanıdır. Fransız ve dünya edebiyatının en kıymetli üslup muharrirlerinden biri olan Marcel Proust, on dört yıllık emeğinin eseri olan Kayıp Vaktin İzinde serisinde yüzlerce karakterin hayatını vaktin kozmik ve ruhsal algısından yola çıkarak kurgular. Vaktin eşsiz devinimi içerisinde insanı inceler.Algıların ve alışkanlıkların bir madlenle neler yaratabileceğinin gösterildiği bu roman çağdaş çağların edebi anlayışını değerli ölçülerde değiştirmiştir.Proust’un romanının birinci cildinde anlatıcı olarak tanınacak karakteri, bir madleni çaya batırır,madlenin tadında geçmişini yakalar ve romanın devamı vaktin döngüselliği ve karakterlerin vakit içindeki varoluşuyla geçer. Roman, okurun nazarında tekrar yaratılmalıdır ve vakit da yedi ciltlik serinin içerisinde bükülür, modüllere ayrılır ve tekrar yaratılır. Bu yaratım karakterlerin hepsini gerçek hayatta olduklarından farklı noktalara taşır, roman boyunca romanın şimdisinde geri dönüşler yaşanır ve olaylar bükülen vaktin yarattığı tesirlere nazaran tekrar şekillenir. Çaya batırılan madleni ve anlatıcının babaannesini hatırlatan Grand hotel’deki odayı, kesikli vakit kronolojisinin olayı yaratışına örnek olarak verebiliriz. Anlatıcının hayatındaki değişiklikleri hatırlayışı ana karakter de dahil herkesi tesirler, olayların vakte bağlı olarak değişimini ortaya koyar. Balbec’teki odanın iki başka ziyarette iki farklı duyguyu yaratması, yerin vakte bağlı döngüselliğine epey düzgün bir örnektir. Çaya batırılan madlen keki ile bellekte yapılan seyahatin, hisler ilavesiyle uyarılmış olduğunu okuyoruz. Kimi yiyeceklerin, tek başına beş temel tatla açıklanamayan süreklilik ve ağız dolgunluğu üzere lezzet özelliklerine sahip olduğu ve retronazal aroma hissini artırdığı bugün biliniyorken bu mevzuyla ilintili romandaki en çarpıcı kısımlardan biri Proust’un insan belleğinin koku ve tat duyuları sayesinde varolduğunu betimlediği bir paragraftır: ne var ki, uzak bir geçmişten geriye hiçbir şey kalmadığında, beşerler öldükten, objeler yok olduktan sonra, bir tek onlardan daha kırılgan, lakin daha uzun ömürlü, daha husustan mahrum, daha daima, daha sadık olan koku ve tat,daha uzun bir mühlet, ruhlar üzere,diğer her şeyin yıkıntısı üzerinde hatırlamaya,beklemeye, ummaya(…) anının devasa yapısını taşımaya devam ederler’’.Yaşamın, kainattaki bütün vakit ve yer münasebetinin anlardan meydana gelişi ve cihanın bu anlar üzerinden gidilerek vakit temelinde yaratımı, vakit ile yerin birbiriyle kontaklı ve birbirine muhtaç olarak sonsuza kadar var olup olmayacağına dair görüşler, özgün ve karşılıksız soruları da beraberinde getiren, bağımsız bir disiplin oluşturmuştur.Bazı kokular nitekim de bize bir şeyleri anımsatır.Neden kokuyu olduğu hâliyle yaşamaktan çok onun bellekteki yansımalarını yaşarız? Pekala, kokuların bize anımsattığı şeylerin her vakit farkında mıyız? Yoksa farkında olmadan da günlük hayatımızda kokuların bize dokunuşları oluyor mu? Bu sorunun yanıtı için de “Evet!” diyebiliriz. Hatta uykudayken bile kokuların “hayatımızı yönettiği” söylenebilir. Ritter, Strick, Bos, Van Baaren ve Dijksterhuis (2012) tarafından yürütülen bir çalışmada üzerine düşünülmesi gereken birtakım bilgiler iştirakçilere sunulurken ortama bir koku sıkılmıştır. Yani bilgi ile koku eşleştirilmiştir. İştirakçilerin gece uyurken birebir kokunun tekrar sunulması sayesinde sonraki gün gerçekleştirilen yaratıcılık vazifesinde (üzerine düşünülmesi gereken bahis hakkında) yüksek performanslar gösterdikleri bulunmuştur. İnsan günde ortalama 20.000 sefer nefes almaktadır. Her nefes alışında çok çeşitli koku kaynaklarından moleküller koku alma sistemine ulaşmaktadır. Nefes almak koklamak işe eş pahadır dersek kaçınılamaz bir uyarandan bahsettiğimiz manasına gelir. Koku inhalasyonla burun mukozasından kan dolanımına girer ve böylelikle koku duyusu ile nörolojik ve sinirsel aktivasyon gerçekleşmiş olur. Koku alma epitelinde burun mukusunda eriyen koku hususları ile teması sağlayan milyonlarca koku alma nöronu bulunmaktadır. Evvel bu koku duyu nöronları tarafından saptanmaktadır. Akabinde bu nöronlar beyindeki koku alma ampulüne sinyaller göndermektedir. Koku bilgileri talamusa uğramadan kokunun duygusal ve fizyolojik tesirlerine aracılık eden limbik alanlara, feromonlara hormonal ve davranışsal reaksiyonlar üretmek üzere iletilmektedir. fMrı görüntüleme ile koku sisteminde amigdala,priform,talamus ve hipokampus alanlarının faal olduğu görülmüştür. Koku sisteminin ayırıcı yapısının bir sonucu olarak kokunun belleği, yaratıcılığı, ağrı algısını, karar verme formlarını etkileyen üst bilişsel işlevlerle direkt ilişki kurduğunu göstermektedir. Yani burnumuzdan beynimize giren ikazcıyı manalandırmak başka duyularımıza oranla daha zordur ve biz eksik kesimleri bir biçimde doldurmak zorunda kalırız. Başka duyular ile koku duyusu ortasındaki farklılık koku duyusunun şuurlu bir farkındalık olmaksızın organizmanın otomatik davranış biçimleri geliştirmesine neden olmaktadır. Bu dolaysız kontaklar kokunun duygusal ağırlı içeren bir bağlamda deneyimlendiğinde koku ile olay ortasındaki ilişkinin daha güçlü olmasına ve koku tekrar deneyimlendiğinde ağır hislerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Buradan da kokuların çeşitli anıları bellekten geri getirdiği üzere bir niyet çıkar. İşte bu doğrudur. Kokular hakikaten de maruz kalındığında daha evvel şartlandığı birtakım anıları bellekten geri getirebilir. Kokuların bu özelliğini daha teknik bir biçimde izah etmek gerekirse otobiyografik bellekten geri getirmede kokuların fonksiyonel bir uyarıcı olduğunu .Hatta yetişkin bir bireyin 6-10 yaşlarındaki anılarını dahi geri getirebildiği bir gerçektir. Bilhassa duygusal olarak müspet anıları geri getirmede kokular görsel bir uyarandan bile daha fonksiyonel olabilir. Daniels ve Vermetten’in (2016) yapmış olduğu bir derlemede kokuların duygusal bağlamda çok uygun bir bellekten geri getirme aracı olduğundan kelam edilmektedir. Özetle “Bu koku bana bir şeyleri anımsatıyor.” söylemi yanlış değildir. Bilhassa de anıların duygusal kısımlarından kelam ediyorsak… Algıların oluşturduğu romanın son cildinde vakit ve yer iki tarafın bir ortaya gelişiyle; hafızanın,alışkanlığın değiştirilmesiyle mağlubiyete uğratılır.Kayıp vaktin izinde çaya batırılan madlenin tekrar şekillendirdiği bir dünyada geçen ve yer karşısında vaktin üstünlüğü üzerine kurgulanmıştır.Proust, kokunun ve tadın insanın zihni ile farklı kontaklarının olduğunu göstererek çağdaş nörobilimde ortaya konulan bilgileri daha evvelce sezmişti. Ayrıyeten bugün koku ve tat duyuları,beynin uzun müddetli bellek merkezi olan hipokampus ile direkt bağlı olduğu için onların bıraktıkları müsaade silinmez olduğu, öbür tüm duyularımızın ise talamusla ilgili olduğundan geçmişe dair bilgilerin toplanması konusundan daha etkisiz olduğu bilinmektedir.Algılarımız sadece üç boyuta ve vakte bağlı değildir. Hafızamız birçok kesime ayrılmıştır. Daha az kullanılan, insanın karşısına daha az çıkan modüller, beynimizin ücra bir köşesinde kalan yalnızca hayallerimizin pusuyla görebileceğimiz anıları ortaya çıkarır. Tat ve koku bir çay fincanından bir kenti dışarı çıkarabilir. Alışkanlığımız da bu durum karşısında bir şey yapamaz zira tadılmış bir gerçeğin tekrar ortaya çıkarılmasıdır bu. Öyleyse Bellek bir manada vaktin yeri sayılabilir mi?Hatırladığımız olaylar, anılar, şuurumuza gelmeden evvel nerededir? Vakit zaman geçmişi hatırlama muhtaçlığı hissetmemizin nedeni ne olabilir? Bu soruya bireyin kendi geçmişini hatırlamakla sürekliliğini sağlayabilmesi, kendisine bir kimlik inşa edebilmesi, kişinin kendi varoluşuyla ilgili bir alan yaratma eforu üzere yanıtlar sunulabilir. Kayıp vaktin izinde ilerlerken, Benjamin’in tabiriyle, ‘’ Proust’ta varoluşu hafızanın buyruğuna veren Arayış’ı’’ takip ederken, istemdışı olarak ortaya çıkan bellek başat bir role sahiptir. Tekrardan ruhsal öğelerine indirgenebilecek, içinde bir zihnin zuhur ettiği bir tatlıyla, ünlü madlenle başlayan arayışta Proust, hatırlama ve unutma tecrübesinin tabiatını etik bir boyutta ve estetik bir halde sorgulamıştır. Anımsama bir cins şuurda yinelenme halidir. Şu anki bir duygulanım ile geçmiş bir duygulanım ortasındaki benzerlik, o şuur durumunun yinelenmesine neden olur ve o anda yaşadığımız duygulanım şu anda yaşadığımız duygulanım tesiriyle canlanır.Belleğe bireyin kendi sürekliliğini sağlayacak bir işlev olarak bakılması durumunda onun güvenilirliğinden kelam etmek zordur. Hatırlama bir tekrar tanımlama sürecidir, geçmiş yine üretilir. Sartre Bulantı’da bu tekrar üretilmeyi şöyle anlatır: ‘’ en bayağı bir olayın serüven haline girmesi için onu anlatmaya koyulmamız gerekir ve kâfi. İnsanları aldatan da bu aslında. Kişi, kendi kıssaları ve oburlarının öyküleri ortasında yaşar(…)’’Madlen yerini onun hakkında neler hissettiğine,kendisi açısında onun ne mana tabir ettiğine dair bir ilgiye bırakmıştır.Proust bu kekten zihnimizin yapısı, hatırlama ve unutuşun bir manada yeri olan bellek üzerine pek çok şey çıkarmıştır.Bazen beklenmedik bir vakitte bir objenin rastgele belleğimizi canlandırması,deneyimin kendinden öte bir biliş,algılanışa, daha derin bir idrake yol açar. Proust, rastgele bir istence bağlı olmadan birtakım anıları hatırladığında ‘’ kendini vasat,sıradan ve ölümlü hissetmediğini’’ söyler.Kişinin kendi geçmişini tekrar yapılandırması, geçmişin atıl kalmadığını gösterir. Bellek de bu sebeple sürekli etkin yani canlıdır.