Öncelikle bir gerçeği tekrar hatırlatarak başlayalım; Dünya düz değil, kendi gözünüzle bile görebilirsiniz. Lakin Dünyamız yuvarlak da değil, birinci eğitim yıllarından beri öğrendiğimiz üzere Dünya kutuplardan basık ve ekvatordan şişkin bir elipstir. Bu sempatik hal nedeniyle hem kendi hem de Güneş etrafında dönerken hafif eğimli bir yörünge çizdiği tespit edilmiştir. İşte bu durum bilim insanları tarafından eksen eğikliği olarak isimlendiriliyor.
Eksen eğikliği sırf gökbilimcileri ilgilendiren bir durum değil, direkt olarak bu gezegende yaşayan bizi etkiliyor zira bu eğim sayesinde mevsimler ortaya çıkıyor ve bu sayede hayatta kalabiliyoruz. Yani yazımızı kışa, bireyimizi yaza çeviren Leyla aslında eksen eğikliğidir. Gelin eksen eğikliği nedir, kim bulmuştur gibi ayrıntılara yakından bakalım ve bu durumun gezegenimiz üzerindeki tesirlerinden kimilerini görelim.
Eksen eğikliği nedir?
Dünya’nın Güneş etrafında dönerken sahip olduğu dönme ekseni ve yörünge ekseni ortasındaki açı, eksen eğikliği olarak isimlendirilir. Dünyamızın eksen eğikliği tam olarak 23.439281 derecedir. Fakat bu derece, uzun yıllar içinde değişiklik göstermektedir.
Eksen eğikliği ölçülmesi pek çok kişiyi şaşırtabilir zira bildiğimiz üzere uzayda taraf yoktur. Eksen eğikliği hesaplanırken Dünya ekvator çizgisi ile sabit dönüş yörüngesi hizalanır. Yapılan hizalama sonucu ortaya çıkan eğim, eksen eğikliği olarak kabul edilmektedir.
Eksen eğikliğini kim keşfetti?
Sıkı tutunun, hayli geçmişe gidiyoruz. İnsanlık var olduğu günden beri uzayı keşfetme merakına ve Dünya hareketlerini manaya hevesine sahip olduğu için Dünya’nın eksen eğikliği birinci sefer milattan evvel 1100 yıllarında Çin ve Hindistan’da ölçülmüştür. Milattan sonra 350 yıllarında Piteas isimli bir Yunan filozofu da epeyce tesirli bir ölçüm yapmıştır.
830 yıllarında Halife el-Mamun’un Bağdatlı gökbilimcilere ölçtürdüğü eksen eğikliği uzun yıllar Arap dünyasında kullanıldı. Gerçek ölçümlerden birine imza atan birinci kişi ise 14. yüzyılda yaşamış Müslüman alim İbnü'l-Şatir’dir. En yanlışsız ve çağdaş eksen eğikliği müşahedesi ise 1584 yılında Danimarkalı gökbilimci Tycho Brahe tarafından gerçekleştirilmiştir.
Eksen eğikliğinin sonuçları:
- Mevsimlerin oluşması
- Gece gündüz süreleri
- Güneşlenme müddetleri
- Mevsimsel değişiklikler ve ısı değişimleri
- İklim kuşakları
Dünyamızın bu eğimli dönüşü nedeniyle sırayla Güney ve Kuzey Kutbu’nda altışar ay gece ve gündüz yaşanıyor. Dünyamızın Güneş’e dönük tarafında yaz ayı başlıyor, havalar ısınıyor, güneşlenme mühleti artıyor ve Güneş’i çok daha yüksekte görüyoruz. Öbür tarafta ise tam aksisi şeyler yaşanıyor ve kış ayları başlıyor.
Gece gündüz müddetleri, güneşlenme mühletleri, mevsimsel değişiklikler, ısı değişimleri ve tüm bunlara bağlı olarak oluşan iklim nesillerinin hepsi eksen eğikliğinin sonuçlarıdır. Yani bugün gün doğumu, gün batımı, saat, mevsim ve gibisi ne kadar kavramdan bahsediyorsak tüm bunlar eksen eğikliğinin bir sonucudur.
Eksen eğikliği değişiyor:
Dünyamızın eksen eğikliği birçok vakit sabit olsa bile makul döngülerde değişiklik gösterir. Bunun en büyük nedeni, gezegenimizin bir topaç üzere hareket ediyor olması. Yani Dünya devamlı makul ve sabit bir yörüngede dönmüyor, dönüş sırasında nütasyon ismi verilen sistemsiz bir hareketle sallandığı için eksen eğikliği de değişiyor.
Jeolojik vakit döngüsü içerisinde incelediğimiz vakit 42 bin yıllık bir süreç boyunca eksen eğikliğinin 22 ve 24.5 dereceleri ortasında değiştiği tespit edilmiştir. Bu süreci şöyle bir düşündüğümüz vakit karşımıza kaç fecî kuraklık ve buzul çağı çıkıyor. Yani eksen eğikliğinin birkaç derece değişimi bile hayli şeyi değiştirebiliyor.
Binlerce yıla yayılan bu eksen eğikliği değişimi süreci aslında daha küçük, yaklaşık 18.6 yıllık döngülerden oluşuyor. Her bir döngüde gece gündüz müddeti, mevsim normalleri ve güneşlenme müddeti üzere durumların değiştiği görülüyor. Büyük değişimler olmasa bile birkaç bin yıl içinde her şeyin tam manasıyla bilakis döneceğini söylemek mümkün.
Eksen eğikliği olmasaydı ne olurdu?
Eksen eğikli olmasaydı da yeniden bunlar olmaz mıydı diye düşünüyor olabilirsiniz, hayır olmazdı. Güneş ışınları devamlı düz gelirdi, yıllık sıcaklık farkları sabit kalırdı, sıcaklık sabit olduğu için mevsimler oluşmazdı, kutuplar olmazdı, gece gündüz her vakit eşit olurdu ve tüm bunların sonucunda bugün bildiğimiz hayat devam etmeyi bırakın tahminen de hiç oluşmazdı.
Eksen eğikliğinin var olan hayatı sürdürmemizi sağlayan mevsimleri oluşturması, düşündüğümüzden çok daha değerli. Zira bölgesel olarak yaşanacak ufak değişimlerin bile o bölge canlılığını yok edecek güçte olduğunu biliyoruz. Bir de bunun global çapta farklılık gösterdiğini düşünürsek hayatın başlamama mümkünlüğü bir bir oldukça yüksektir.
Mevsimlerin, gecemizin, gündüzümüzün, iklimlerin oluşmasını sağlayan Dünya’nın eksen eğikliği nedir, sonuçları nelerdir, olmasaydı ne olurdu gibi merak edilen soruları yanıtladık ve bu kolay üzere görünen ancak hepimiz için hayati değere sahip eğim hakkında bilmeniz gerekenlerden bahsettik.