Hudut sistemi, insanın gerek şahsen kendisinde, gerekse muhitinde meydana gelen hadiselerle bağını sağlayan bir sistemdir. Sair bir tanımlama ile duyusal ve duyumsal ikazları alan, insan organizmasının iç ve dış ortam değişikliklerine uymasını sağlayacak yansımalara karşılık veren bir sistemdir.
Tüm canlılar, ömürleri boyunca, kendi vücutlarında ve etraflarında ortaya çıkan hadiselere karşı makul bir reaksiyonla karşılık verirler. Yani bu hikayeler canlı organizmada belli bir değişikliğe neden olurlar, onu uyarırlar. Canlılar da bu uyartıları kendi çıkarları doğrultusunda yanıtlarlar. Canlıların bu tembih edilebilme, uyarılma yeteneğine İrritabilite ismi verilir. İrritabilite, tüm canlıların çoğalma, metabolizma, hareket edebilme üzere asıl fonksiyonlarından birini oluşturur. Tek hücreli canlılarda bile İrritabilite Protoplasma’nın asıl duyularından birisidir. Örneğin tek hücreli bir canlı olan Amip, Pseudopodium’ları ile öteki küçük bir hücreye dokununca, derhal bunu sararak Protoplasma’sı içine almaya çalışır. Bu hadise Protoplazma’nın uyarılma yeteneğini göstermektedir. Kişilerde ve öteki memelilerde İrritabilite vukuatı en sarih olarak hudut hücrelerinde olmakta ve bu hudut hücrelerinden çıkan hudut lifleri ile ilgili mekana iletilmektedir.
Had hücreleri ve kolları irkilme tesirlerini saniyede 30 metre üzere bir süratle Protoplazma’dan çok daha süratli iletmektedirler. Örneği insanın kol haddinde 700 cm. dir.
Hücreler fakat uzantıları ile birbirlerine dokunurlar. Ikazlar uzantılar yardımı ile hücreden hücreye iletilmekte ve sonunda vücudun her tarafı bu ihtarlardan haberdar edilmektedir. Bunlarda merkezileşmiş bir had sistemi yoktur. Bu çeşit had sistemine Diffuz Had Sistemi denir. Hudut hücreleri merkez vazifesini üstlenir. Hudut hücrelerinin uzantılarının bir kısmı, uyartıları merkez vazifesi yapan hücreye (Afferent yolar), vesair bir kısmı ise hücreden aldıkları buyrukları ilgili organlara (Efferent yollar) iletirler. Bu çeşit canlılar muhitteki ikazların çok azını alırlar. Verdiği yanıt ise ama beslenmesi ve korunması ile ilgili yalın hareketleri içerir.
Memelilerin sınıfı yükseldikçe gereksinimleri de artar. Artan gereksinimleri karşılayabilmek için de hudut sistemleri daha ziyade gelişmiştir. Evvel had hücreleri mekan yan bir araya toplanarak had düğümlerini (Gangliyonları) oluştururlar. Daha ileri sınıf memelilerde belli bir noktada toplanarak Medulla spinalis’i meydana getirirler. Medulla spinalis’te değişik hizmetler üstlenen hudut hücreleri arasında vazife kısmı yapılır ve belli başlı vazifeleri yapan hücreler sınırlı bir nahiyede konum alırlar. Bunlardan bir kısmı sensibl hücrelerdir ve uzantıları ile etraftan aldıkları ikazları merkeze iletirler. Bu yola getiren mealinde Afferent yol ismini veriyoruz. Merkezde sensibl hücreler aldıkları uyarıyı, ilgili organlara gerekli buyruk vermesi için, kısa uzantıları ile motor hücrelere aktarırlar. Bu halde uyartıların bir hücreden gayrısına aktarılmasına Sinaps denir ve bu komplike bir seri vakalarla olur. Sinaps en yalın tanımlama ile, iki hudut hücresinin uzantıları arasındaki bitişme, nahiyesi olarak tanımlanabilir. Motor hücreler aldıkları uyarıyı kıymetlendirir, gerekirse değiştirir ve gerekli hareketin yapılması için uzun uzantıları ile ilgili organlara buyrukları iletirler. Merkezden organlara giden bu yollara da Efferent yollar denir.
En yalın formuyla açıklamaya çalıştığımız Afferent ve Efferent yol ile bunları birbirine bağlayan hudut hücrelerine Reflex kemeri denilen bir kemer oluştururlar. Reflex kemeri, ikazları alan organlarla ikazlara karşılık veren organları birbirine bağlar. Bu arada Medulla spinalis'te bulunan hudut hücreleri Reflex merkezi hizmetini üstlenirler. Duyu ve hareket ihtarlarını Merkezi had sisteminden organlara ve organlardan merkezi had sistemine ileten beyazımsı kordonlar olarak tanımlanan sonlar, hem Afferent hem de Efferent yolları kapsarlar. Lakin daha ileri sınıf memelilerde Afferent yolların had hücreleri, merkezi had sisteminin dışında Spinal Ganlion ismi verilen hudut düğümlerini oluştururlar.
NEURON VE NEUROGLIA
Had sisteminin asıl kısmını had hücreleri ve bu hücrelerin uzantıları oluşturur. Uzantıları ile birlikte bir had hücresine Neuron (Neurocyt) ismi verilir. Had hücresi, yani Neuron’un iki cins uzantısı vardır. Bunlardan bir kısmı çok sayıdadır, kısadırlar ve Dendrit ismini alırlar. Bunlar hudut hücrelerini birbirine bağlarlar (Sinaps). Hudut hücresinin öteki çeşit uzantısı tektir, uzundur ve Neurit yada Axon olarak tanımlanır. Bunların birçoğu bir araya gelerek kadavralarda gördüğümüz ve hudut olarak tanımladığımız oluşumları meydana getirirler ve organlarla merkezi had sistemi arasındaki bağlantıyı sağlarlar. Gerek biçim ve büyüklük, gerekse uzantılarının sayısı bakımından çok çeşitli had hücresi vardır. Yalnız şu kadarını burada belirtelim ki gerek insan ve gerekse gayrı memelilerde en çok görülen had hücresi tipi Multipolar (çok uzantılı) had hücreleridir.Tüm had hücreleri uzantıları ile birbirleriyle birleşirler ve vücutta hiçbir mahalde kesintiye uğramayan, hücre ve uzantılarından ibaret bir ağ oluştururlar.
Hudut hücreleri, Merkezi hudut sisteminde ve Periferik hadler üzerindeki hudut düğümlerinde (Ganglion) bulunurlar. Bunlar Dimağ ve Omurilikte değişik ortamları kapsarlar. Dimağ ya da Omuriliğe bir kesit yaptığımızda değişik renkli iki katman görürüz. Bunlardan Gri renkli olarak görülen katmana Substantia grisea ismi verilir. Substantia grisea’yı Pigment granüllerini kapsayan Neurocyt’ler oluşturur. Substantia grisea Dimağda Dimağın Kabuk (Cortex) kısmı ile dimağ içindeki Nucleus ismini verdiğimiz çekirdek nahiyelerinde görülür. Yani Beyindeki hudut hücreleri bu söylediğimiz yerlerde kümelenir. Medulla spinalis’te Substantia grisea organın merkezinde mahal alır.
2. katman beyaz renklidir ve Substantia alba ismini alır. Bu, Cerebrum’da içte, Medulla spinalis’te ise dışta bulunur ve Miyelinli hudut uzantıları tarafından oluşturulur.
Had hücrelerinin uzun uzantıları, yani Axon’ları (Neurit) Periferik sonları oluştururlar.
Axon’ların etrafı miyelin denilen bir husus ile sarılmıştır. Tüm hudutlarda az yada çok miyelin katmanı vardır ve bu sonların beyaz renkli görünmesine neden olur.
Miyelin katmanının esas vazifesi, Axon’ları izole etmek ve ilettiği ikazların komşu Axon’lara geçmesini engellemektir.
Otonom hudut lifleri az miyelinlidir ve bunun için bu sistemde ihtarlar daha geniş bir nahiyeye yayılırlar.
Embriyonal hayatta tüm hadler miyelinsizdir ve muayyen bir süreç içinde, değişik sonlar değişik vakitlerde miyelin katmanına sahip olurlar.
Miyelinsiz liflerin de az çok fonksiyonlarını yapabilmelerine rağmen, asıl mealli fonksiyonlar miyelin katmanı tam olarak şekillendikten sonra olabilmektedir. Örnek olarak Buzağı ve Tay üzere hayvan yavrularını gösterebiliriz. Bunlar doğduktan sonra derhal hareket edebilirler, zira bunlarda miyelin katmanı İntrauterin hayatta şekillenir. Beşerde ise miyelin katmanı doğumdan sonra şekillenmeye başlar ve bu insan yavrusu da çok daha sonra hareket yeteneğini kazanır.
Periferik hudut lifleri organlarda değişik biçimlerde sonlanırlar. Umumi prensip, tüm hudut sonuçlarında miyelin katmanının kaybolması ve temas yüzeyinin artmasıdır.
Tüm zarlarından kurtulan Axon, Neuofibrilleri ile hücrelere sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile bağ sağlar.
Afferent hudut lifleri zarlarını kaybettikten sonra ilgili organlarda bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikçikler epitel dokusunda hücreler arasına sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile münasebet sağlarlar.
Değişik biçimlerde oluşan bu ağlardan çıkan had uçları Ağrı, Sıcaklık üzere duyuları alırlar (Receptor).
Motor lifleri ise kas lifleri arasına sokulur ve bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikler de kas liflerine sokulurlar. Bunların Periferik uçlarında da Effector denilen oluşumlar vardır.
Otonom sisteme ilişkin had lifleri ise hücreler üzerinde Terminal Retikulum denilen ince bir ağ oluştururlar. Neurofibrilleri de hücrelerin sitoplazması ile birleşirler.
Her hudut, birbirine koşut olarak seyreden çok sayıda Axon’dan oluşmuştur. Her bir hudut ipliğini Endoneurium ismi verilen bağ dokusal bir kılıf sarar.
Bunların birçoğu da bir demet oluşturur ve Perineurium ismi verilen zarla, nihayet bu demetlerin de birleşmesi ile oluşan hudut Epineurium denilen bir kılıfla sarılır.
Bağ dokusal bu üç kılıf birbiri ile alakalıdır ve haddin beslenmesi ile ilgili damarları da sonun en iç kısmına kadar ulaştırırlar.
NEUROGLIA
Merkezi hudut sisteminin değerli kısmını Neuroglia denilen bir hücre tipi oluşturur. Neuroglia, gayri dokularda bağ dokunun yaptığı hizmeti yapar.
Hudut hücrelerinin ve uzantılarını sararak onları izole eder ve ara doku vazifesini yüklenir. Bu da hudut dokusu üzere Ektoderm’den orijin alır.
Had hücrelerinin beslenmesinde ve metabolizmasında çok kıymetli rol oynar. Tıpkı devranda, bağ dokusunun öbür organlarda yaptığı formda, yıpranmış had hücrelerinin alanını Neuroglia hücreleri çoğalarak kapatır ve Neuroglia cicatrix’lerini oluşturur.
Had ganglion’larında, Merkezi had sisteminden farklı olarak, ara doku Neuroglia bölgesine bağ dokudandır. Neuroglia, hudut hücreleri üzere Ektodermal orijinli olmasına rağmen, hudut hücreleri üzere ihtar ve uyarılmalarla bir bağı yoktur.
HUDUT SİSTEMİ HÜCRELERİNDE DEGENERATION VE REGENERATION
İnsan ve göğüslü hayvanların gelişkin nöronları tekrar bölünmezler ve yeni bir nöron meydana getirmezler. Şayet akson kesilirse nöron çeşitli Dejeneratif değişmelere uğrar. Örneğin, Medulla spinalis’teki bir Nöronun Aksonu kesilirse Nöron Kromatolizis’e uğrar ve Kromidal materyali kaybolur. Akson’un periferik kısmı dejenere olur. Miyelin kılıfı şişer ve parçalanır. Profilere Nörolemma hücreleri bu modülleri fagosite ederler. Nörolemma hücreleri bir kordon halinde kalırlar. Şayet aksonun nöyral ucu bir nöyrolemma kılıfına bağlanırsa kılıf içinde akson ilerlemeye başlar. Beşerde bir günde 1-2 mm. İlerleyebilir. Böylelikle Akson’un daha evvel uyardığı organa ulaşabilir. Miyelin kılıfı oluşur. Fonksiyonun düzelmesi ekseriyetle kısmidir, ama tam değildir. Rejenerasyon ile birlikte bir ölçü bağ dokusu da oluşur ve Akson hususî had sonlanmalarına ulaşamaz.
Bazen de tam bir fonksiyon geri dönüşü görülebilir. Bu durumla ilgili faktörler açıklanmamıştır.
Bu anlattığımız Rejenerasyon sadece akson’ları Periferik hadlere katılan nöronlar için makbuldür. Akson’u M.S.S. içinde kalan nöronun aksonu esasen kesilmeye kolay kolay uğramaz. Kesilse bile Rejenerasyon olmaz.
Bir hudut lifi, rastgele bir nedenle hücresinden ayrıldığı vakit, lifin Periferik modülü tüm fonksiyonel yeteneklerini kaybeder ve bir müddet sonra yok olur. Hücreden ayrılan had lifi kısmında Axon ve Miyelin katmanı küçük küçük kesimlere ayrılır ve kalıntılar Neuroglia hücreleri tarafından uzaklaştırılır.
Akson’un hücreden ayrılması, ayrılma noktasının hücresine yakınlığı orantısında hücrede de Degeneration’lara neden olur. Yani Akson hücrenin yakınından koparsa, hücrenin yok olmasına kadar varan değişiklikler olur.
Yıpranan ya da yok olan hücrenin yenilenmesi işine Regeneration diyoruz. Kişide doğumdan sonra had hücreleri çoğalma yeteneğini kaybederler. Yıpranan ve yok olan hudut hücrelerinin bölgesine yenisi konulamaz. Bunların alanını Neuroglia hücrelerinin yaptığı Cicatrix’ler doldurulurlar. İnsanın hudut hücrelerinde durumun bu türlü olmasına rağmen aşağı sınıf hayvanlarda had dokusunda her hengam için Regeneration yeteneği vardır, hücreler çoğalabilir ve yıpranan kısımların yenilerini yapabilirler.
Kişide yalnız Akson’larda bir yenileme görülebilir. Bu Regeneration, Akson’ların bağlı kalan kesiminin büyümesi ile olur. Bu vukuat kısaca şöyle olur. Akson ve Miyelin kılıfının kaybolması ile Akson’un en dışını saran Schwann kılıfı kalınlaşır, hücreleri büyür ve uzantıları ile birbirleriyle birleşerek had liflerinin alanını dolduran şeritler oluştururlar. Büngner şeritleri denilen bu oluşumlar hücre tarafındaki Akson’a kılavuzluk ederler ve Regeneration’da en değerli etkendirler. Şayet kesilen Akson’un Periferik kesimi vücuttan büsbütün ayrılmış ise bu tıp bir Regeneration olamaz. Bu durumda Akson’un hücreye bağlı kalan kısmı birazcık büyür ve uçları Tümör gibisi kalınlaşır.
HUDUT SİSTEMİNİN KISIMLARI
Had sistemi, Anatomik ve Fonksiyonel olarak tümü ile bir bütündür ve ögelerinden rastgele birisinin vazifesini yapamaması tüm sistem üzerinde tesirini gösterir. Tümü ile koordineli çalışmak zorundadır. Ama hudut sistemini kısımlara ayırarak incelemek, karmaşıklığı belli ölçüde azaltmak ve tahsil kolaylığı sağlamak bakımından yararlıdır.
Hudut sistemi öncelikle Merkezi ve Periferik had sistemi olmak üzere ikiye ayrılır. Systema nervosum centrale denilen Merkezi had sistemi, organizmanın gerek kendisinde, gerekse muhitinde meydana gelen değişikliklere karşı koordine bir halde yanıt vermesini sağlar ve bu bakımdan faaliyetleri ayarlar.
Merkezi hudut sistemi, Afferent hadler yolu ile Periferden impulslar alır ve Efferent hadlerle Perifere impulslar gönderir. Bu biçimde birbirinden uzak olan kesimlerin, belli kurallar altında, fonksiyonel bağlantılarını ve kısımlar arasında sıkı bir işbirliği sağlar. Bu sistem Dimağ (Encephalon) ve Medulla spinalis’i (Omurilik) kapsar. Bunlar Cavum cranii ve Canalis vertebralis içinde bulunurlar.
Systema nervosum periphericum denilen çevresel (Periferik) hudut sistemi ile, Merkezi hudut sistemi dışında bulunan tüm hudutlar ile hudut düğümlerini (Ganglion’ları) ve had ağlarını (Plexus’ları) içerir.
Periferik hadler, Merkezi hudut sistemi ile organlar arasındaki bağlantıyı sağlarlar. Bu ilgi Afferent ve Efferent en az iki Neuron tarafından oluşturulur.
Afferent neuron ile organlardan merkeze getirilen ikazlar merkezdeki hücrelere nakledilir. Bu hücrelerde ikazlar kıymetlendirilir ve organizma için en tutarlı olacak bir hareketin yapılabilmesi için harekete geçmesi gereken organlara Efferent yol ile iletilir.
Hudut sistemi yukarıda belirttiğimiz morfolojik bölümlenme dışında fonksiyonel olarak da iki kısma ayrılır. Bunlar Serebrospinal ve Otonom sistem olarak tanımlanırlar.
Serebrospinal ya da Animal had sistemi, canlının yaşadığı ortamdan (çevreden) algıladığı ikazları Kortikal merkezlere ileten, bu uyarımları kıymetlendirerek canlının isteğine mütenasip bir biçimde ilgili organlara gerekli impulsu veren bir sistemdir. Bu sistem, isteğe bağlı olan fonksiyonları yönettiği için, İstemli had sistemi ismini da alır. Canlının muhit ile olan bağlarını düzenlediği içinde Oikotrop Had Sistemi olarak terimlenir (Oiko: hane, vatan, çevre).
Serebrospinal sistem tarafından yönetilen birçok hareketler bazen kortikal merkezlere ulaşmadan daha aşağı merkezler tarafından yönetim edilirler. Bu daha fazla çok yapılan hareketlerde görülür ve yüksek merkezlerin işinin hafifletilmesi içindir. Ancak gerektiğinde bu üzere hareketlere kortikal merkezler her hengam için müdahale edebilir ve denetimi altına alabilirler. Bu üzere hareketlere otomatikleşmiş hareketler denir.
Otonom hudut sistemi, canlının isteğine bağlı kalmaksızın bağımsız olarak çalışan bir sistemdir. Canlının kendi vücudunda olan ve direkt dışa aksetmeyen fonksiyonları yönetir. Bu fonksiyonlar, canlının maddi varlığı ve üreme ile ilgili hadiselerdir ve bunun için Yaşatkan hudut sistemi ismini da alır. Vücudun kendisinde olup biten hadiselerle ilgili olduğu için bu sisteme İdiotrop Had Sistemi de denilmiştir. (İdio :kendine has, özel). Bu sistemle yönetilen organların faaliyetlerine canlının karşı koyması olanaksızdır. Örneğin, kalbin çalışması, mide ve barsakların çalışması, metabolizma, iç ve dış salgı bezleri ile genital organların çalışması, sıcaklığın regülasyonu üzere bir çok değerli hadiseler canlının isteği dışında bağımsız olarak çalışırlar.
Özet olarak canlının büyümesi, beslenmesi ve çoğalması ile ilgili bu hareketlerle bitkisel ömür arasında bir koşut görülmüş ve bu sisteme tıpkı hengamda Vegetativ (Bitkisel) Hudut Sistemi de denilmiştir.
Otonom had sistemi çoklukla vücutta olup biten hadiselerle ilgilidir. Gelgelelim dış tesirlere karşı da külliyen ilgisiz değildir ve birtakım hadiselerde Serebrospinal had sistemi ile birlikte çalışmak zorundadır.
Örneğin isteğe bağlı olarak çalışan iskelet kaslarının sıradanın üstünde çalışması durumunda bu kasların daha çokça besine ve oksijene gereksinimi vardır. Bunlar karşılanmadığı takdirde Serebrospinal had sistemi tarafından gelen tüm impulslara karşın kaslar ziyade kuvvet üretemediğinden çabuk yorulurlar. Bu türlü durumlarda Otonom hudut sistemi derhal devreye girer.
Kasların ziyade çalışabilmesi için kalbe ziyade kan gelmesi, bunun içinde damarların genişlemesi, Glukozun kanda çoğalması için karaciğerde karbonhidrat metabolizmasının artması gereklidir.
Bu söylenen son vukuatlar ama otonom hudut sisteminin tesiri ile gerçekleşir. Bu olağan örnekte de görüldüğü üzere otonom ve serebrospinal sistemler arasında sıkı bir işbirliği vardır ve bu iki sistem arasındaki alaka sıradan sonlar içinde seyrettiği sürece canlı kendisini iç ve dış ihtarlara karşı en yeterli biçimde ayarlayabilir. İki sistem arasındaki bu fonksiyonel münasebet embriyolojik ve anatomik bakımından da gözlenir. Her ikisi de birebir taslaktan orijin alırlar, ikisinin de çıkış merkezleri merkezi hudut sisteminde bulunur.
Otonom had sistemi de Sempatik ve Parasempatik had sistemi olmak üzere iki kısma ayrılır. Ayrıntılı haber Otonom hudut sistemi kısmında verilecektir.
GANGLIYONLAR
Had sisteminin kısımlarını açıklarken, Periferik had sisteminin Ganglion’ları da kapsadığını belirtmiştik. Ganglion’lar Periferik hadler üzerinde görülen ve hudut hücreleri kümesinden oluşan had düğümleridir.
Mikroskobik olabildiği üzere 2 - 4 cm büyüklüğüne kadar ulaşabilen had düğümleri de vardır. Bağ dokudan bir kapsül ile sarılmışlardır. Daha öncede belirttiğimiz üzere merkezi had sisteminde ara dokuyu Neuroglia hücreleri oluşturur.
Ganglionlar hudut sisteminde bir ara merkez vazifesini yüklenirler. Bir kısmından birtakım hadler orijin alırlar Örneğin, sensibl ve sensorik hadler, bir kısmında ise sonlar Neuron değiştirirler, Sinaps yaparlar. Örneğin, otonom sonlar üzere.
Ganglion’lar üzerinde bulundukları sonun karakterine nazaran Spinal, Sempatik ve Parasempatik ganglion’lar üzere öbeklere ayrılırlar. Spinal ganglion’lar tüm spinal hadlerin dorsal kökleri üzerinde bulunurlar ve sensibl had liflerinin hücrelerini kapsarlar. Başkaca kimi Dimağ sonları, Örneğin, V., VII., IX., ve X. çift dimağ hadleri üzerinde bulunan ganglion’lar da spinal ganglion karşılığı olarak kabul edilirler.
Sempathik ganglion’lar, Truncus sympathicus üzerinde segmentel olarak sıralanan Ganglion’lar (Vertebral ganglion’lar) ile Sempatik hududun inverve ettiği organlar yakınında bulunan ganglion’lar (Prevertebral ganglion’lar) içerir.
Parasempatik ganglion’lar birtakım dimağ sonları üzerinde bulunurlar. Bunlar N. oculomotorius uzamında bulunan Ggl. ciliare, N. facialis uzamında bulunan Ggl. pterigopalatinum ile Ggl. submandibulare ve N. glossopharyngeus uzamında bulunan Ggl. oticum’ dur. Bu Ganglion’lar Parasempatik Efferent yolların Neuron değiştirdikleri Ganglion’lardır ve yalnız Parasempatik liflerle ilgilidirler.
Ganglion’lar ayrıyeten komşu oldukları organların ismine örneğin, Ggl. coeliacum, Ggl. cervicale craniale, Ggl. mesenterium craniale üzere ve biçimine örnek, Ggl. stellatum nazaran de isimler alırlar.
Bir de Paraganglion dediğimiz oluşumlar vardır. Bunlar sempatik ve parasempatik paraganglion’lar olarak iki küme oluştururlar.
HUDUT SİSTEMİNİN GELİŞMESİ
Embriyonal hayatın birinci devrelerinde embriyonun sırt tarafında Ektoderma yaprağının kalınlaşmasından şerit biçiminde bir plak meydana gelir. Lamina neuralis ismi verilen bu plak önde genişleyerek Lamina cerebralis’i oluşturur. Lamina cerebralis’ten dimağ ve daha dar olan art kısmından ise Medulla spinalis gelişir. Bir müddet sonra Lamina neuralis’in kenarları kalınlaşır ve Torus neuralis’i yapar. Torus neuralis’in ortasında meydana gelen oluğa Sulcus neuralis denir. Sulcus neuralis’in kenarları, yani Torus neuralis yükselmesine devam eder, gitgide birbirine yaklaşır ve nihayet birbiri ile kaynaşarak Canalis neuralis denilen bir kanal meydana getirir.
Canalis neuralis iki ucu delik bir boru biçimindedir. Bu deliklerden öndeki Neuroporus cranialis, gerideki ise Neuroporus caudalis ismini alır. Evvel Neuropolus cranialis daha sonra Neuroporus caudalis kapanır ve böylelikle Canalis neuralis her tarafı saklı bir boru biçimini alır. Ön uçta meydana gelen dimağ kabarcığından daha sonra Encephalon meydana gelecektir.
Boru biçimindeki taslağın kranial ucundaki dimağ kabarcığının duvarlarından cerebrum, boşluğundan ise Dimağ ventriculus’ları, geçmişte düz boru halindeki taslağın duvarlarından Medulla spinalis, boşluğundan ise Canalis centralis gelişir. Dimağ taslağı sair tüm taslaklara orantıyla daha süratli büyür. Bu nedenle embriyonun baş kısmı da daha çabuk büyür.
Archencephalon ismini da alan dimağ kabarcığı, Transversal iki boğumlanma ile üç kısma ayrılır.
1.Prosencephalon – geridedir. (Ön beyin)
2.Rhombencephalon - öndedir (Yamuk beyin)
3.Mesencephalon - ikisi arasında kalmış durumdadır. (Orta dimağ ) denir.
Bu 3 kısımdan Prosencephalon ve Rhombencephalon, Transversal birer olukla tekrar boğumlanırlar. Böylelikle birbiri arasında bulunan ve birbirine bağlanan 5 kısım meydana gelir. Prosencephalon’un boğumlanması ile Telencephalon (Uç beyin) ve Diencephalon (Ara beyin), Rhombencephalon’un boğumlanması ile de Metencephalon ve Myelencephalon gelişir.
Rhombencephalon ile Mesencephalon arasındaki geçit yerine Isthmus rhombencephali denir.
Telencephalon, göğüslü hayvanlar ve kuşlarda başka kısımlara orantıyla hayli ziyade büyür ve Diencephalon ile Mesencephalon’u dorsal ve yan taraflardan büsbütün kapatır. Tıpkı halde Metencephalon da süratli bir gelişme göstererek Myelencephalon’u dorsalden kapatır.
Dimağ taslağının söylenen 5 kısmından oluşan dimağ kısımları ve kapsadıkları dimağ oluşumları kısaca şöyle şematize edilebilir.
A.Prosencephalon (Ön beyin)
1.Telencephalon (Uç dimağ, son beyin): Hemispherium’lar, Corpus callosum’un lateral kısmı, Corpus striatum, Columna fornicis, Basal ganglion’lar Rhinencephalon, Venriculi laterales.
2. Diencephalon (Ara beyin): Thalamus, Corpus pineale, Tegmen ventriculi tertii, Hypophysis, Corpus mamillare, Tuber cinereum, Infudibulum, Chisma opticum, Tractus opticus.
B.Mesencephalon (Orta beyin)
1. Mesencephalon: Crus cerebri, Tectum mesencephali, Tegmentum mesencephali, Substantia nigra, III. ve IV. Dimağ hudutlarının çekirdekleri, Aquaeductus mesencephali.
C. Rhombencephalon (yamuk beyin)
Isthmus rhombencephali : Velum medullare rostale, Crura cerebelli rostralia.
1. Metencephalon (ard beyin): Pons, Cerebellum, V. Dimağ haddi.
2. Myelencephalon (ilik beyin): Medulla oblongata, Brachia cerebelli caudalia, Tegmen fossa rhomboidea, Ventriculus quartus, VI., VII., VIII., IX., X., XI. ve XII. Dimağ hadleri.
Pratikte büyük dimağ olarak söz edilen oluşumu Prosencephalon ile Mesencephalon, küçük beyefendisini ise Cerebellum temsil eder.
MERKEZİ – SANTRAL HUDUT SİSTEMİNİN ZARLARI - MENINGES
Embriyonal hayatın birinci devrelerinde Encephalon ve Medulla spinalis’in taslakları Meninx primitiva denilen mezenşimal tek bir zar ile sarılmışlardır. Meninx primitiva bir müddet sonra iç ve dış olmak üzere iki katmana ayrılır. Ectomeninx ismini alan dış katman daha kalın ve daha sağlam olup tekrar iki katmana ayrılır. Bunlardan dıştaki katman Cavum cranii ve Canalis vertebralis’i sonlandıran kemiklerin Periost’unu oluşturur. Ectomenix’in iç katmanından ise Dura mater (Pachimeninx) gelişir. Periost’u oluşturan katman ile Dura mater arasında kalan aralığa Cavum extradurale (Spatium epidurale), bu aralıkta bulunan vena’lara da Venae extradurales denir. Dimağ taslağını saran Dura mater (iç katman) ile Periost’u oluşturan dış katman daha sonra birleşirler ve Dura mater encephali denilen tek bir zarı oluştururlar. Bu iki yaprağın yapışması sonucunda arada bulunan Cavum extradurale de kaybolur. Cavum extradurale’de bulun ana Venae extradurales ise belli başlı nahiyelerde toplanarak Sinus durae matris’i meydana getirirler. Canalis vertebralis içerisinde Medulla spinalis taslağını saran Dura mater Periost ile birleşmez ve bu ortamda iki zar arasındaki Cavum extradurale devamlı açık kalır. Aralıkta bulunan venalar ise Plexus vertebralis internus’u oluştururlar.
Meninx primitiva’nın iç yaprağı olan Endomeninx, daha incedir. Bu katmandan Merkezi hudut organlarının ince zarı, Leptomeninx meydana gelir. Leptomeninx de dışta Dura mater’e komşu olan Arachnoidea ile içte sentral hudut organlarına yapışık olan Pia mater’e ayrılır.
Dura mater ile Arachnoiea arasında bulunan dar aralığa Cavum subdurale denir. Son yapılan araştırmalara nazaran bu aralık Postmortal olarak şekillenir. Vefattan evvel bu iki zar birbiri ile birleşmiştir.
Pia mater ile Arachnoidea arasındaki boşluğa Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Pia mater ile Arachnoidea’yı birbirine bağlayan ve damarlar da kapsayan ince bağdoku uzantıları Cavum subarachnoideale’yi çok sayıda küçük bölmelere ayırırlar. Birbirleri ile bağlantılı olan küçük bölmeler içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen likit bulunur.
Çeşitli tesirlere karşı son radde hassas olan Merkezi had organlarının bu halde her tarafın bir likit katmanı ile sarılmış olması, dıştan gelebilecek mekanik tesirlere karşı korunmasında ve tesirlerin azaltılmasında çok değerlidir. Birebir hengamda sıcaklığın korunması ve merkezi hudut organlarında iç basınç arttığı takdirde, basıncın doku üzerindeki tesirini azaltma bakımından Liquor cerebrospinalis çok değerli rol oynar. Cavum subarachnoidale ile Cavum subdurale arasında rastgele bir muhabere - communication yoktur. Fakat Cavum subarachnoidale, dolayısıyle Liqour cerebrospinalis, Apertura lateralis ventriculi quarti (Foramina Luscka) ile Apertura mediana ventriculi quarti (Foramen Magendii) denilen delikler aralığı ile 4. Dimağ ventriculus’u ile bağda bulunur. Böylelikle Dimağ ve Medulla spinalis her taraftan bir likit katmanı ile sarılmış durumdadır.
Canalis vertebralis kesiminde Dura mater, kanalın iç yüzünü örten Periost’tan Spatium epidurale denilen bir boşlukla ayrılmıştır.
Artık bu zarları münferit gözden geçirelim.
1.PIA MATER
Son radde ince, damardan varlıklı, dimağ ve Medulla spinalis’in tüm yüzeyini örten bağdokudan bir zardır. Arachnoidea ile birlikte merkezi hudut organlarının yumuşak örtüsünü, Leptomeninx’i şekillendirir. Pia mater’i altındaki hudut dokusundan ayıran ve Glia hücrelerinin uzantılarından oluşmuş olan ince bir katman vardır. Bu katmana Membrana limitans gliae superficialis denir.
Pia mater’de bulunan damarlar merkezi hudut organlarının içine sokulurken hem Pia mater’i, hem de Membrana limitans gliae superficialis’i birlikte sürüklerler. Böylelikle damarların etrafında Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) ile bağda olan ve Wirchow-Robin aralığı denilen çok dar aralıklar oluşur. Bu biçimde damarların etrafını saran Pia mater ve Membraba limitans birtakım unsurların kandan Liquor cerebrospinalis’e, münasebetiyle had dokusuna geçmesine mahzur olur ve bir süzgeç hizmetini yaparlar.
Pia mater taşıdığı çok sayıda kan damarları sayesinde merkez organlarının beslenmesinde kıymetli rol oynar. Dimağ ve Medulla spinalis’in tüm Sulci ve Fissura’ları içine girer.
Pia mater, örttüğü merkezi hudut organın kısmına nazaran iki kısımı vardır.
1.Pia mater encephali
2.Pia mater spinalis
II. ARACHNOIDEA
Damardan yoksul, ince, bağdokusal bir zardır. Pia mater ile birlikte Leptomeninx’i şekillendirmiştir. Dimağ ve Omurilik üzerinde bulunan girinti ve yarıkların içerisine girmeksizin bunların üzerinden atlayarak makbul. Dura mater ile arasında kalan boşluğa Cavum subdurale, Pia mater ile Arachnoidea arasındaki boşluğa da Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Bu zarda Omurilik ile dimağı sardığına nazaran Arachnoidea spinalis ve Aracnoidea encephali olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.ARACHNOIDEA SPINALIS
Pia mater ile birlikte Medulla spinalis’i saran ince duvarlı, boru formunda bir oluşumdur. Median hat üzerinde, bilhassa dorsal tarafta Pia mater ile Arachnoidea arasında seyreden iplik halinde oluşumlar (Trabeculae) görülür. Bunlar bölge yan sıklaşarak sünger gibisi boşluklar oluştururlar. Cavum subarachnoidale içerisinde Liquor cerebrospinalis bulunur. Cavum subarachnoidale, Medulla oblangata’nın Medulla spinalis’e geçit kesimi, yani Spatium atlantooccipitalis ortamıyla Conus medullaris ve Filum terminale internum, yani Spatium lumbosacralis kesiminde geniştir. Bu kesimlerde Occipital ve Lumbal punction yapılır ve klinik tanı için Liquor cerebrospinalis alınır.
2. ARACHNOIDEA ENCEPHALI
Bu zar beyindeki Gyri’ler üzerinde Pia mater ile kontakt halindedir. Buna rağmen kimi mahallerde, münhasıran Cerebellum ve Medulla oblongata, Cerebrum ve Cerebellum arasında hayli geniş aralıklar bırakır.
Cisterna subarachnoidalis denilen bu aralıklar bulundukları bölgelere nazaran Cisterna vermis cerebelli, Cisterna corporis callosi , Cisterna medulla oblongata, Cisterna pontis, Cisterna intercruralis, Cisterna basilaris ve Cisterna chiasmatis isimlerini alırlar. Bunlardan en büyüğü Cisterna cerebellomedullaris’tir ve Atlantooccipital punction ile Liquor cerebrosponalis’in alındığı konumdur.
Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen bir likit tam saydam ve içinde derhal çabucak halli element bulunmayan bir likittir.
Liquor cerebrospinalis’in büyük bir kısmı Ventriculus lateralis’lerdeki Plexus choroideus’lar tarafından salgılanır. Buradan Foramen interventriculare yolu ile Ventriculus tertius’a, buradan da Aquaductus mesencephali yolu ile Ventriculus quartus’a ulaşır.
Ventriculus quartus’tan da Medulla spinalis’in Canalis centralis’ine ve Plexus choroideus ventriculi quarti üzerindeki Apertura lateralis ventriculi quarti ve Apertura mediana ventriculi quarti ismindeki delikler aracılığı ile Cavum subarachnoidale’ye makbul.
Açıklanan halde salgılanan ve Cavum subarachnoidale’de dolaşan likit, Arachnoidea’dan Vena sinus’larına giren Villi arachnoidales ile kana geri alınır.
Olağan durumda salgılanan ve resorbe olan ölçü eşit olduğundan sıvının ölçüsü ve basıncı sabittir.
Liquor cerebrospinalis her şeyden evvel merkezi had sistemi için mekanik bir kollayıcıdır. Birebir devirde dimağda arteriyel ve venöz damar sistemleri arasındaki hidrostatik basıncı istikrarlar ve metabolizmada vazife alır. Pratik tatbikte Lumbal punction ile alınan serebrospinal sıvının fizikî özellikleri ve bileşimi saptanarak klinik teşhis bakımından kıymetli tanılar konulabilir. Yeniden tıpkı yolla az bir ölçü Liquor serebrospinalis çekildikten sonra konumuna narkotik bir eriyik enjekte edilerek Lumbal anestezi sağlanır. Dimağ basıncı arttığı hallerde basıncı azaltmak emeli ile yeniden buraya punction yapılır.
III. DURA MATER - PACHYMENINX
Dura mater (Pachymeninx), başka iki zarla birlikte merkezi hudut sistemini en dıştan sarar. epey sağlam, sert, kalın ve damardan yoksul fibroz bir zardır.
Arachnoidea ile arasında Cavum subdurale ismi verilen bir boşluk bulunur. Bu zar da gayri iki zar üzere dimağ ve omuriliği sardığına nazaran, Dura mater encephali ve Dura mater spinalis olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.DURA MATER ENCEPHALI
Dimağ taslağını saran ve iki katmandan ibaret olan Ectomeninx daha sonra kaynaşır ve tek bir zar halinde Dura mater encephali’yi oluşturur. Dura mater encephali, hem kafatası kemiklerinin beslenmesini sağlayan Periost, hem de dimağı koruyan ve sarsılmadan alanında durmasını sağlayan destek vazifesini yüklenir.
Aracnoidea’dan Cavum subdurale denilen mikroskobik bir boşlukla ayrılır ve ona yalnız kan damarlarıyla bağlanır.
Dura mater encephali, kafatası kemiklerinin iç yüzüne bağ dokusal elastik lifler ve damarlarla bağlanmıştır.
Yukarıda da belirtildiği üzere böylece kafatası kemiklerinin birebir devirde Periost’unu oluşturur. Bu irtibat, Tentorium cerebelli osseum, Crista petrosa, Crista galli, Crista sagittalis interna üzere çıkıntılı kısımlarda çok sıkıdır.
Dorsal ve yanlarda kafatası kemiklerine daha gevşek bir halde bağlanır ve mahallinden kolaylıkla ayrılabilir. Dimağdan çıkan hudutlar kısa bir arada Dura kılıfı ile sarılmış olarak sarfiyatlar ve bu halde de Dimağ, kafatası etrafına tespit edilmiş olur. Dimağın asıl tespit işini yüklenen ve Dura mater encephali’nin yapmış olduğu üç değerli oluşum vardır. Bunlar,
1.Falx cerebri,
2.Tentorium cerebelli mebranaceum,
3.Diaphragma sellae turcicae’dır.
FALX CEREBRI
Orak formunda bir Dura dublikatörüdür ve iki dimağ hemisferi arasındaki Fissura longitudinalis cerebri içine girer. Konveks olan dorsal kenarı Crista galli ve Crista sagittalis interna’ya yapışarak Tentorium osseum’la kadar sarfiyat ve burada Tentroium cerebelli membranaceum’a birleşir. Hür olan ventral kenarı konkavdır ve Corpus callosum’a yakınlığı cinsler arsında ayrımlar gösterir.
Falx cerebri’nin iki yaprağı arasında sinus sagittalis mekan alır. Falx cerebri, hemisferleri noktasında tespit eden bir oluşumdur.
TENTORIUM CEREBELLI MEMBRANACEUM
Dura mater encephali’nin büyük dimağ ile küçük dimağ arasındaki Fissura transversa cerebri’nin içine gönderdiği bir Dura dublikatörüdür.
Falx cerebri’ye, transversal olarak bulunan at nalı biçiminde bir oluşumdur.
Tentorium osseum, Protuberantia occipitalis interna’ya bağlanır ve Crista petrosa boyunca kafatası tabanına kadar uzanır. Kuvvetli konkav olan ventral kenarı Tectum mesencephali yakınlarına kadar gelir. Bu oluşumun iki yaprağı arasında Sinus transversus bulunur.
DIAPHRAGMA SELLAE TURCICAE
Dura mater encephali’nin Dorsum sella ya da Fossa hypophysialis’in kenarlarından Hipofiz bezinin üzerine atlamasıyla şekillenen ve bu bezi dimağdan ayıran bir oluşumdur. Bu nahiyede Dura mater encephali, iki yapraklı durumunu korumaktadır. O denli ki Hipofiz bezi Dura’nın iki yaprağı tarafından oluşturulan bir kese içinde taraf alır. Bölmenin ortasında Foramen diaphragmaticus denilen bir delik vardır. Bu delikten Hipofizin sapı makbul ve Hipofizi beyefendisine bağlar.
1.DURA MATER SPINALIS
Dura mater encephali’nin bilakis iki yapraklıdır.
1. Dura mater periostalis (Lamina externa)
2. Dura mater meningalis (Lamina interna)
Dura mater periostalis (Lamina externa), Canalis vertebralis’in iç yüzüne yapışmıştır ve omurların Periost’unu oluşturur. Bu iki yaprağı birbirinden ayıran boşluğa Cavum interdurale (Spatium interdurale, Cavum epidurale) denir. Bu boşluğu yağ ve gevşek bağ dokusundan ibaret bir kitle doldurmuştur. Bu kitle, Columna vertebralis’in hareketleri sırasında, Medulla spinalis’i kollayıcı bir yastık hizmeti yapar.
MERKEZİ HAD SİSTEMİ – SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE – M.S.S.
M.S.S. Dimağ ve Medulla spinalis’ten oluşmuştur. Dimağ 14 milyar Nöron içerir ve erişkin beşerde yaklaşık 1300 gramdır. Dimağ,
1.Cerebrum,
2.Diencephalon,
3.Caudex,
4.Cerebellum’dan oluşmuştur.
CEREBRUM
Kafatasının büyük bir kısmını işgal eder. Corpus callosum denen bir beyaz cevher köprüsü ile birbirine bağlı iki Hemisfer’den oluşur. Cerebrum’un yüzeyini 2-4 mm kalınlığında ve birden fazla tarafta 6 katmandan oluşmuş Gri cevher katmanı yapar. Buna Cortex cerebri ismi verilir. Cortex cerebri ceviz içi üzere bir grup kıvrımlar ve yarıklar içerir. Kıvrımların her birine Gyrus ismi verilir. Yarıklara Sulcus yahut Fissura denir. Hemisfer’leri birbirinden ayıran Sagittal konumdaki yarığa Fissura longitudinalis denir.
Her Hemisfer, Fissura ve Sulcus’lar tarafından 4 loba ayrılır. Sulcus centralis, Frontal lobu Parietal lobdan ayırır. Sulcus centralis’in önünde Gyrus precentralis bulunur. Burası primer motor alandır. Sulcus centralis’in ardındaki Gyrus postcentralis, primer duyu sahasıdır. Koku duyusu ile ilgili yerler, konuşmanın motor sahası (Brocca), emosyonel, içtimaî davranış ve entellektüel zeka merkezleri Frontal lobda yan alır. Temporal lobda işitme merkezi (Heschl) ve konuşmanın duyu sahası (Wernicke), Oksipital lobda görme sahası bulunur. Kortekste birtakım ortamlar haberlerin yorumlandığı ve entegre edildiği Assosiasyon yerleridir.
Dimağ korteksinin her kısmına impulslar gelmekte ve buralardan impulslar çıkarak öbür mahallere gitmektedir. Buna nazaran, korteksin her nahiyesi, Afferent yolların sonu ve Effrent yolların başlangıcıdır. İmpulslar hem gri cevherde hem de beyaz cevherde seyreden Assosiasyon lifleri boyunca yayılarak korteksin çeşitli nahiyeleri ve merkezleri arasında ilişkileri sağlarlar. Serebral korteks, his, irade, hafıza, zeka, muhakeme yaratıcılık üzere fonksiyonlardan sorumludur. Başkaca iskelet kaslarının motor aktivitelerini düzenler.
BAZAL GANGLIYONLAR
Bazal gangliyonlara, Nucleus caudatus, Putamen ve Globus pallidus dahildirler. Birinci ikisi beraberce (Nucleus caudatus ve Putamen), Corpus striatum’u meydana getirirler. Birtakım otoriteler Corpus subthalamicum, Nucleus ruber ve Substantia nigra’yı da bazal gangliyonlara dahil ederler.
Cortex cerebri’si yeterli gelişmemiş hayvanlarda, Örneğin Reptiliae (Sürüngenler) ve Kuşlarda, bazal gangliyonlar beyefendisinin öteki ortamlarına orantıyla büyüktürler.
Nucleus caudatus, Cortex cerebri’nin 2 S, 4 S ve 8 S yerlerinde hudutlar alır. Bu nahiyeler inhibe edici kesimlerdir. İnhibe edici impulslar, Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e gelirler ve burasını inhibe ederler. Putamen ise Cortex cerebri’nin 4 ve 6 numaralı ortamlarından hadler alır. Bu meydanlar eksite edici (uyarıcı) ortamlardır. Putamen, tekrar Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e sonlar göndererek burasını eksite eder.
Globus pallidus, Nucleus caudatus ve Putamen’den aldığı impulsları Formatio reticularis’ten öteki Thalamus, Hypothalamus, Nucieus ruber ve Dimağ köküne gönderir.
Nucleus caudatus ve Putamen en çok Cortex cerebri’den Afferent hadler alırlar ve Globus pallidus ve Substantia nigra’ya Efferent sonlar gönderirler. Nucleus ruber ise bütün bazal gangliyonlardan Afferent hadler alır, ancak bunlara Efferent hadler göndermez. Nucleus ruber’den Efferent hadler Thalamus, Formatio reticularis, Inferior olive ve Omuriliğe sarfiyatlar.
Buna nazaran Nucleus caudatus ve Putamen bazal gangliyonların alıcı istasyonları, Globus pallidus ve Nucleus ruber ise verici istasyonları üzere iş görmektedirler.
DIENCEPHALON
Cerebrum’un derhal altında yerleşmiş ve 3 kısımdan oluşmuştur. Bunlar,
1.Epithalamus,
2.Thalamus,
3.Hypothalamus çeşit.
Epithalamus, III ventrikülün tavanında bölge alır. Koku ile ilgili serebral korteks sahalarıyla ilişki kurar.
Thalamus, Diencephalon’un en büyük kesimidir. İki oval gri cevher kitlesi içerir. Bu kitleler birbirine Massa intermedia ile bağlanmışlardır ve III. ventrikülün lateral duvarını oluştururlar. Koku duyusu dışında bütün duyular kortikal merkezlere gitmeden evvel Ana istasyon durumundaki Thalamus’a uğrarlar.
Thalamus bu duyuları inceler, bir seçim yapar ve korteks arasında Radiatio thalamocorticalis denilen karşılıklı irtibatlar aracılığıyla korteks’e iletir. Thalamus duyular için bir süzgeç vazifesi gördüğü için dikkatin toplanmasını sağlar. Thalamus seviyesinde duyular ilkel bir formda algılanabilirler. Örneğin birey elindeki bir nesnenin farkında olabilir. Lakin nesnenin formu, tartısı ve sıcaklığı hakkında bir tahlil yapamaz.
Hypothalamus, Thalamus’un altında III. ventrikülün döşemesini oluşturur. İç organlardan, koku mukozasından, serebral korteks’ten ve Limbik sistemden çok sayıda lifler alır. Hipofiz bezi ile temasları vardır. Hypothalamus Otonom had sisteminin üst merkezi üzere hizmet yaptığı için, kalp atım suratı, sindirim refleksleri ve sidik kesesinin kontraksiyonu üzere birçok visseral işlevleri düzenler. Had sistemi ile Endokrin sistemi arasında irtibat kurar. Hypothalamus’taki birtakım hücre öbeklerinin yaptıkları hormonlar kan yoluyla Hipofiz bezinin ön kısmına (Adenohipofiz) ulaşır ve oradaki hormonların imalat ve salgılanmasını uyarırlar.
CAUDEX – DIMAĞ SAPI – DIMAĞ KÖKÜ
Cerebrum’u Medulla spinalis’e bağlar.
1.Mesencephalon,
2.Pons,
3.Medulla oblangata’dan oluşmuştur.
Mesencephalon, Diencephalon ve Pons arasında uzanır. Ön kısımda yan alan Pedunculus cerebi’ler serebral korteks ve Medulla spinalis arasında uzanan lifler içerirler. Art kısmında bulunan 4 kabartıdan (Tectum mesencephali) üsteki ikisi görme, alttaki ikisi işitme refleksleri ile ilgilidirler.
Pons, Medulla spinalis ve öbür dimağ kısımları arasında bir köprü üzeredir. Bu kontakları enine ve uzunlamasına lifler aracılığıyla sağlar. Enine lifleri Cerebellum’u devreye sokar. Uzunlamasına seyredenler, Medulla spinalis ve Medulla oblongata ile daha üst merkezleri birbirine bağlayan motor ve duyu lifleridir.
MEDULLA OBLONGATA
Medulla spinalis’in yukarı hakikat devamıdır. Foramen magnum ile Pons arasında uzanır. Medulla oblongata’nın beyaz cevherini Medulla spinalis’ten yükselen (Ascendens) yahut Medulla spinalis’e inen (Descendens) Traktuslar oluşturur. Serebral korteks’ten başlayıp aşağıya inen Piramidal yollar burada çaprazlaşırlar. Medulla oblongata’da mahsusen Vejetatif (Vegetative) fonksiyonların merkezlerinin bulunduğu noktadır. Vejetatif fonksiyon deyince hem bitkilerde hem de hayvanlarda mevcut olan yaşamsal fonksiyonlar kastedilir.
Vejetatif fonksiyonlara
1.Solunum,
2.Sindirim,
3.Dolaşım,
4.Sekresyon,
5. Üreme (Reprodüksiyon),
6.Absorpisyon dahildirler.
Teneffüsle ilgili olarak teneffüs merkezleri, sindirimle ilgili olarak çiğneme, yutma, tükürük bezlerinin salgı yapmaları ve kusma refleks merkezleri, dolaşımla ilgili olarak vazomotor ve kalp çalışmasını, kan basıncını ayarlayan merkezler daima dimağ kökünde taraf almışlardır. Ayakta durma ve vücudun vaziyet alması ile ilgili reflekslerin merkezleri de dimağ kökündedir.
10 çifti dimağ kökünden çıkan ve 2 çifti Cerebrum’un uzantısı olarak kabul edilen 12 çift baş hududu vardır. Bunlar, Roma rakamlarıyla 1’den 12’ye kadar numaralanırlar. Numaraları yukarıdan aşağıya çıkış seviyelerini gösterir.
Buna nazaran baş çifti hadleri şöyle sıralanır.
I. N. Olphactorius : Koku sonudur.
II. N. Opticus : Görme ile ilgilidir.
III. N.Oculomotorius : Göz kasları ve refleks ile ilgilidir.
IV. N.Trochlearis : Göz kasları ile ilgilidir.
V. N. Trigeminus : Yüz derisi ve çiğneme kaslarına dağılır.
VI. N. Abducens : Göz kasları ile ilgilidir.
VII. N. Facialis : Yüzün mimik kaslarını innerve eder.
VIII.N. Vestibulocochlearis : İşitme ve istikrar ile ilgilidir.
IX.N.Glossopharyngeus : Tat duyusunu alır.
X.N.Vagus : Karın ve Thoraks içi organlarına dağılan motor ve duyu kısımları vardır.
XI.N.Accessorius : Trapezius ve Sternomastoideus kaslarını innerve eder.
XII.N.Hypoglossus : Lisan kaslarına dağılır.
CEREBELLUM
Cerebellum, kafatası boşluğunun art kısmı içine oturmuş ve Cerebrum’dan Tentorium cerebelli ile ayrılmıştır. Ortada Vermis denilen, kıvrılmış bir kurda benzeyen kısım ile birleştirilmiş iki Hemisfer’den oluşmuştur. Dış yüzeyi enine seyreden birçok koşut çizgilerle küçük enine katlantılara ayrılmıştır. Folia cerebelli ismi verilen bu katlantılar, Cerebellum yüzeyi boyunca kesilmeden devam ederler. Cortex cerebelli de bu yarıklardan içeri sokulduğu için, Median velev yapılan bir sagittal kesitte beyaz cevher bir ağacın dallanması halinde görünür. Bu görünüşe Arbor vitae cerebelli (Beyiciğin Hayat Ağacı) denir.
Cerebellum’un fonksiyonu kasların çalışmadaki uyumu sağlamaktadır. Cerebellum’un gelişme açısına nazaran kısımları, Archicerebellum, iç kulaktan gelen haberlere nazaran kas tonusunda değişiklikler yaparak vücudun istikrarını ve göz hareketlerini ayarlar. Nispeten yeni kısımları (Paleocerebellum) bütün vücuttaki kas ve tendonlardan Proprioseptif dokunma ve basınç duyularını alır. Yanıtlarıyla kas tonusunu değiştirerek harekette sinerjik etkiyi düzenler. Hareketlerin istenilen tertip içinde yapılabilmesi için bu tesir çok kıymetlidir. Yeni kısımlar Neocerebellum hareketlerin yumuşak istenilen sistem içinde, koordineli olarak çalışmasını sağlar. Cerebellum olmadan, kasların kasılmasında bir düzensizlik ortaya çıkar. Hasılı Cerebellum, direkt sahihe kasa buyruk vermemesine rağmen, motor merkezlerin buyruklarını değiştirerek yahut yine düzenleyerek hareketlerin koordinasyon içinde yapılmasını sağlar.
MEDULLA SPINALIS
Vertebral kanal içerisinde, Foramen magmun ile L-2. vertebra arasında Medulla oblangata’nın devamı olarak uzanır. Yaklaşık 45 cm uzunluğundadır.
Conus medullalaris denilen koni halinde bir uç ile sonlanır. Bu koninin ucundan Filum terminale denilen bir fibröz iplik 1.Coxygeal segmentin ardına yapışır.
Medulla spinalis 31 segment içerir. Her segment bir çift spinal hududun çıktığı nahiyedir.
Medulla spinalis düz bir silindir halinde değildir. C-3. – T-2. segmentler arasında Intumescentia cervicalis T-9. Conus medullaris arasında Intumescentia lumbosacralis denilen iki bariz kalınlaşma gösterir.
Medulla spinalis’te gri cevher içte, beyaz cevher dışta yerleşmiştir. Kesitlerde gri cevher H harfi formunda görülür. H’nin ön kollarına Cornu anterior - Ön boynuz, art kollarına Cornu posterior - Art boynuz denir.
Gri cevher bütün Medulla spinalis boyunca, sütun formlu bir kitle oluşturur. Bu nedenle Columna terimi de kullanılabilir.
Ön boynuzda kasları innerve eden motor hücreler, art boynuzda ise duyu hücreleri bulunur. Motor ve duyu hücrelerinden başlayan lifler bir Radix anterior-Ön kök ve Radix porterior-Arka kök yaparlar. Ön ve art köklerin Foramen intervertebralis dışında birleşmesiyle spinal had oluşur. Bu nedenle bir spinal hadde hem motor hem de duyu lifleri bir arada mekan alır.
Art kök üzerinde her bir spinal had için bir spinal gangliyonda yaparlar (Bell-Magendie Kanunu). Cornu anterior ve Posterior enine bir gri cevher kitlesi ile birleştirilmişlerdir. Bu gri cevher kitlesinin önünde beyindeki ventrikülleri temsil eden Canalis centralis bulunur.
Beyaz cevher, uzunlamasına seyreden hudut lifleri tarafından oluşturulmuştur.
1.Funiculus anterior,
2.Funiculus posterior,
3.Funiculus leteralis olmak üzere üç kordon halinde düzenlenmiştir.
Aşağıdan yukarıya hakikat gitgide yeni liflerin eklenmesiyle beyaz cevherin ölçüsü artar. Bu nedenle Medulla spnalis’in servikal segmentlerinde sakral segmentlere nazaran daha çokça beyaz cevher vardır.
M.S.S. içinde birebir taraftan başlayan, tıpkı seyri gösteren ve birebir merkezlerde sonlanan lif demetlerine Tractus yahut Fasciculus denir. Medulla spinalis’in temel işlevlerinden biri Ascendens - Yükselen ve Descendens -inen Traktuslar aracılığıyla motor ve duygusal haberleri beyefendisine yahut kaslara iletmektedir. 2. değerli işlevi Reflekslerin düzenlenmesidir. Medulla spinalis’ten yükselen lifler duyu yollarıdır. Bu yollar Piramidal Medulla spinalis’e istemli hareketleri başlatan impulsları taşırlar. Ekstremite’lerin distal kısımlarındaki ince ve becerili hareketleri denetim ederler.
Bu yolların zedelenmesinde (Üst motor nöron felci) bu hareketler kaybolur. Alt motor nöron zedelenmesi kas ve hudut irtibatı kesildiği için Refleks ve istemli bütün hareketler kaybolur. Kas tonusu kaybolur ve kas kısa devranda Atrofi’ye uğrar.
Medulla spinalis’e üst merkezlerden, Piramidal yollar dışında inen lifler Ekstrapiramidal yolları yaparlar. Bu yollar içerisinde Bazal gangliyonların da mekan aldığı Ekstrapiramidal sistem ile ilgilidir. Ekstrapiramidal sistem, evvel serebral korteksin yardımıyla öğrenilmiş daha sonra otomatik hale gelmiş (Stereotip) hareketlerin denetimini yapar. Korteks bu hareketlere lakin gerekli olduğu devir karışıp istikametlerini değiştirir. Örneğin bir atlet yapacağı hareketi birçok sefer tekrarlayarak, bu hareketin otomatik hale gelmesini sağlayabilir. Ama koşu sırasında ayak anlaşılmadık bir yüzeye bastığında korteks işe derhal müdahale ederek ayağın konumunun düzeltilmesini sağlar.
Medulla spinalis gövde ve ekstremite kaslarını denetim eden refleks merkezi olarak da iş görür. Bu refleks merkezleri ile dimağ merkezleri arasında temas sağlayan yollar Medulla spinalis’ten makbul.
MEDULLA SPINALIS KLİNİK HABER
1. Vertebral kolon kırık ve çıkıklarında yahut disk fıtıklarında en büyük tehlike M. spinalis’in zedelenmesidir. Zedelenmenin durumuna nazaran, zedelenme seviyesinin altında kalan vücut kısımlarında kalıcı yahut muvakkat felçler, duyu kayıpları yahut ağrı duyusu semptomları görülebilir.
2. M.S.S. ve hudut kökleri Beyin-omurilik likidi (B.O.S.-Liquor Cerebrospinalis) ismi verilen bir sıvının içinde yüzer durumdadır. Birtakım hastalıklarda tahlil yahut diğer emellerle bu likit iğne ile alınır. Sıvının alınma sürecine Lumbal ponksiyon denir. M. spinalis’in alt ucu L-1. Vertabra’nın altında sonlandığı için Lumbal ponksiyon bu vertabra seviyesinin daha altından yapılır. Çoklukla L-3. – L-4. yahut L-4.- L-5. Vertabra’ların spinal çıkıntıları arasından, Ligamentum flavum delinerek girilir. Bu durumda iğne Cauda equina’yı oluşturan hudut kökleri arasına gireceği için M. spinalis’i zedeleme imkanı yoktur.
Hastanın aniden şoka girerek düşme mümkünlüğü da göz önüne alınarak bu süreç, hastayı düz bir tabanda yan yatırıp beli Fleksiyon durumunda iken yapılmalıdır.
Omurga kırıklarında yaralının sedyeye alınması kıymetlidir. Servikal vertebra kırıklarında baş ve boyun kımıldamayacak biçimde tespit edilmelidir. Başa asla Fleksiyon yaptırılmamalıdır. Hasta sert ve düz tabanlı bir sedyeye sırt üstü yatırılmalı ve servikal kurvaturun altında hafif bir destek (Kumaş, Gömlek, Ceket. vb. ) konulmalıdır.
Torakal ve Lumbal ortam kırıklarında gövdeye ve bele asla fleksiyon yaptırılmamalı, hasta sert tabanlı düz bir sedyeye, sırtüstü nötr durumda yatırılmalıdır. Bel kurvaturu altına hafif bir destek materyal konulmalıdır.
SPİNAL HUDUTLAR - PERİFERİK HAD SİSTEMİ
Medulla spinalis’ten çıkış seviyelerine nazaran isimlendirilen 31 çift spinal hudut vardır. 1. çift Oksipiltal kemik ile Atlas arasından, öbürleri Foramen intervertebralis’ten çıkarlar. Buna nazaran 8 çift Servikal, 12 çift Torakal, 5 çift Lumbal, 5 çift Sakral ve 1 çift Koksigeal spinal hudut vardır. Daha evvel de değinildiği üzere bir spinal hudut hem duyu hem de motor lifler içerir.
Torakolumbal ve Sakral nahiyeden çıkan hadlerde otonom lifler de bulunur.
Lumbal, Sakral ve Koksigeal sonlar Medulla spinalis’in alt ucundan her biri kendi çıkış deliklerine ulaşmak üzere aşağıya sahih inerler. Bu, hudutların At kuyruğu halinde görünmesine neden olur. Bu görünüşe Cauda equina denir. Bir spinal hudut bağ dokusundan yapılmış bir kılıf ile sarılmıştır. Buna Epineurium denir. Hududu oluşturan Fasiküller Perineurium, bir tek had lifi Endoneurium ile sarılmıştır. Spinal sonlar gaye organa varmadan evvel kimi yerlerde ağlar oluştururlar. Bu ağlara Pleksus ismi verilir. Uzunluğunda Plexus cervicalis’i yapan hadler boynun deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus brachialis’i yapan spinal hadler üst ekstremiteye dağılırlar. Pleksus brachialis, Axilla (koltuk altı) nahiyesinde uzanır. Bu Pleksus’tan çıkan N. radialis (Radial sinir) el bileği ve parmağa Ekstensiyon yaptıran kaslara dağılır. N. medianus (Median sinir) ile N. ulnaris (Ulnar sinir) el bileği ve parmaklara Fleksiyon yaptıran kaslara dağılır. N. axillaris (Aksillar sinir) omuzu hareket ettiren kaslara dağılır. N. musculocutaneous (Muskulokuteneus siniri) omuz eklemine Fleksiyon yaptıran M. coracobrachialis ile dirsek eklemine Fleksiyon yaptıran M. biceps brachii’ye dağılır. Bu hudutlar birebir devirde üst ekstremitenin derisinden duyu taşırlar.
Torakal hudutlar bir Pleksus oluşturmazlar. Her bir torakal spinal had kendi seviyesindeki interkostal aralıkta interkostal kaslar arasında seyreder. Bu hudutlar toraks ve karın duvarı deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus lumbalis’ten (Lumbal pleksus) çıkan N. femoralis (Femoral sinir) diz eklemine kadar uzayan M. quadriceps femoris’e dağılır. N. obturatorius (Obturator sinir) ise uyluğun Adduktor kaslarına dağılır.
Plexus sacralis’in (Sakral pleksus) N. ischiadicus (Siyatik siniri) ismi verilen kalın bir kolu ve daha küçük Gluteal hudut kolları vardır. Gluteal hudutlar, Gluteal kaslara dağılırlar. Siyatik haddi, N. peroneus communis ve N. tibialis’in birleşmesinden oluşmuştur. N. peroneus communis, Fibula boynunun art kısmında yüzeyselleşir. Burada kolay kolay palpe edilebilir. Bu had ayağın Dorsifleksiyon ve Eversiyonunu yöneten kas öbeklerini innerve eder. Alt ekstremite ve Pelvis’in deri meydanlarının duyusu Lumbal ve Sakral Pleksus sonları tarafından taşınır. N. tibialis uylukta Hamstring öbeği kaslar ile bacakta M. popliteus, M. plantaris, M. gastrocnemius, M. soleus, M. tibialis posterior, M. fleksor digitorum longus, M. fleksor hallucis longus ve ayak tabanındaki bütün kısa kasları innerve eder. Bu nedenle N. Tibialis, ayağın ve parmakların Plantarfleksiyon ve inversiyon hareketlerini yönetir. Uyluktaki dağılımı ile yürüyüş sırasındaki kalça Ekstensiyonu ve dizin Fleksiyonunu yönetir.
NERVUS ISCHIADICUS (PLEXUS ISCHIADICUS) KLİNİK HABER
1. Siyatik haddin büyüklüğü nedeniyle zedelenmesi çok kolaydır. Disk fıtıkları, Kalçanın kırık ve çıkıkları, Tevellüt sırsında bebek bacaklarının Traksiyonu, Pelvis tümörleri, Delici yaralanmalar, Gluteal kesime yanlışlı ilaç enjeksiyonları ve çeşitli hudut iltihapları Siyatik siniri’ni tutabilir.
Haddin tam kesisinde N. tibialis ve N.peroneus’lardan innerve olan Hamstring kasları (But kasları) bütün bacak ve ayak kasları felce uğrarlar. Aşil refleksi ve Babinski refleksi kaybolur. Ancak Siyatik hududu çoğunlukla kısmi felçlere uğrar.
2. Siyatik deyimi, Siyatik had dağılım ortamındaki yaygın ağrıyı tanımlamak için kullanılır. Ağrı Gluteal ortam bilhassa iç kısmında, uyluğun art ortamı, bacağın ve ayağın iç kesitini kapsar.
Siyatik çoğunlukla, sonun dorsal yahut ventral köklerinden bir yahut bir kaçının basınç altında kalması sonucu gelişir. Şayet tek bir kök pres altında ise ağrı sırf o segmentin innervasyon meydanına akseder. Örneğin, L-5 – S-1 arasındaki bir Disk fıtığı S-1. kökleri ağırlığa alır. Bu durumda ağrı uyluğun art, bacağın arka-dış kısımlarına yayılır.
3. M. biceps femoris’in uzun başı N. tibalis, kısa başı N. peroneus communis’ten innerve olduğu için başları münferit farklı zedelenebilir.
4.Patrick F-ab-er-e işareti: Ağrılı ekstremitenin topuğu, ekstensiyondaki karşı dizin üstüne konur. Hasta diz bu durumda yatağa sahih bastırılamaz. Kısaca bu dizin Fleksiyon + Abduksiyon + Dış Rotasyon + Ekstensiyon teşebbüslerinde şiddetli ağrı olur. Bu işaret bize kalça ekleminde bir hastalık olduğunu gösterir. Siyatik de F-ab-er-e hareketi ağrısız olarak yapılabilir.
5.Laseque işareti: Sırt üstü yatan bir hasta, seri Ekstensiyonda iken kalçasına Fleksiyon yaptırarak Ekstremiteyi yukarı kaldırırsa, bütün Siyatik hudut dağılımı kesimlerinde yaygın ağrıdan şikayet eder Bu ağrı Siyatik had marazının işaretidir.
OTONOM – SEMPATİK HAD SİSTEMİ
Otonom hudut sistemi vücudun istem dışı çalışan kaslarını innerve eden had sistemi kısmıdır. Bezlerin salgı yapmasını ve iç organların hareketlerini de denetim eder.
Otonom had sisteminde Sempatik hudut sistemi ve Parasempatik hudut sistemi olmak üzere iki kısım vardır.
Otonom had hücreleri Dimağ kökü ve Medulla spinalis’te yerleşmiştirler. Akson’lar Medulla spinalis ve Dimağ kökünü Periferik sonlar olarak terk ederler.
Parasempatik ve Sempatik tüm Otonomik ikazım, Sinaps yapan iki nöronla gerçekleşir.
Bunlar, Pregangliyonik nöron ve Gangliyonik nöron’dur. Pregangliyonik nöron M.S.S. içindedir. Akson’una Preganglionik lif denir. Gangliyon nöronu M.S.S. dışında bulunan bir Otonom gangliyon’un içindedir. Akson’una Postgangliyonik lif denir.
Merkezi hudut sistemi ile Viseral organlar arasında yan alan Efferent periferik yol üzerindeki had hücresi kümelerine Otonom gangliyonlar denir. Buradaki hücreler Dimağ ve Medulla spinalis’ten gelen Otonom liflerle sinaps yaparlar. Kendi aksonlarını ise visseral organlara gönderirler.
Otonom ganglionlar vücutta 3 biçimde dağılmışlardır.
1.Paravertebral ganglionlar, Columna vertebralis’in ön-yan kısımlarında, segmental olarak sıralanmışlardır. Bu gangliyonlar birbirlerine Longitudinal liflerle bağlanırlar ve Columna vertebralis’in iki yanında Truncus symphaticus’ları oluştururlar.
2.Prevertebral ganglionlar, Aorta abdominalis ve büyük kolları etrafında yan almış gangliyonlardır.
3.Terminal ganglionlar, Sırf Parasempatik gangliyonlardır. Bunlar innerve edilen organın içinde yahut acilen bitişiğinde taraf alırlar.
Otonom had sistemi 3 ana kısımdan çıkar
1.Kraniyal kısım buradan Okulomotor, Fasiyal, Glossofaringeus ve Vagus hadleri içindeki Pregangliyonik visseral motor lifler çıkarlar. Bu lifler Terminal gangliyonlarda Sinaps yaptıktan sonra amaç organa sarfiyatlar. Bu kısım Parasempatiktir.
2.Thoraco-lumbal kısım T-1–L-2 arasındaki segmentlerden çıkarlar ve Trunkus sempatikatus’a girerler, ya Prevertebral yahut Paravertebral gangliyonlarda Sinaps yaparlar. Sinaps’tan sonra amaç organa masraflar. Bu kısım Sempatiktir.
3.Sakral kısım S-2, S-3, S-4 seviyelerinden Medulla spinalis’ten çıkarlar. Pelvis organları ile ilgili Pre-vertebral gangliyonlarda Sinaps yapıp gaye organa masraflar. Bu kısım Parasempatiktir.
Organların birçok ikili otonomik innervesyona sahiptir. Bu ikili innervasyonun tesirleri karşıttır. Fakat sistemli çalışırlar. Bu otonomik innervasyon organ ve bezleri olağan aktiflikte tutan zayıf impulslar gönderirler.
Gerilimli durumlarda sempatik impulslar daha güçlü olur ve organlarla bezler gerilim ortamına reaksiyon gösterirler. Gerilim ortamı düzeldiği ve organ fonksiyonları olağana döndüğü devir Parasempatik sistem aktif duruma makbul.
Çokça efor harcandığında ya da kaygı ve dehşete düşüldüğünde kalp atım suratı artar. Koroner damarlar iskelet kas damarlı ve bronchiol’ler genişler. Karaciğer Glukojen’den daha ziyade glukoz üretir.
Derideki küçük Arterioller, vasokonstriktör ve kan basıncı artar. Yüz sararır, gelgelelim kaslar ve dimağ daha ziyade oksijen harcayarak bireyi hem fizikî hem de zihinsel harekete hazırlar. Birebir vakitte göz pupillaları genişler, kıllar dikleşir ve ter bezleri daha çokça ter üretir. Bu arada barsak ve mide hareketleri ile sindirim özsuyu sekresyonu inhibe olur, ağız kurur. Bu sempatik had sisteminin tesiridir. Bir akın, savunma, dövüşme ve koşma üzere durumlarda açığa çıkar.
Gerilim durumu bittikten sonra, Parasempatik hudut sistemi vakaları olağana döndürür. Sindirim organları daha ziyade kan alır, bezler salgılarını artırır ve boşaltım organları tekrar fonksiyonlarını başlatır. Kalp atımı suratı ve kan basıncı düşer. Tekrar sakinlik durumuna dönülür.
OTONOM – SEMPATİK HUDUT SİSTEMİ KLİNİK HABER
1. Sempatik zincirlerin Ekstraperitoneal yağ dokusu içinde yerleşmeleri nedeniyle bunlara cerrahi teşebbüs Lateral ekstraperitoneal yaklaşımla olur. Psoas kasının iç kenarına ulaşmak için Periton öne-içe sahih kaldırılır. Sol zincir Aorta (bazen de Persistent sol vena cava) ile örtülüdür. Sağ zincir V. cava inferior ile örtülüdür. Bu oluşumlar içe akıllıca Retrakte edilir. Gangliyonlar yağ dokusu ve lenf düğümleri ile gizlenmişlerdir.
2. Ganliyonlar çok varyasyonlar gösterdiği için ayırt edilmeleri en uygunu Ramus communicantes’lerinden yapılır. Pregangliyonik lifler içeren en alt Ramus bir gangliyonun ayırt edilmesi için anahtar olarak kullanılır. L-2. hudut Pregangliyonik lif içeren en alt haddir. Şayet sempatik zincir onu L-2 lere bağlayan Ramus’un altından kesilirse alt ekstremite sempatikleri felce uğrayacaktır.
3. Torakoabdominal sonların uçları rektus kılıfına girerken Linea semilunaris’i dik olarak çaprazlar. O bakımdan Linea semilunaris boyunca ensizyon yapılırsa bu hadlerin uçları kesilir ve M. rektus’un o kısımları felce uğrar.
4. Torakoabdominal hadlerin Proksimal kısımları 7.- 11. İnterkostal kaslar ve Pariyetal pleura’yı da innerve ederler. O yandan Pleura’yı uyaran bir patolojik hadise karın duvarı kaslarının Reflaktorik kasılmasına (Defans) neden olabilir. Birebir hikaye Peritonit üzere bir karın içi patoloji nedeniyle de olabildiğine nazaran, ikisi birbirine karıştırılabilir.
Sağlıklı günler dileği ile…
Bilirkişi Dr.Ali AYYILDIZ – Veteriner Tabip – İns
Tüm canlılar, ömürleri boyunca, kendi vücutlarında ve etraflarında ortaya çıkan hadiselere karşı makul bir reaksiyonla karşılık verirler. Yani bu hikayeler canlı organizmada belli bir değişikliğe neden olurlar, onu uyarırlar. Canlılar da bu uyartıları kendi çıkarları doğrultusunda yanıtlarlar. Canlıların bu tembih edilebilme, uyarılma yeteneğine İrritabilite ismi verilir. İrritabilite, tüm canlıların çoğalma, metabolizma, hareket edebilme üzere asıl fonksiyonlarından birini oluşturur. Tek hücreli canlılarda bile İrritabilite Protoplasma’nın asıl duyularından birisidir. Örneğin tek hücreli bir canlı olan Amip, Pseudopodium’ları ile öteki küçük bir hücreye dokununca, derhal bunu sararak Protoplasma’sı içine almaya çalışır. Bu hadise Protoplazma’nın uyarılma yeteneğini göstermektedir. Kişilerde ve öteki memelilerde İrritabilite vukuatı en sarih olarak hudut hücrelerinde olmakta ve bu hudut hücrelerinden çıkan hudut lifleri ile ilgili mekana iletilmektedir.
Had hücreleri ve kolları irkilme tesirlerini saniyede 30 metre üzere bir süratle Protoplazma’dan çok daha süratli iletmektedirler. Örneği insanın kol haddinde 700 cm. dir.
Hücreler fakat uzantıları ile birbirlerine dokunurlar. Ikazlar uzantılar yardımı ile hücreden hücreye iletilmekte ve sonunda vücudun her tarafı bu ihtarlardan haberdar edilmektedir. Bunlarda merkezileşmiş bir had sistemi yoktur. Bu çeşit had sistemine Diffuz Had Sistemi denir. Hudut hücreleri merkez vazifesini üstlenir. Hudut hücrelerinin uzantılarının bir kısmı, uyartıları merkez vazifesi yapan hücreye (Afferent yolar), vesair bir kısmı ise hücreden aldıkları buyrukları ilgili organlara (Efferent yollar) iletirler. Bu çeşit canlılar muhitteki ikazların çok azını alırlar. Verdiği yanıt ise ama beslenmesi ve korunması ile ilgili yalın hareketleri içerir.
Memelilerin sınıfı yükseldikçe gereksinimleri de artar. Artan gereksinimleri karşılayabilmek için de hudut sistemleri daha ziyade gelişmiştir. Evvel had hücreleri mekan yan bir araya toplanarak had düğümlerini (Gangliyonları) oluştururlar. Daha ileri sınıf memelilerde belli bir noktada toplanarak Medulla spinalis’i meydana getirirler. Medulla spinalis’te değişik hizmetler üstlenen hudut hücreleri arasında vazife kısmı yapılır ve belli başlı vazifeleri yapan hücreler sınırlı bir nahiyede konum alırlar. Bunlardan bir kısmı sensibl hücrelerdir ve uzantıları ile etraftan aldıkları ikazları merkeze iletirler. Bu yola getiren mealinde Afferent yol ismini veriyoruz. Merkezde sensibl hücreler aldıkları uyarıyı, ilgili organlara gerekli buyruk vermesi için, kısa uzantıları ile motor hücrelere aktarırlar. Bu halde uyartıların bir hücreden gayrısına aktarılmasına Sinaps denir ve bu komplike bir seri vakalarla olur. Sinaps en yalın tanımlama ile, iki hudut hücresinin uzantıları arasındaki bitişme, nahiyesi olarak tanımlanabilir. Motor hücreler aldıkları uyarıyı kıymetlendirir, gerekirse değiştirir ve gerekli hareketin yapılması için uzun uzantıları ile ilgili organlara buyrukları iletirler. Merkezden organlara giden bu yollara da Efferent yollar denir.
En yalın formuyla açıklamaya çalıştığımız Afferent ve Efferent yol ile bunları birbirine bağlayan hudut hücrelerine Reflex kemeri denilen bir kemer oluştururlar. Reflex kemeri, ikazları alan organlarla ikazlara karşılık veren organları birbirine bağlar. Bu arada Medulla spinalis'te bulunan hudut hücreleri Reflex merkezi hizmetini üstlenirler. Duyu ve hareket ihtarlarını Merkezi had sisteminden organlara ve organlardan merkezi had sistemine ileten beyazımsı kordonlar olarak tanımlanan sonlar, hem Afferent hem de Efferent yolları kapsarlar. Lakin daha ileri sınıf memelilerde Afferent yolların had hücreleri, merkezi had sisteminin dışında Spinal Ganlion ismi verilen hudut düğümlerini oluştururlar.
NEURON VE NEUROGLIA
Had sisteminin asıl kısmını had hücreleri ve bu hücrelerin uzantıları oluşturur. Uzantıları ile birlikte bir had hücresine Neuron (Neurocyt) ismi verilir. Had hücresi, yani Neuron’un iki cins uzantısı vardır. Bunlardan bir kısmı çok sayıdadır, kısadırlar ve Dendrit ismini alırlar. Bunlar hudut hücrelerini birbirine bağlarlar (Sinaps). Hudut hücresinin öteki çeşit uzantısı tektir, uzundur ve Neurit yada Axon olarak tanımlanır. Bunların birçoğu bir araya gelerek kadavralarda gördüğümüz ve hudut olarak tanımladığımız oluşumları meydana getirirler ve organlarla merkezi had sistemi arasındaki bağlantıyı sağlarlar. Gerek biçim ve büyüklük, gerekse uzantılarının sayısı bakımından çok çeşitli had hücresi vardır. Yalnız şu kadarını burada belirtelim ki gerek insan ve gerekse gayrı memelilerde en çok görülen had hücresi tipi Multipolar (çok uzantılı) had hücreleridir.Tüm had hücreleri uzantıları ile birbirleriyle birleşirler ve vücutta hiçbir mahalde kesintiye uğramayan, hücre ve uzantılarından ibaret bir ağ oluştururlar.
Hudut hücreleri, Merkezi hudut sisteminde ve Periferik hadler üzerindeki hudut düğümlerinde (Ganglion) bulunurlar. Bunlar Dimağ ve Omurilikte değişik ortamları kapsarlar. Dimağ ya da Omuriliğe bir kesit yaptığımızda değişik renkli iki katman görürüz. Bunlardan Gri renkli olarak görülen katmana Substantia grisea ismi verilir. Substantia grisea’yı Pigment granüllerini kapsayan Neurocyt’ler oluşturur. Substantia grisea Dimağda Dimağın Kabuk (Cortex) kısmı ile dimağ içindeki Nucleus ismini verdiğimiz çekirdek nahiyelerinde görülür. Yani Beyindeki hudut hücreleri bu söylediğimiz yerlerde kümelenir. Medulla spinalis’te Substantia grisea organın merkezinde mahal alır.
2. katman beyaz renklidir ve Substantia alba ismini alır. Bu, Cerebrum’da içte, Medulla spinalis’te ise dışta bulunur ve Miyelinli hudut uzantıları tarafından oluşturulur.
Had hücrelerinin uzun uzantıları, yani Axon’ları (Neurit) Periferik sonları oluştururlar.
Axon’ların etrafı miyelin denilen bir husus ile sarılmıştır. Tüm hudutlarda az yada çok miyelin katmanı vardır ve bu sonların beyaz renkli görünmesine neden olur.
Miyelin katmanının esas vazifesi, Axon’ları izole etmek ve ilettiği ikazların komşu Axon’lara geçmesini engellemektir.
Otonom hudut lifleri az miyelinlidir ve bunun için bu sistemde ihtarlar daha geniş bir nahiyeye yayılırlar.
Embriyonal hayatta tüm hadler miyelinsizdir ve muayyen bir süreç içinde, değişik sonlar değişik vakitlerde miyelin katmanına sahip olurlar.
Miyelinsiz liflerin de az çok fonksiyonlarını yapabilmelerine rağmen, asıl mealli fonksiyonlar miyelin katmanı tam olarak şekillendikten sonra olabilmektedir. Örnek olarak Buzağı ve Tay üzere hayvan yavrularını gösterebiliriz. Bunlar doğduktan sonra derhal hareket edebilirler, zira bunlarda miyelin katmanı İntrauterin hayatta şekillenir. Beşerde ise miyelin katmanı doğumdan sonra şekillenmeye başlar ve bu insan yavrusu da çok daha sonra hareket yeteneğini kazanır.
Periferik hudut lifleri organlarda değişik biçimlerde sonlanırlar. Umumi prensip, tüm hudut sonuçlarında miyelin katmanının kaybolması ve temas yüzeyinin artmasıdır.
Tüm zarlarından kurtulan Axon, Neuofibrilleri ile hücrelere sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile bağ sağlar.
Afferent hudut lifleri zarlarını kaybettikten sonra ilgili organlarda bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikçikler epitel dokusunda hücreler arasına sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile münasebet sağlarlar.
Değişik biçimlerde oluşan bu ağlardan çıkan had uçları Ağrı, Sıcaklık üzere duyuları alırlar (Receptor).
Motor lifleri ise kas lifleri arasına sokulur ve bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikler de kas liflerine sokulurlar. Bunların Periferik uçlarında da Effector denilen oluşumlar vardır.
Otonom sisteme ilişkin had lifleri ise hücreler üzerinde Terminal Retikulum denilen ince bir ağ oluştururlar. Neurofibrilleri de hücrelerin sitoplazması ile birleşirler.
Her hudut, birbirine koşut olarak seyreden çok sayıda Axon’dan oluşmuştur. Her bir hudut ipliğini Endoneurium ismi verilen bağ dokusal bir kılıf sarar.
Bunların birçoğu da bir demet oluşturur ve Perineurium ismi verilen zarla, nihayet bu demetlerin de birleşmesi ile oluşan hudut Epineurium denilen bir kılıfla sarılır.
Bağ dokusal bu üç kılıf birbiri ile alakalıdır ve haddin beslenmesi ile ilgili damarları da sonun en iç kısmına kadar ulaştırırlar.
NEUROGLIA
Merkezi hudut sisteminin değerli kısmını Neuroglia denilen bir hücre tipi oluşturur. Neuroglia, gayri dokularda bağ dokunun yaptığı hizmeti yapar.
Hudut hücrelerinin ve uzantılarını sararak onları izole eder ve ara doku vazifesini yüklenir. Bu da hudut dokusu üzere Ektoderm’den orijin alır.
Had hücrelerinin beslenmesinde ve metabolizmasında çok kıymetli rol oynar. Tıpkı devranda, bağ dokusunun öbür organlarda yaptığı formda, yıpranmış had hücrelerinin alanını Neuroglia hücreleri çoğalarak kapatır ve Neuroglia cicatrix’lerini oluşturur.
Had ganglion’larında, Merkezi had sisteminden farklı olarak, ara doku Neuroglia bölgesine bağ dokudandır. Neuroglia, hudut hücreleri üzere Ektodermal orijinli olmasına rağmen, hudut hücreleri üzere ihtar ve uyarılmalarla bir bağı yoktur.
HUDUT SİSTEMİ HÜCRELERİNDE DEGENERATION VE REGENERATION
İnsan ve göğüslü hayvanların gelişkin nöronları tekrar bölünmezler ve yeni bir nöron meydana getirmezler. Şayet akson kesilirse nöron çeşitli Dejeneratif değişmelere uğrar. Örneğin, Medulla spinalis’teki bir Nöronun Aksonu kesilirse Nöron Kromatolizis’e uğrar ve Kromidal materyali kaybolur. Akson’un periferik kısmı dejenere olur. Miyelin kılıfı şişer ve parçalanır. Profilere Nörolemma hücreleri bu modülleri fagosite ederler. Nörolemma hücreleri bir kordon halinde kalırlar. Şayet aksonun nöyral ucu bir nöyrolemma kılıfına bağlanırsa kılıf içinde akson ilerlemeye başlar. Beşerde bir günde 1-2 mm. İlerleyebilir. Böylelikle Akson’un daha evvel uyardığı organa ulaşabilir. Miyelin kılıfı oluşur. Fonksiyonun düzelmesi ekseriyetle kısmidir, ama tam değildir. Rejenerasyon ile birlikte bir ölçü bağ dokusu da oluşur ve Akson hususî had sonlanmalarına ulaşamaz.
Bazen de tam bir fonksiyon geri dönüşü görülebilir. Bu durumla ilgili faktörler açıklanmamıştır.
Bu anlattığımız Rejenerasyon sadece akson’ları Periferik hadlere katılan nöronlar için makbuldür. Akson’u M.S.S. içinde kalan nöronun aksonu esasen kesilmeye kolay kolay uğramaz. Kesilse bile Rejenerasyon olmaz.
Bir hudut lifi, rastgele bir nedenle hücresinden ayrıldığı vakit, lifin Periferik modülü tüm fonksiyonel yeteneklerini kaybeder ve bir müddet sonra yok olur. Hücreden ayrılan had lifi kısmında Axon ve Miyelin katmanı küçük küçük kesimlere ayrılır ve kalıntılar Neuroglia hücreleri tarafından uzaklaştırılır.
Akson’un hücreden ayrılması, ayrılma noktasının hücresine yakınlığı orantısında hücrede de Degeneration’lara neden olur. Yani Akson hücrenin yakınından koparsa, hücrenin yok olmasına kadar varan değişiklikler olur.
Yıpranan ya da yok olan hücrenin yenilenmesi işine Regeneration diyoruz. Kişide doğumdan sonra had hücreleri çoğalma yeteneğini kaybederler. Yıpranan ve yok olan hudut hücrelerinin bölgesine yenisi konulamaz. Bunların alanını Neuroglia hücrelerinin yaptığı Cicatrix’ler doldurulurlar. İnsanın hudut hücrelerinde durumun bu türlü olmasına rağmen aşağı sınıf hayvanlarda had dokusunda her hengam için Regeneration yeteneği vardır, hücreler çoğalabilir ve yıpranan kısımların yenilerini yapabilirler.
Kişide yalnız Akson’larda bir yenileme görülebilir. Bu Regeneration, Akson’ların bağlı kalan kesiminin büyümesi ile olur. Bu vukuat kısaca şöyle olur. Akson ve Miyelin kılıfının kaybolması ile Akson’un en dışını saran Schwann kılıfı kalınlaşır, hücreleri büyür ve uzantıları ile birbirleriyle birleşerek had liflerinin alanını dolduran şeritler oluştururlar. Büngner şeritleri denilen bu oluşumlar hücre tarafındaki Akson’a kılavuzluk ederler ve Regeneration’da en değerli etkendirler. Şayet kesilen Akson’un Periferik kesimi vücuttan büsbütün ayrılmış ise bu tıp bir Regeneration olamaz. Bu durumda Akson’un hücreye bağlı kalan kısmı birazcık büyür ve uçları Tümör gibisi kalınlaşır.
HUDUT SİSTEMİNİN KISIMLARI
Had sistemi, Anatomik ve Fonksiyonel olarak tümü ile bir bütündür ve ögelerinden rastgele birisinin vazifesini yapamaması tüm sistem üzerinde tesirini gösterir. Tümü ile koordineli çalışmak zorundadır. Ama hudut sistemini kısımlara ayırarak incelemek, karmaşıklığı belli ölçüde azaltmak ve tahsil kolaylığı sağlamak bakımından yararlıdır.
Hudut sistemi öncelikle Merkezi ve Periferik had sistemi olmak üzere ikiye ayrılır. Systema nervosum centrale denilen Merkezi had sistemi, organizmanın gerek kendisinde, gerekse muhitinde meydana gelen değişikliklere karşı koordine bir halde yanıt vermesini sağlar ve bu bakımdan faaliyetleri ayarlar.
Merkezi hudut sistemi, Afferent hadler yolu ile Periferden impulslar alır ve Efferent hadlerle Perifere impulslar gönderir. Bu biçimde birbirinden uzak olan kesimlerin, belli kurallar altında, fonksiyonel bağlantılarını ve kısımlar arasında sıkı bir işbirliği sağlar. Bu sistem Dimağ (Encephalon) ve Medulla spinalis’i (Omurilik) kapsar. Bunlar Cavum cranii ve Canalis vertebralis içinde bulunurlar.
Systema nervosum periphericum denilen çevresel (Periferik) hudut sistemi ile, Merkezi hudut sistemi dışında bulunan tüm hudutlar ile hudut düğümlerini (Ganglion’ları) ve had ağlarını (Plexus’ları) içerir.
Periferik hadler, Merkezi hudut sistemi ile organlar arasındaki bağlantıyı sağlarlar. Bu ilgi Afferent ve Efferent en az iki Neuron tarafından oluşturulur.
Afferent neuron ile organlardan merkeze getirilen ikazlar merkezdeki hücrelere nakledilir. Bu hücrelerde ikazlar kıymetlendirilir ve organizma için en tutarlı olacak bir hareketin yapılabilmesi için harekete geçmesi gereken organlara Efferent yol ile iletilir.
Hudut sistemi yukarıda belirttiğimiz morfolojik bölümlenme dışında fonksiyonel olarak da iki kısma ayrılır. Bunlar Serebrospinal ve Otonom sistem olarak tanımlanırlar.
Serebrospinal ya da Animal had sistemi, canlının yaşadığı ortamdan (çevreden) algıladığı ikazları Kortikal merkezlere ileten, bu uyarımları kıymetlendirerek canlının isteğine mütenasip bir biçimde ilgili organlara gerekli impulsu veren bir sistemdir. Bu sistem, isteğe bağlı olan fonksiyonları yönettiği için, İstemli had sistemi ismini da alır. Canlının muhit ile olan bağlarını düzenlediği içinde Oikotrop Had Sistemi olarak terimlenir (Oiko: hane, vatan, çevre).
Serebrospinal sistem tarafından yönetilen birçok hareketler bazen kortikal merkezlere ulaşmadan daha aşağı merkezler tarafından yönetim edilirler. Bu daha fazla çok yapılan hareketlerde görülür ve yüksek merkezlerin işinin hafifletilmesi içindir. Ancak gerektiğinde bu üzere hareketlere kortikal merkezler her hengam için müdahale edebilir ve denetimi altına alabilirler. Bu üzere hareketlere otomatikleşmiş hareketler denir.
Otonom hudut sistemi, canlının isteğine bağlı kalmaksızın bağımsız olarak çalışan bir sistemdir. Canlının kendi vücudunda olan ve direkt dışa aksetmeyen fonksiyonları yönetir. Bu fonksiyonlar, canlının maddi varlığı ve üreme ile ilgili hadiselerdir ve bunun için Yaşatkan hudut sistemi ismini da alır. Vücudun kendisinde olup biten hadiselerle ilgili olduğu için bu sisteme İdiotrop Had Sistemi de denilmiştir. (İdio :kendine has, özel). Bu sistemle yönetilen organların faaliyetlerine canlının karşı koyması olanaksızdır. Örneğin, kalbin çalışması, mide ve barsakların çalışması, metabolizma, iç ve dış salgı bezleri ile genital organların çalışması, sıcaklığın regülasyonu üzere bir çok değerli hadiseler canlının isteği dışında bağımsız olarak çalışırlar.
Özet olarak canlının büyümesi, beslenmesi ve çoğalması ile ilgili bu hareketlerle bitkisel ömür arasında bir koşut görülmüş ve bu sisteme tıpkı hengamda Vegetativ (Bitkisel) Hudut Sistemi de denilmiştir.
Otonom had sistemi çoklukla vücutta olup biten hadiselerle ilgilidir. Gelgelelim dış tesirlere karşı da külliyen ilgisiz değildir ve birtakım hadiselerde Serebrospinal had sistemi ile birlikte çalışmak zorundadır.
Örneğin isteğe bağlı olarak çalışan iskelet kaslarının sıradanın üstünde çalışması durumunda bu kasların daha çokça besine ve oksijene gereksinimi vardır. Bunlar karşılanmadığı takdirde Serebrospinal had sistemi tarafından gelen tüm impulslara karşın kaslar ziyade kuvvet üretemediğinden çabuk yorulurlar. Bu türlü durumlarda Otonom hudut sistemi derhal devreye girer.
Kasların ziyade çalışabilmesi için kalbe ziyade kan gelmesi, bunun içinde damarların genişlemesi, Glukozun kanda çoğalması için karaciğerde karbonhidrat metabolizmasının artması gereklidir.
Bu söylenen son vukuatlar ama otonom hudut sisteminin tesiri ile gerçekleşir. Bu olağan örnekte de görüldüğü üzere otonom ve serebrospinal sistemler arasında sıkı bir işbirliği vardır ve bu iki sistem arasındaki alaka sıradan sonlar içinde seyrettiği sürece canlı kendisini iç ve dış ihtarlara karşı en yeterli biçimde ayarlayabilir. İki sistem arasındaki bu fonksiyonel münasebet embriyolojik ve anatomik bakımından da gözlenir. Her ikisi de birebir taslaktan orijin alırlar, ikisinin de çıkış merkezleri merkezi hudut sisteminde bulunur.
Otonom had sistemi de Sempatik ve Parasempatik had sistemi olmak üzere iki kısma ayrılır. Ayrıntılı haber Otonom hudut sistemi kısmında verilecektir.
GANGLIYONLAR
Had sisteminin kısımlarını açıklarken, Periferik had sisteminin Ganglion’ları da kapsadığını belirtmiştik. Ganglion’lar Periferik hadler üzerinde görülen ve hudut hücreleri kümesinden oluşan had düğümleridir.
Mikroskobik olabildiği üzere 2 - 4 cm büyüklüğüne kadar ulaşabilen had düğümleri de vardır. Bağ dokudan bir kapsül ile sarılmışlardır. Daha öncede belirttiğimiz üzere merkezi had sisteminde ara dokuyu Neuroglia hücreleri oluşturur.
Ganglionlar hudut sisteminde bir ara merkez vazifesini yüklenirler. Bir kısmından birtakım hadler orijin alırlar Örneğin, sensibl ve sensorik hadler, bir kısmında ise sonlar Neuron değiştirirler, Sinaps yaparlar. Örneğin, otonom sonlar üzere.
Ganglion’lar üzerinde bulundukları sonun karakterine nazaran Spinal, Sempatik ve Parasempatik ganglion’lar üzere öbeklere ayrılırlar. Spinal ganglion’lar tüm spinal hadlerin dorsal kökleri üzerinde bulunurlar ve sensibl had liflerinin hücrelerini kapsarlar. Başkaca kimi Dimağ sonları, Örneğin, V., VII., IX., ve X. çift dimağ hadleri üzerinde bulunan ganglion’lar da spinal ganglion karşılığı olarak kabul edilirler.
Sempathik ganglion’lar, Truncus sympathicus üzerinde segmentel olarak sıralanan Ganglion’lar (Vertebral ganglion’lar) ile Sempatik hududun inverve ettiği organlar yakınında bulunan ganglion’lar (Prevertebral ganglion’lar) içerir.
Parasempatik ganglion’lar birtakım dimağ sonları üzerinde bulunurlar. Bunlar N. oculomotorius uzamında bulunan Ggl. ciliare, N. facialis uzamında bulunan Ggl. pterigopalatinum ile Ggl. submandibulare ve N. glossopharyngeus uzamında bulunan Ggl. oticum’ dur. Bu Ganglion’lar Parasempatik Efferent yolların Neuron değiştirdikleri Ganglion’lardır ve yalnız Parasempatik liflerle ilgilidirler.
Ganglion’lar ayrıyeten komşu oldukları organların ismine örneğin, Ggl. coeliacum, Ggl. cervicale craniale, Ggl. mesenterium craniale üzere ve biçimine örnek, Ggl. stellatum nazaran de isimler alırlar.
Bir de Paraganglion dediğimiz oluşumlar vardır. Bunlar sempatik ve parasempatik paraganglion’lar olarak iki küme oluştururlar.
HUDUT SİSTEMİNİN GELİŞMESİ
Embriyonal hayatın birinci devrelerinde embriyonun sırt tarafında Ektoderma yaprağının kalınlaşmasından şerit biçiminde bir plak meydana gelir. Lamina neuralis ismi verilen bu plak önde genişleyerek Lamina cerebralis’i oluşturur. Lamina cerebralis’ten dimağ ve daha dar olan art kısmından ise Medulla spinalis gelişir. Bir müddet sonra Lamina neuralis’in kenarları kalınlaşır ve Torus neuralis’i yapar. Torus neuralis’in ortasında meydana gelen oluğa Sulcus neuralis denir. Sulcus neuralis’in kenarları, yani Torus neuralis yükselmesine devam eder, gitgide birbirine yaklaşır ve nihayet birbiri ile kaynaşarak Canalis neuralis denilen bir kanal meydana getirir.
Canalis neuralis iki ucu delik bir boru biçimindedir. Bu deliklerden öndeki Neuroporus cranialis, gerideki ise Neuroporus caudalis ismini alır. Evvel Neuropolus cranialis daha sonra Neuroporus caudalis kapanır ve böylelikle Canalis neuralis her tarafı saklı bir boru biçimini alır. Ön uçta meydana gelen dimağ kabarcığından daha sonra Encephalon meydana gelecektir.
Boru biçimindeki taslağın kranial ucundaki dimağ kabarcığının duvarlarından cerebrum, boşluğundan ise Dimağ ventriculus’ları, geçmişte düz boru halindeki taslağın duvarlarından Medulla spinalis, boşluğundan ise Canalis centralis gelişir. Dimağ taslağı sair tüm taslaklara orantıyla daha süratli büyür. Bu nedenle embriyonun baş kısmı da daha çabuk büyür.
Archencephalon ismini da alan dimağ kabarcığı, Transversal iki boğumlanma ile üç kısma ayrılır.
1.Prosencephalon – geridedir. (Ön beyin)
2.Rhombencephalon - öndedir (Yamuk beyin)
3.Mesencephalon - ikisi arasında kalmış durumdadır. (Orta dimağ ) denir.
Bu 3 kısımdan Prosencephalon ve Rhombencephalon, Transversal birer olukla tekrar boğumlanırlar. Böylelikle birbiri arasında bulunan ve birbirine bağlanan 5 kısım meydana gelir. Prosencephalon’un boğumlanması ile Telencephalon (Uç beyin) ve Diencephalon (Ara beyin), Rhombencephalon’un boğumlanması ile de Metencephalon ve Myelencephalon gelişir.
Rhombencephalon ile Mesencephalon arasındaki geçit yerine Isthmus rhombencephali denir.
Telencephalon, göğüslü hayvanlar ve kuşlarda başka kısımlara orantıyla hayli ziyade büyür ve Diencephalon ile Mesencephalon’u dorsal ve yan taraflardan büsbütün kapatır. Tıpkı halde Metencephalon da süratli bir gelişme göstererek Myelencephalon’u dorsalden kapatır.
Dimağ taslağının söylenen 5 kısmından oluşan dimağ kısımları ve kapsadıkları dimağ oluşumları kısaca şöyle şematize edilebilir.
A.Prosencephalon (Ön beyin)
1.Telencephalon (Uç dimağ, son beyin): Hemispherium’lar, Corpus callosum’un lateral kısmı, Corpus striatum, Columna fornicis, Basal ganglion’lar Rhinencephalon, Venriculi laterales.
2. Diencephalon (Ara beyin): Thalamus, Corpus pineale, Tegmen ventriculi tertii, Hypophysis, Corpus mamillare, Tuber cinereum, Infudibulum, Chisma opticum, Tractus opticus.
B.Mesencephalon (Orta beyin)
1. Mesencephalon: Crus cerebri, Tectum mesencephali, Tegmentum mesencephali, Substantia nigra, III. ve IV. Dimağ hudutlarının çekirdekleri, Aquaeductus mesencephali.
C. Rhombencephalon (yamuk beyin)
Isthmus rhombencephali : Velum medullare rostale, Crura cerebelli rostralia.
1. Metencephalon (ard beyin): Pons, Cerebellum, V. Dimağ haddi.
2. Myelencephalon (ilik beyin): Medulla oblongata, Brachia cerebelli caudalia, Tegmen fossa rhomboidea, Ventriculus quartus, VI., VII., VIII., IX., X., XI. ve XII. Dimağ hadleri.
Pratikte büyük dimağ olarak söz edilen oluşumu Prosencephalon ile Mesencephalon, küçük beyefendisini ise Cerebellum temsil eder.
MERKEZİ – SANTRAL HUDUT SİSTEMİNİN ZARLARI - MENINGES
Embriyonal hayatın birinci devrelerinde Encephalon ve Medulla spinalis’in taslakları Meninx primitiva denilen mezenşimal tek bir zar ile sarılmışlardır. Meninx primitiva bir müddet sonra iç ve dış olmak üzere iki katmana ayrılır. Ectomeninx ismini alan dış katman daha kalın ve daha sağlam olup tekrar iki katmana ayrılır. Bunlardan dıştaki katman Cavum cranii ve Canalis vertebralis’i sonlandıran kemiklerin Periost’unu oluşturur. Ectomenix’in iç katmanından ise Dura mater (Pachimeninx) gelişir. Periost’u oluşturan katman ile Dura mater arasında kalan aralığa Cavum extradurale (Spatium epidurale), bu aralıkta bulunan vena’lara da Venae extradurales denir. Dimağ taslağını saran Dura mater (iç katman) ile Periost’u oluşturan dış katman daha sonra birleşirler ve Dura mater encephali denilen tek bir zarı oluştururlar. Bu iki yaprağın yapışması sonucunda arada bulunan Cavum extradurale de kaybolur. Cavum extradurale’de bulun ana Venae extradurales ise belli başlı nahiyelerde toplanarak Sinus durae matris’i meydana getirirler. Canalis vertebralis içerisinde Medulla spinalis taslağını saran Dura mater Periost ile birleşmez ve bu ortamda iki zar arasındaki Cavum extradurale devamlı açık kalır. Aralıkta bulunan venalar ise Plexus vertebralis internus’u oluştururlar.
Meninx primitiva’nın iç yaprağı olan Endomeninx, daha incedir. Bu katmandan Merkezi hudut organlarının ince zarı, Leptomeninx meydana gelir. Leptomeninx de dışta Dura mater’e komşu olan Arachnoidea ile içte sentral hudut organlarına yapışık olan Pia mater’e ayrılır.
Dura mater ile Arachnoiea arasında bulunan dar aralığa Cavum subdurale denir. Son yapılan araştırmalara nazaran bu aralık Postmortal olarak şekillenir. Vefattan evvel bu iki zar birbiri ile birleşmiştir.
Pia mater ile Arachnoidea arasındaki boşluğa Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Pia mater ile Arachnoidea’yı birbirine bağlayan ve damarlar da kapsayan ince bağdoku uzantıları Cavum subarachnoideale’yi çok sayıda küçük bölmelere ayırırlar. Birbirleri ile bağlantılı olan küçük bölmeler içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen likit bulunur.
Çeşitli tesirlere karşı son radde hassas olan Merkezi had organlarının bu halde her tarafın bir likit katmanı ile sarılmış olması, dıştan gelebilecek mekanik tesirlere karşı korunmasında ve tesirlerin azaltılmasında çok değerlidir. Birebir hengamda sıcaklığın korunması ve merkezi hudut organlarında iç basınç arttığı takdirde, basıncın doku üzerindeki tesirini azaltma bakımından Liquor cerebrospinalis çok değerli rol oynar. Cavum subarachnoidale ile Cavum subdurale arasında rastgele bir muhabere - communication yoktur. Fakat Cavum subarachnoidale, dolayısıyle Liqour cerebrospinalis, Apertura lateralis ventriculi quarti (Foramina Luscka) ile Apertura mediana ventriculi quarti (Foramen Magendii) denilen delikler aralığı ile 4. Dimağ ventriculus’u ile bağda bulunur. Böylelikle Dimağ ve Medulla spinalis her taraftan bir likit katmanı ile sarılmış durumdadır.
Canalis vertebralis kesiminde Dura mater, kanalın iç yüzünü örten Periost’tan Spatium epidurale denilen bir boşlukla ayrılmıştır.
Artık bu zarları münferit gözden geçirelim.
1.PIA MATER
Son radde ince, damardan varlıklı, dimağ ve Medulla spinalis’in tüm yüzeyini örten bağdokudan bir zardır. Arachnoidea ile birlikte merkezi hudut organlarının yumuşak örtüsünü, Leptomeninx’i şekillendirir. Pia mater’i altındaki hudut dokusundan ayıran ve Glia hücrelerinin uzantılarından oluşmuş olan ince bir katman vardır. Bu katmana Membrana limitans gliae superficialis denir.
Pia mater’de bulunan damarlar merkezi hudut organlarının içine sokulurken hem Pia mater’i, hem de Membrana limitans gliae superficialis’i birlikte sürüklerler. Böylelikle damarların etrafında Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) ile bağda olan ve Wirchow-Robin aralığı denilen çok dar aralıklar oluşur. Bu biçimde damarların etrafını saran Pia mater ve Membraba limitans birtakım unsurların kandan Liquor cerebrospinalis’e, münasebetiyle had dokusuna geçmesine mahzur olur ve bir süzgeç hizmetini yaparlar.
Pia mater taşıdığı çok sayıda kan damarları sayesinde merkez organlarının beslenmesinde kıymetli rol oynar. Dimağ ve Medulla spinalis’in tüm Sulci ve Fissura’ları içine girer.
Pia mater, örttüğü merkezi hudut organın kısmına nazaran iki kısımı vardır.
1.Pia mater encephali
2.Pia mater spinalis
II. ARACHNOIDEA
Damardan yoksul, ince, bağdokusal bir zardır. Pia mater ile birlikte Leptomeninx’i şekillendirmiştir. Dimağ ve Omurilik üzerinde bulunan girinti ve yarıkların içerisine girmeksizin bunların üzerinden atlayarak makbul. Dura mater ile arasında kalan boşluğa Cavum subdurale, Pia mater ile Arachnoidea arasındaki boşluğa da Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Bu zarda Omurilik ile dimağı sardığına nazaran Arachnoidea spinalis ve Aracnoidea encephali olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.ARACHNOIDEA SPINALIS
Pia mater ile birlikte Medulla spinalis’i saran ince duvarlı, boru formunda bir oluşumdur. Median hat üzerinde, bilhassa dorsal tarafta Pia mater ile Arachnoidea arasında seyreden iplik halinde oluşumlar (Trabeculae) görülür. Bunlar bölge yan sıklaşarak sünger gibisi boşluklar oluştururlar. Cavum subarachnoidale içerisinde Liquor cerebrospinalis bulunur. Cavum subarachnoidale, Medulla oblangata’nın Medulla spinalis’e geçit kesimi, yani Spatium atlantooccipitalis ortamıyla Conus medullaris ve Filum terminale internum, yani Spatium lumbosacralis kesiminde geniştir. Bu kesimlerde Occipital ve Lumbal punction yapılır ve klinik tanı için Liquor cerebrospinalis alınır.
2. ARACHNOIDEA ENCEPHALI
Bu zar beyindeki Gyri’ler üzerinde Pia mater ile kontakt halindedir. Buna rağmen kimi mahallerde, münhasıran Cerebellum ve Medulla oblongata, Cerebrum ve Cerebellum arasında hayli geniş aralıklar bırakır.
Cisterna subarachnoidalis denilen bu aralıklar bulundukları bölgelere nazaran Cisterna vermis cerebelli, Cisterna corporis callosi , Cisterna medulla oblongata, Cisterna pontis, Cisterna intercruralis, Cisterna basilaris ve Cisterna chiasmatis isimlerini alırlar. Bunlardan en büyüğü Cisterna cerebellomedullaris’tir ve Atlantooccipital punction ile Liquor cerebrosponalis’in alındığı konumdur.
Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen bir likit tam saydam ve içinde derhal çabucak halli element bulunmayan bir likittir.
Liquor cerebrospinalis’in büyük bir kısmı Ventriculus lateralis’lerdeki Plexus choroideus’lar tarafından salgılanır. Buradan Foramen interventriculare yolu ile Ventriculus tertius’a, buradan da Aquaductus mesencephali yolu ile Ventriculus quartus’a ulaşır.
Ventriculus quartus’tan da Medulla spinalis’in Canalis centralis’ine ve Plexus choroideus ventriculi quarti üzerindeki Apertura lateralis ventriculi quarti ve Apertura mediana ventriculi quarti ismindeki delikler aracılığı ile Cavum subarachnoidale’ye makbul.
Açıklanan halde salgılanan ve Cavum subarachnoidale’de dolaşan likit, Arachnoidea’dan Vena sinus’larına giren Villi arachnoidales ile kana geri alınır.
Olağan durumda salgılanan ve resorbe olan ölçü eşit olduğundan sıvının ölçüsü ve basıncı sabittir.
Liquor cerebrospinalis her şeyden evvel merkezi had sistemi için mekanik bir kollayıcıdır. Birebir devirde dimağda arteriyel ve venöz damar sistemleri arasındaki hidrostatik basıncı istikrarlar ve metabolizmada vazife alır. Pratik tatbikte Lumbal punction ile alınan serebrospinal sıvının fizikî özellikleri ve bileşimi saptanarak klinik teşhis bakımından kıymetli tanılar konulabilir. Yeniden tıpkı yolla az bir ölçü Liquor serebrospinalis çekildikten sonra konumuna narkotik bir eriyik enjekte edilerek Lumbal anestezi sağlanır. Dimağ basıncı arttığı hallerde basıncı azaltmak emeli ile yeniden buraya punction yapılır.
III. DURA MATER - PACHYMENINX
Dura mater (Pachymeninx), başka iki zarla birlikte merkezi hudut sistemini en dıştan sarar. epey sağlam, sert, kalın ve damardan yoksul fibroz bir zardır.
Arachnoidea ile arasında Cavum subdurale ismi verilen bir boşluk bulunur. Bu zar da gayri iki zar üzere dimağ ve omuriliği sardığına nazaran, Dura mater encephali ve Dura mater spinalis olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.DURA MATER ENCEPHALI
Dimağ taslağını saran ve iki katmandan ibaret olan Ectomeninx daha sonra kaynaşır ve tek bir zar halinde Dura mater encephali’yi oluşturur. Dura mater encephali, hem kafatası kemiklerinin beslenmesini sağlayan Periost, hem de dimağı koruyan ve sarsılmadan alanında durmasını sağlayan destek vazifesini yüklenir.
Aracnoidea’dan Cavum subdurale denilen mikroskobik bir boşlukla ayrılır ve ona yalnız kan damarlarıyla bağlanır.
Dura mater encephali, kafatası kemiklerinin iç yüzüne bağ dokusal elastik lifler ve damarlarla bağlanmıştır.
Yukarıda da belirtildiği üzere böylece kafatası kemiklerinin birebir devirde Periost’unu oluşturur. Bu irtibat, Tentorium cerebelli osseum, Crista petrosa, Crista galli, Crista sagittalis interna üzere çıkıntılı kısımlarda çok sıkıdır.
Dorsal ve yanlarda kafatası kemiklerine daha gevşek bir halde bağlanır ve mahallinden kolaylıkla ayrılabilir. Dimağdan çıkan hudutlar kısa bir arada Dura kılıfı ile sarılmış olarak sarfiyatlar ve bu halde de Dimağ, kafatası etrafına tespit edilmiş olur. Dimağın asıl tespit işini yüklenen ve Dura mater encephali’nin yapmış olduğu üç değerli oluşum vardır. Bunlar,
1.Falx cerebri,
2.Tentorium cerebelli mebranaceum,
3.Diaphragma sellae turcicae’dır.
FALX CEREBRI
Orak formunda bir Dura dublikatörüdür ve iki dimağ hemisferi arasındaki Fissura longitudinalis cerebri içine girer. Konveks olan dorsal kenarı Crista galli ve Crista sagittalis interna’ya yapışarak Tentorium osseum’la kadar sarfiyat ve burada Tentroium cerebelli membranaceum’a birleşir. Hür olan ventral kenarı konkavdır ve Corpus callosum’a yakınlığı cinsler arsında ayrımlar gösterir.
Falx cerebri’nin iki yaprağı arasında sinus sagittalis mekan alır. Falx cerebri, hemisferleri noktasında tespit eden bir oluşumdur.
TENTORIUM CEREBELLI MEMBRANACEUM
Dura mater encephali’nin büyük dimağ ile küçük dimağ arasındaki Fissura transversa cerebri’nin içine gönderdiği bir Dura dublikatörüdür.
Falx cerebri’ye, transversal olarak bulunan at nalı biçiminde bir oluşumdur.
Tentorium osseum, Protuberantia occipitalis interna’ya bağlanır ve Crista petrosa boyunca kafatası tabanına kadar uzanır. Kuvvetli konkav olan ventral kenarı Tectum mesencephali yakınlarına kadar gelir. Bu oluşumun iki yaprağı arasında Sinus transversus bulunur.
DIAPHRAGMA SELLAE TURCICAE
Dura mater encephali’nin Dorsum sella ya da Fossa hypophysialis’in kenarlarından Hipofiz bezinin üzerine atlamasıyla şekillenen ve bu bezi dimağdan ayıran bir oluşumdur. Bu nahiyede Dura mater encephali, iki yapraklı durumunu korumaktadır. O denli ki Hipofiz bezi Dura’nın iki yaprağı tarafından oluşturulan bir kese içinde taraf alır. Bölmenin ortasında Foramen diaphragmaticus denilen bir delik vardır. Bu delikten Hipofizin sapı makbul ve Hipofizi beyefendisine bağlar.
1.DURA MATER SPINALIS
Dura mater encephali’nin bilakis iki yapraklıdır.
1. Dura mater periostalis (Lamina externa)
2. Dura mater meningalis (Lamina interna)
Dura mater periostalis (Lamina externa), Canalis vertebralis’in iç yüzüne yapışmıştır ve omurların Periost’unu oluşturur. Bu iki yaprağı birbirinden ayıran boşluğa Cavum interdurale (Spatium interdurale, Cavum epidurale) denir. Bu boşluğu yağ ve gevşek bağ dokusundan ibaret bir kitle doldurmuştur. Bu kitle, Columna vertebralis’in hareketleri sırasında, Medulla spinalis’i kollayıcı bir yastık hizmeti yapar.
MERKEZİ HAD SİSTEMİ – SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE – M.S.S.
M.S.S. Dimağ ve Medulla spinalis’ten oluşmuştur. Dimağ 14 milyar Nöron içerir ve erişkin beşerde yaklaşık 1300 gramdır. Dimağ,
1.Cerebrum,
2.Diencephalon,
3.Caudex,
4.Cerebellum’dan oluşmuştur.
CEREBRUM
Kafatasının büyük bir kısmını işgal eder. Corpus callosum denen bir beyaz cevher köprüsü ile birbirine bağlı iki Hemisfer’den oluşur. Cerebrum’un yüzeyini 2-4 mm kalınlığında ve birden fazla tarafta 6 katmandan oluşmuş Gri cevher katmanı yapar. Buna Cortex cerebri ismi verilir. Cortex cerebri ceviz içi üzere bir grup kıvrımlar ve yarıklar içerir. Kıvrımların her birine Gyrus ismi verilir. Yarıklara Sulcus yahut Fissura denir. Hemisfer’leri birbirinden ayıran Sagittal konumdaki yarığa Fissura longitudinalis denir.
Her Hemisfer, Fissura ve Sulcus’lar tarafından 4 loba ayrılır. Sulcus centralis, Frontal lobu Parietal lobdan ayırır. Sulcus centralis’in önünde Gyrus precentralis bulunur. Burası primer motor alandır. Sulcus centralis’in ardındaki Gyrus postcentralis, primer duyu sahasıdır. Koku duyusu ile ilgili yerler, konuşmanın motor sahası (Brocca), emosyonel, içtimaî davranış ve entellektüel zeka merkezleri Frontal lobda yan alır. Temporal lobda işitme merkezi (Heschl) ve konuşmanın duyu sahası (Wernicke), Oksipital lobda görme sahası bulunur. Kortekste birtakım ortamlar haberlerin yorumlandığı ve entegre edildiği Assosiasyon yerleridir.
Dimağ korteksinin her kısmına impulslar gelmekte ve buralardan impulslar çıkarak öbür mahallere gitmektedir. Buna nazaran, korteksin her nahiyesi, Afferent yolların sonu ve Effrent yolların başlangıcıdır. İmpulslar hem gri cevherde hem de beyaz cevherde seyreden Assosiasyon lifleri boyunca yayılarak korteksin çeşitli nahiyeleri ve merkezleri arasında ilişkileri sağlarlar. Serebral korteks, his, irade, hafıza, zeka, muhakeme yaratıcılık üzere fonksiyonlardan sorumludur. Başkaca iskelet kaslarının motor aktivitelerini düzenler.
BAZAL GANGLIYONLAR
Bazal gangliyonlara, Nucleus caudatus, Putamen ve Globus pallidus dahildirler. Birinci ikisi beraberce (Nucleus caudatus ve Putamen), Corpus striatum’u meydana getirirler. Birtakım otoriteler Corpus subthalamicum, Nucleus ruber ve Substantia nigra’yı da bazal gangliyonlara dahil ederler.
Cortex cerebri’si yeterli gelişmemiş hayvanlarda, Örneğin Reptiliae (Sürüngenler) ve Kuşlarda, bazal gangliyonlar beyefendisinin öteki ortamlarına orantıyla büyüktürler.
Nucleus caudatus, Cortex cerebri’nin 2 S, 4 S ve 8 S yerlerinde hudutlar alır. Bu nahiyeler inhibe edici kesimlerdir. İnhibe edici impulslar, Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e gelirler ve burasını inhibe ederler. Putamen ise Cortex cerebri’nin 4 ve 6 numaralı ortamlarından hadler alır. Bu meydanlar eksite edici (uyarıcı) ortamlardır. Putamen, tekrar Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e sonlar göndererek burasını eksite eder.
Globus pallidus, Nucleus caudatus ve Putamen’den aldığı impulsları Formatio reticularis’ten öteki Thalamus, Hypothalamus, Nucieus ruber ve Dimağ köküne gönderir.
Nucleus caudatus ve Putamen en çok Cortex cerebri’den Afferent hadler alırlar ve Globus pallidus ve Substantia nigra’ya Efferent sonlar gönderirler. Nucleus ruber ise bütün bazal gangliyonlardan Afferent hadler alır, ancak bunlara Efferent hadler göndermez. Nucleus ruber’den Efferent hadler Thalamus, Formatio reticularis, Inferior olive ve Omuriliğe sarfiyatlar.
Buna nazaran Nucleus caudatus ve Putamen bazal gangliyonların alıcı istasyonları, Globus pallidus ve Nucleus ruber ise verici istasyonları üzere iş görmektedirler.
DIENCEPHALON
Cerebrum’un derhal altında yerleşmiş ve 3 kısımdan oluşmuştur. Bunlar,
1.Epithalamus,
2.Thalamus,
3.Hypothalamus çeşit.
Epithalamus, III ventrikülün tavanında bölge alır. Koku ile ilgili serebral korteks sahalarıyla ilişki kurar.
Thalamus, Diencephalon’un en büyük kesimidir. İki oval gri cevher kitlesi içerir. Bu kitleler birbirine Massa intermedia ile bağlanmışlardır ve III. ventrikülün lateral duvarını oluştururlar. Koku duyusu dışında bütün duyular kortikal merkezlere gitmeden evvel Ana istasyon durumundaki Thalamus’a uğrarlar.
Thalamus bu duyuları inceler, bir seçim yapar ve korteks arasında Radiatio thalamocorticalis denilen karşılıklı irtibatlar aracılığıyla korteks’e iletir. Thalamus duyular için bir süzgeç vazifesi gördüğü için dikkatin toplanmasını sağlar. Thalamus seviyesinde duyular ilkel bir formda algılanabilirler. Örneğin birey elindeki bir nesnenin farkında olabilir. Lakin nesnenin formu, tartısı ve sıcaklığı hakkında bir tahlil yapamaz.
Hypothalamus, Thalamus’un altında III. ventrikülün döşemesini oluşturur. İç organlardan, koku mukozasından, serebral korteks’ten ve Limbik sistemden çok sayıda lifler alır. Hipofiz bezi ile temasları vardır. Hypothalamus Otonom had sisteminin üst merkezi üzere hizmet yaptığı için, kalp atım suratı, sindirim refleksleri ve sidik kesesinin kontraksiyonu üzere birçok visseral işlevleri düzenler. Had sistemi ile Endokrin sistemi arasında irtibat kurar. Hypothalamus’taki birtakım hücre öbeklerinin yaptıkları hormonlar kan yoluyla Hipofiz bezinin ön kısmına (Adenohipofiz) ulaşır ve oradaki hormonların imalat ve salgılanmasını uyarırlar.
CAUDEX – DIMAĞ SAPI – DIMAĞ KÖKÜ
Cerebrum’u Medulla spinalis’e bağlar.
1.Mesencephalon,
2.Pons,
3.Medulla oblangata’dan oluşmuştur.
Mesencephalon, Diencephalon ve Pons arasında uzanır. Ön kısımda yan alan Pedunculus cerebi’ler serebral korteks ve Medulla spinalis arasında uzanan lifler içerirler. Art kısmında bulunan 4 kabartıdan (Tectum mesencephali) üsteki ikisi görme, alttaki ikisi işitme refleksleri ile ilgilidirler.
Pons, Medulla spinalis ve öbür dimağ kısımları arasında bir köprü üzeredir. Bu kontakları enine ve uzunlamasına lifler aracılığıyla sağlar. Enine lifleri Cerebellum’u devreye sokar. Uzunlamasına seyredenler, Medulla spinalis ve Medulla oblongata ile daha üst merkezleri birbirine bağlayan motor ve duyu lifleridir.
MEDULLA OBLONGATA
Medulla spinalis’in yukarı hakikat devamıdır. Foramen magnum ile Pons arasında uzanır. Medulla oblongata’nın beyaz cevherini Medulla spinalis’ten yükselen (Ascendens) yahut Medulla spinalis’e inen (Descendens) Traktuslar oluşturur. Serebral korteks’ten başlayıp aşağıya inen Piramidal yollar burada çaprazlaşırlar. Medulla oblongata’da mahsusen Vejetatif (Vegetative) fonksiyonların merkezlerinin bulunduğu noktadır. Vejetatif fonksiyon deyince hem bitkilerde hem de hayvanlarda mevcut olan yaşamsal fonksiyonlar kastedilir.
Vejetatif fonksiyonlara
1.Solunum,
2.Sindirim,
3.Dolaşım,
4.Sekresyon,
5. Üreme (Reprodüksiyon),
6.Absorpisyon dahildirler.
Teneffüsle ilgili olarak teneffüs merkezleri, sindirimle ilgili olarak çiğneme, yutma, tükürük bezlerinin salgı yapmaları ve kusma refleks merkezleri, dolaşımla ilgili olarak vazomotor ve kalp çalışmasını, kan basıncını ayarlayan merkezler daima dimağ kökünde taraf almışlardır. Ayakta durma ve vücudun vaziyet alması ile ilgili reflekslerin merkezleri de dimağ kökündedir.
10 çifti dimağ kökünden çıkan ve 2 çifti Cerebrum’un uzantısı olarak kabul edilen 12 çift baş hududu vardır. Bunlar, Roma rakamlarıyla 1’den 12’ye kadar numaralanırlar. Numaraları yukarıdan aşağıya çıkış seviyelerini gösterir.
Buna nazaran baş çifti hadleri şöyle sıralanır.
I. N. Olphactorius : Koku sonudur.
II. N. Opticus : Görme ile ilgilidir.
III. N.Oculomotorius : Göz kasları ve refleks ile ilgilidir.
IV. N.Trochlearis : Göz kasları ile ilgilidir.
V. N. Trigeminus : Yüz derisi ve çiğneme kaslarına dağılır.
VI. N. Abducens : Göz kasları ile ilgilidir.
VII. N. Facialis : Yüzün mimik kaslarını innerve eder.
VIII.N. Vestibulocochlearis : İşitme ve istikrar ile ilgilidir.
IX.N.Glossopharyngeus : Tat duyusunu alır.
X.N.Vagus : Karın ve Thoraks içi organlarına dağılan motor ve duyu kısımları vardır.
XI.N.Accessorius : Trapezius ve Sternomastoideus kaslarını innerve eder.
XII.N.Hypoglossus : Lisan kaslarına dağılır.
CEREBELLUM
Cerebellum, kafatası boşluğunun art kısmı içine oturmuş ve Cerebrum’dan Tentorium cerebelli ile ayrılmıştır. Ortada Vermis denilen, kıvrılmış bir kurda benzeyen kısım ile birleştirilmiş iki Hemisfer’den oluşmuştur. Dış yüzeyi enine seyreden birçok koşut çizgilerle küçük enine katlantılara ayrılmıştır. Folia cerebelli ismi verilen bu katlantılar, Cerebellum yüzeyi boyunca kesilmeden devam ederler. Cortex cerebelli de bu yarıklardan içeri sokulduğu için, Median velev yapılan bir sagittal kesitte beyaz cevher bir ağacın dallanması halinde görünür. Bu görünüşe Arbor vitae cerebelli (Beyiciğin Hayat Ağacı) denir.
Cerebellum’un fonksiyonu kasların çalışmadaki uyumu sağlamaktadır. Cerebellum’un gelişme açısına nazaran kısımları, Archicerebellum, iç kulaktan gelen haberlere nazaran kas tonusunda değişiklikler yaparak vücudun istikrarını ve göz hareketlerini ayarlar. Nispeten yeni kısımları (Paleocerebellum) bütün vücuttaki kas ve tendonlardan Proprioseptif dokunma ve basınç duyularını alır. Yanıtlarıyla kas tonusunu değiştirerek harekette sinerjik etkiyi düzenler. Hareketlerin istenilen tertip içinde yapılabilmesi için bu tesir çok kıymetlidir. Yeni kısımlar Neocerebellum hareketlerin yumuşak istenilen sistem içinde, koordineli olarak çalışmasını sağlar. Cerebellum olmadan, kasların kasılmasında bir düzensizlik ortaya çıkar. Hasılı Cerebellum, direkt sahihe kasa buyruk vermemesine rağmen, motor merkezlerin buyruklarını değiştirerek yahut yine düzenleyerek hareketlerin koordinasyon içinde yapılmasını sağlar.
MEDULLA SPINALIS
Vertebral kanal içerisinde, Foramen magmun ile L-2. vertebra arasında Medulla oblangata’nın devamı olarak uzanır. Yaklaşık 45 cm uzunluğundadır.
Conus medullalaris denilen koni halinde bir uç ile sonlanır. Bu koninin ucundan Filum terminale denilen bir fibröz iplik 1.Coxygeal segmentin ardına yapışır.
Medulla spinalis 31 segment içerir. Her segment bir çift spinal hududun çıktığı nahiyedir.
Medulla spinalis düz bir silindir halinde değildir. C-3. – T-2. segmentler arasında Intumescentia cervicalis T-9. Conus medullaris arasında Intumescentia lumbosacralis denilen iki bariz kalınlaşma gösterir.
Medulla spinalis’te gri cevher içte, beyaz cevher dışta yerleşmiştir. Kesitlerde gri cevher H harfi formunda görülür. H’nin ön kollarına Cornu anterior - Ön boynuz, art kollarına Cornu posterior - Art boynuz denir.
Gri cevher bütün Medulla spinalis boyunca, sütun formlu bir kitle oluşturur. Bu nedenle Columna terimi de kullanılabilir.
Ön boynuzda kasları innerve eden motor hücreler, art boynuzda ise duyu hücreleri bulunur. Motor ve duyu hücrelerinden başlayan lifler bir Radix anterior-Ön kök ve Radix porterior-Arka kök yaparlar. Ön ve art köklerin Foramen intervertebralis dışında birleşmesiyle spinal had oluşur. Bu nedenle bir spinal hadde hem motor hem de duyu lifleri bir arada mekan alır.
Art kök üzerinde her bir spinal had için bir spinal gangliyonda yaparlar (Bell-Magendie Kanunu). Cornu anterior ve Posterior enine bir gri cevher kitlesi ile birleştirilmişlerdir. Bu gri cevher kitlesinin önünde beyindeki ventrikülleri temsil eden Canalis centralis bulunur.
Beyaz cevher, uzunlamasına seyreden hudut lifleri tarafından oluşturulmuştur.
1.Funiculus anterior,
2.Funiculus posterior,
3.Funiculus leteralis olmak üzere üç kordon halinde düzenlenmiştir.
Aşağıdan yukarıya hakikat gitgide yeni liflerin eklenmesiyle beyaz cevherin ölçüsü artar. Bu nedenle Medulla spnalis’in servikal segmentlerinde sakral segmentlere nazaran daha çokça beyaz cevher vardır.
M.S.S. içinde birebir taraftan başlayan, tıpkı seyri gösteren ve birebir merkezlerde sonlanan lif demetlerine Tractus yahut Fasciculus denir. Medulla spinalis’in temel işlevlerinden biri Ascendens - Yükselen ve Descendens -inen Traktuslar aracılığıyla motor ve duygusal haberleri beyefendisine yahut kaslara iletmektedir. 2. değerli işlevi Reflekslerin düzenlenmesidir. Medulla spinalis’ten yükselen lifler duyu yollarıdır. Bu yollar Piramidal Medulla spinalis’e istemli hareketleri başlatan impulsları taşırlar. Ekstremite’lerin distal kısımlarındaki ince ve becerili hareketleri denetim ederler.
Bu yolların zedelenmesinde (Üst motor nöron felci) bu hareketler kaybolur. Alt motor nöron zedelenmesi kas ve hudut irtibatı kesildiği için Refleks ve istemli bütün hareketler kaybolur. Kas tonusu kaybolur ve kas kısa devranda Atrofi’ye uğrar.
Medulla spinalis’e üst merkezlerden, Piramidal yollar dışında inen lifler Ekstrapiramidal yolları yaparlar. Bu yollar içerisinde Bazal gangliyonların da mekan aldığı Ekstrapiramidal sistem ile ilgilidir. Ekstrapiramidal sistem, evvel serebral korteksin yardımıyla öğrenilmiş daha sonra otomatik hale gelmiş (Stereotip) hareketlerin denetimini yapar. Korteks bu hareketlere lakin gerekli olduğu devir karışıp istikametlerini değiştirir. Örneğin bir atlet yapacağı hareketi birçok sefer tekrarlayarak, bu hareketin otomatik hale gelmesini sağlayabilir. Ama koşu sırasında ayak anlaşılmadık bir yüzeye bastığında korteks işe derhal müdahale ederek ayağın konumunun düzeltilmesini sağlar.
Medulla spinalis gövde ve ekstremite kaslarını denetim eden refleks merkezi olarak da iş görür. Bu refleks merkezleri ile dimağ merkezleri arasında temas sağlayan yollar Medulla spinalis’ten makbul.
MEDULLA SPINALIS KLİNİK HABER
1. Vertebral kolon kırık ve çıkıklarında yahut disk fıtıklarında en büyük tehlike M. spinalis’in zedelenmesidir. Zedelenmenin durumuna nazaran, zedelenme seviyesinin altında kalan vücut kısımlarında kalıcı yahut muvakkat felçler, duyu kayıpları yahut ağrı duyusu semptomları görülebilir.
2. M.S.S. ve hudut kökleri Beyin-omurilik likidi (B.O.S.-Liquor Cerebrospinalis) ismi verilen bir sıvının içinde yüzer durumdadır. Birtakım hastalıklarda tahlil yahut diğer emellerle bu likit iğne ile alınır. Sıvının alınma sürecine Lumbal ponksiyon denir. M. spinalis’in alt ucu L-1. Vertabra’nın altında sonlandığı için Lumbal ponksiyon bu vertabra seviyesinin daha altından yapılır. Çoklukla L-3. – L-4. yahut L-4.- L-5. Vertabra’ların spinal çıkıntıları arasından, Ligamentum flavum delinerek girilir. Bu durumda iğne Cauda equina’yı oluşturan hudut kökleri arasına gireceği için M. spinalis’i zedeleme imkanı yoktur.
Hastanın aniden şoka girerek düşme mümkünlüğü da göz önüne alınarak bu süreç, hastayı düz bir tabanda yan yatırıp beli Fleksiyon durumunda iken yapılmalıdır.
Omurga kırıklarında yaralının sedyeye alınması kıymetlidir. Servikal vertebra kırıklarında baş ve boyun kımıldamayacak biçimde tespit edilmelidir. Başa asla Fleksiyon yaptırılmamalıdır. Hasta sert ve düz tabanlı bir sedyeye sırt üstü yatırılmalı ve servikal kurvaturun altında hafif bir destek (Kumaş, Gömlek, Ceket. vb. ) konulmalıdır.
Torakal ve Lumbal ortam kırıklarında gövdeye ve bele asla fleksiyon yaptırılmamalı, hasta sert tabanlı düz bir sedyeye, sırtüstü nötr durumda yatırılmalıdır. Bel kurvaturu altına hafif bir destek materyal konulmalıdır.
SPİNAL HUDUTLAR - PERİFERİK HAD SİSTEMİ
Medulla spinalis’ten çıkış seviyelerine nazaran isimlendirilen 31 çift spinal hudut vardır. 1. çift Oksipiltal kemik ile Atlas arasından, öbürleri Foramen intervertebralis’ten çıkarlar. Buna nazaran 8 çift Servikal, 12 çift Torakal, 5 çift Lumbal, 5 çift Sakral ve 1 çift Koksigeal spinal hudut vardır. Daha evvel de değinildiği üzere bir spinal hudut hem duyu hem de motor lifler içerir.
Torakolumbal ve Sakral nahiyeden çıkan hadlerde otonom lifler de bulunur.
Lumbal, Sakral ve Koksigeal sonlar Medulla spinalis’in alt ucundan her biri kendi çıkış deliklerine ulaşmak üzere aşağıya sahih inerler. Bu, hudutların At kuyruğu halinde görünmesine neden olur. Bu görünüşe Cauda equina denir. Bir spinal hudut bağ dokusundan yapılmış bir kılıf ile sarılmıştır. Buna Epineurium denir. Hududu oluşturan Fasiküller Perineurium, bir tek had lifi Endoneurium ile sarılmıştır. Spinal sonlar gaye organa varmadan evvel kimi yerlerde ağlar oluştururlar. Bu ağlara Pleksus ismi verilir. Uzunluğunda Plexus cervicalis’i yapan hadler boynun deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus brachialis’i yapan spinal hadler üst ekstremiteye dağılırlar. Pleksus brachialis, Axilla (koltuk altı) nahiyesinde uzanır. Bu Pleksus’tan çıkan N. radialis (Radial sinir) el bileği ve parmağa Ekstensiyon yaptıran kaslara dağılır. N. medianus (Median sinir) ile N. ulnaris (Ulnar sinir) el bileği ve parmaklara Fleksiyon yaptıran kaslara dağılır. N. axillaris (Aksillar sinir) omuzu hareket ettiren kaslara dağılır. N. musculocutaneous (Muskulokuteneus siniri) omuz eklemine Fleksiyon yaptıran M. coracobrachialis ile dirsek eklemine Fleksiyon yaptıran M. biceps brachii’ye dağılır. Bu hudutlar birebir devirde üst ekstremitenin derisinden duyu taşırlar.
Torakal hudutlar bir Pleksus oluşturmazlar. Her bir torakal spinal had kendi seviyesindeki interkostal aralıkta interkostal kaslar arasında seyreder. Bu hudutlar toraks ve karın duvarı deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus lumbalis’ten (Lumbal pleksus) çıkan N. femoralis (Femoral sinir) diz eklemine kadar uzayan M. quadriceps femoris’e dağılır. N. obturatorius (Obturator sinir) ise uyluğun Adduktor kaslarına dağılır.
Plexus sacralis’in (Sakral pleksus) N. ischiadicus (Siyatik siniri) ismi verilen kalın bir kolu ve daha küçük Gluteal hudut kolları vardır. Gluteal hudutlar, Gluteal kaslara dağılırlar. Siyatik haddi, N. peroneus communis ve N. tibialis’in birleşmesinden oluşmuştur. N. peroneus communis, Fibula boynunun art kısmında yüzeyselleşir. Burada kolay kolay palpe edilebilir. Bu had ayağın Dorsifleksiyon ve Eversiyonunu yöneten kas öbeklerini innerve eder. Alt ekstremite ve Pelvis’in deri meydanlarının duyusu Lumbal ve Sakral Pleksus sonları tarafından taşınır. N. tibialis uylukta Hamstring öbeği kaslar ile bacakta M. popliteus, M. plantaris, M. gastrocnemius, M. soleus, M. tibialis posterior, M. fleksor digitorum longus, M. fleksor hallucis longus ve ayak tabanındaki bütün kısa kasları innerve eder. Bu nedenle N. Tibialis, ayağın ve parmakların Plantarfleksiyon ve inversiyon hareketlerini yönetir. Uyluktaki dağılımı ile yürüyüş sırasındaki kalça Ekstensiyonu ve dizin Fleksiyonunu yönetir.
NERVUS ISCHIADICUS (PLEXUS ISCHIADICUS) KLİNİK HABER
1. Siyatik haddin büyüklüğü nedeniyle zedelenmesi çok kolaydır. Disk fıtıkları, Kalçanın kırık ve çıkıkları, Tevellüt sırsında bebek bacaklarının Traksiyonu, Pelvis tümörleri, Delici yaralanmalar, Gluteal kesime yanlışlı ilaç enjeksiyonları ve çeşitli hudut iltihapları Siyatik siniri’ni tutabilir.
Haddin tam kesisinde N. tibialis ve N.peroneus’lardan innerve olan Hamstring kasları (But kasları) bütün bacak ve ayak kasları felce uğrarlar. Aşil refleksi ve Babinski refleksi kaybolur. Ancak Siyatik hududu çoğunlukla kısmi felçlere uğrar.
2. Siyatik deyimi, Siyatik had dağılım ortamındaki yaygın ağrıyı tanımlamak için kullanılır. Ağrı Gluteal ortam bilhassa iç kısmında, uyluğun art ortamı, bacağın ve ayağın iç kesitini kapsar.
Siyatik çoğunlukla, sonun dorsal yahut ventral köklerinden bir yahut bir kaçının basınç altında kalması sonucu gelişir. Şayet tek bir kök pres altında ise ağrı sırf o segmentin innervasyon meydanına akseder. Örneğin, L-5 – S-1 arasındaki bir Disk fıtığı S-1. kökleri ağırlığa alır. Bu durumda ağrı uyluğun art, bacağın arka-dış kısımlarına yayılır.
3. M. biceps femoris’in uzun başı N. tibalis, kısa başı N. peroneus communis’ten innerve olduğu için başları münferit farklı zedelenebilir.
4.Patrick F-ab-er-e işareti: Ağrılı ekstremitenin topuğu, ekstensiyondaki karşı dizin üstüne konur. Hasta diz bu durumda yatağa sahih bastırılamaz. Kısaca bu dizin Fleksiyon + Abduksiyon + Dış Rotasyon + Ekstensiyon teşebbüslerinde şiddetli ağrı olur. Bu işaret bize kalça ekleminde bir hastalık olduğunu gösterir. Siyatik de F-ab-er-e hareketi ağrısız olarak yapılabilir.
5.Laseque işareti: Sırt üstü yatan bir hasta, seri Ekstensiyonda iken kalçasına Fleksiyon yaptırarak Ekstremiteyi yukarı kaldırırsa, bütün Siyatik hudut dağılımı kesimlerinde yaygın ağrıdan şikayet eder Bu ağrı Siyatik had marazının işaretidir.
OTONOM – SEMPATİK HAD SİSTEMİ
Otonom hudut sistemi vücudun istem dışı çalışan kaslarını innerve eden had sistemi kısmıdır. Bezlerin salgı yapmasını ve iç organların hareketlerini de denetim eder.
Otonom had sisteminde Sempatik hudut sistemi ve Parasempatik hudut sistemi olmak üzere iki kısım vardır.
Otonom had hücreleri Dimağ kökü ve Medulla spinalis’te yerleşmiştirler. Akson’lar Medulla spinalis ve Dimağ kökünü Periferik sonlar olarak terk ederler.
Parasempatik ve Sempatik tüm Otonomik ikazım, Sinaps yapan iki nöronla gerçekleşir.
Bunlar, Pregangliyonik nöron ve Gangliyonik nöron’dur. Pregangliyonik nöron M.S.S. içindedir. Akson’una Preganglionik lif denir. Gangliyon nöronu M.S.S. dışında bulunan bir Otonom gangliyon’un içindedir. Akson’una Postgangliyonik lif denir.
Merkezi hudut sistemi ile Viseral organlar arasında yan alan Efferent periferik yol üzerindeki had hücresi kümelerine Otonom gangliyonlar denir. Buradaki hücreler Dimağ ve Medulla spinalis’ten gelen Otonom liflerle sinaps yaparlar. Kendi aksonlarını ise visseral organlara gönderirler.
Otonom ganglionlar vücutta 3 biçimde dağılmışlardır.
1.Paravertebral ganglionlar, Columna vertebralis’in ön-yan kısımlarında, segmental olarak sıralanmışlardır. Bu gangliyonlar birbirlerine Longitudinal liflerle bağlanırlar ve Columna vertebralis’in iki yanında Truncus symphaticus’ları oluştururlar.
2.Prevertebral ganglionlar, Aorta abdominalis ve büyük kolları etrafında yan almış gangliyonlardır.
3.Terminal ganglionlar, Sırf Parasempatik gangliyonlardır. Bunlar innerve edilen organın içinde yahut acilen bitişiğinde taraf alırlar.
Otonom had sistemi 3 ana kısımdan çıkar
1.Kraniyal kısım buradan Okulomotor, Fasiyal, Glossofaringeus ve Vagus hadleri içindeki Pregangliyonik visseral motor lifler çıkarlar. Bu lifler Terminal gangliyonlarda Sinaps yaptıktan sonra amaç organa sarfiyatlar. Bu kısım Parasempatiktir.
2.Thoraco-lumbal kısım T-1–L-2 arasındaki segmentlerden çıkarlar ve Trunkus sempatikatus’a girerler, ya Prevertebral yahut Paravertebral gangliyonlarda Sinaps yaparlar. Sinaps’tan sonra amaç organa masraflar. Bu kısım Sempatiktir.
3.Sakral kısım S-2, S-3, S-4 seviyelerinden Medulla spinalis’ten çıkarlar. Pelvis organları ile ilgili Pre-vertebral gangliyonlarda Sinaps yapıp gaye organa masraflar. Bu kısım Parasempatiktir.
Organların birçok ikili otonomik innervesyona sahiptir. Bu ikili innervasyonun tesirleri karşıttır. Fakat sistemli çalışırlar. Bu otonomik innervasyon organ ve bezleri olağan aktiflikte tutan zayıf impulslar gönderirler.
Gerilimli durumlarda sempatik impulslar daha güçlü olur ve organlarla bezler gerilim ortamına reaksiyon gösterirler. Gerilim ortamı düzeldiği ve organ fonksiyonları olağana döndüğü devir Parasempatik sistem aktif duruma makbul.
Çokça efor harcandığında ya da kaygı ve dehşete düşüldüğünde kalp atım suratı artar. Koroner damarlar iskelet kas damarlı ve bronchiol’ler genişler. Karaciğer Glukojen’den daha ziyade glukoz üretir.
Derideki küçük Arterioller, vasokonstriktör ve kan basıncı artar. Yüz sararır, gelgelelim kaslar ve dimağ daha ziyade oksijen harcayarak bireyi hem fizikî hem de zihinsel harekete hazırlar. Birebir vakitte göz pupillaları genişler, kıllar dikleşir ve ter bezleri daha çokça ter üretir. Bu arada barsak ve mide hareketleri ile sindirim özsuyu sekresyonu inhibe olur, ağız kurur. Bu sempatik had sisteminin tesiridir. Bir akın, savunma, dövüşme ve koşma üzere durumlarda açığa çıkar.
Gerilim durumu bittikten sonra, Parasempatik hudut sistemi vakaları olağana döndürür. Sindirim organları daha ziyade kan alır, bezler salgılarını artırır ve boşaltım organları tekrar fonksiyonlarını başlatır. Kalp atımı suratı ve kan basıncı düşer. Tekrar sakinlik durumuna dönülür.
OTONOM – SEMPATİK HUDUT SİSTEMİ KLİNİK HABER
1. Sempatik zincirlerin Ekstraperitoneal yağ dokusu içinde yerleşmeleri nedeniyle bunlara cerrahi teşebbüs Lateral ekstraperitoneal yaklaşımla olur. Psoas kasının iç kenarına ulaşmak için Periton öne-içe sahih kaldırılır. Sol zincir Aorta (bazen de Persistent sol vena cava) ile örtülüdür. Sağ zincir V. cava inferior ile örtülüdür. Bu oluşumlar içe akıllıca Retrakte edilir. Gangliyonlar yağ dokusu ve lenf düğümleri ile gizlenmişlerdir.
2. Ganliyonlar çok varyasyonlar gösterdiği için ayırt edilmeleri en uygunu Ramus communicantes’lerinden yapılır. Pregangliyonik lifler içeren en alt Ramus bir gangliyonun ayırt edilmesi için anahtar olarak kullanılır. L-2. hudut Pregangliyonik lif içeren en alt haddir. Şayet sempatik zincir onu L-2 lere bağlayan Ramus’un altından kesilirse alt ekstremite sempatikleri felce uğrayacaktır.
3. Torakoabdominal sonların uçları rektus kılıfına girerken Linea semilunaris’i dik olarak çaprazlar. O bakımdan Linea semilunaris boyunca ensizyon yapılırsa bu hadlerin uçları kesilir ve M. rektus’un o kısımları felce uğrar.
4. Torakoabdominal hadlerin Proksimal kısımları 7.- 11. İnterkostal kaslar ve Pariyetal pleura’yı da innerve ederler. O yandan Pleura’yı uyaran bir patolojik hadise karın duvarı kaslarının Reflaktorik kasılmasına (Defans) neden olabilir. Birebir hikaye Peritonit üzere bir karın içi patoloji nedeniyle de olabildiğine nazaran, ikisi birbirine karıştırılabilir.
Sağlıklı günler dileği ile…
Bilirkişi Dr.Ali AYYILDIZ – Veteriner Tabip – İns