Günümüzde evlat ve ergenlerin illetlerinin değerlendirilmesinde, yalnızca biyolojik boyut değil ruhsal ve çevre boyutlar da ele alınmakta, illete biyopsikososyal açıdan yaklaşılarak hem biyolojik, hem ruhsal hem de toplumsal destekler verilmeye çalışılmaktadır. Zira günümüzde evlat ve ergenlerin illetleri sırasında ruhsal, içtimaî ve/veya birtakım davranışsal problemler yaşadıkları daha güzel bilinmektedir. Hasta evlat ve ergenlerde biyopsikososyal bakış açısını unutmamak tanı ve tedavi sürecinin daha rahat geçmesine büyük ekte bulunacaktır.
Bu kısımda akut ya da kronik marazı olan evlat ve ergenlerin ruhsal ve davranışsal açıdan nasıl reaksiyonlar gösterdikleri, bu reaksiyonlarda nelerin rol oynadığı, marazı olan evlat ve ergene sahip ailelerin öğrenmek isteyebilecekleri kimi sorulara mahal verilmesi amaçlanmıştır:
HASTA OLAN EVLAT ve ERGENLER HANGİ YAŞTA, EN SIK NASIL YANSILAR GÖSTERİRLER?
0-6 yaş öbeği
-Ayrılık derdi (anneden ya da bakımveren yakın şahıslardan ayrılırken ağır meşakkat yaşama, ağlama); mahsusen birinci 3 yaşta sıklıkla karşılaşılan bir durumdur.
-Regresyon (gerileme, bebeksileşme): Evladın bulunduğu yaşta kazanmış olduğu birçok becerilerini yapamama durumudur. Tuvalet eğitimini almışken yine altına kaçırmaya başlama, yemeği kendi başına yiyebilirken anasının yedirmesini isteme, bebeksi konuşma, parmak emme üzere.
-Yeme ve uyku tertibinde değişiklikler: Her zamanki uyku saatinde uyuyamama, gece sık uyanma, kabus görme, iştahında azalma, yemekte seçici olma üzere.
-Sağlık ekibi tarafından uygulanan tıbbi süreçlerden korkma. İğne pratiği, ilaç verilmesi üzere.
-İçe kapanma.
6-11 yaş (okul dönemi)
-Okul meseleleri: Derslerde başarısızlık, mektebe devamsızlık, akranları tarafından alay edilme, küçümsenme, dışlanma, damgalanma üzere.
-Korku ve telaşlar: Yalnız yatamama, karanlık korkusu, mevt korkusu, ebeveynlerini kaybetme korkusu üzere.
-Sıkıntı, yalnızlık hisleri.
-Uyku ve yeme meseleleri üzere meseleler yaşanabilir.
Ergenlik devri
-Ergenlik periyodunda; gelişim devri özellikleri olarak ergenler görünümleriyle çok ağır uğraştıkları için vücut hal değişikliklerinden kaynaklanan kasvetler yaşayabilirler (mevcut illete bağlı gelişebilen cilt rengi değişiklikleri, kol-bacakta kaza sonucu eksiklik, yürüme bozuklukları gibi).
-Bağımsızlıklarını kazanmaları gereken bir devirde sıhhat ekibine, anne-babaya tekrar bağlı kalmak ergeni huzursuz edebilir.
-Okulda sorunlar yaşayabilirler.
-Bazen sahip oldukları hastalık nedeni ile depresyona girebilir, özkıyım (intihar) teşebbüsünde bulunabilirler,…
EVLAT VE ERGENLERİN HASTALIKLARINDA NEDEN FARKLI RUHSAL VE DAVRANIŞSAL YANSILAR GÖRÜLÜR?
Evlat ve ergenin hastalık önünde verdiği ruhsal ve davranışsal reaksiyonlar pek çok faktöre bağlıdır:
1.ÇOCUKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
1.a.Çocuğun yaşı,
1.b.Çocuğun içinde bulunduğu ruhsal ve toplumsal gelişim basamaklarının özellikleri,
1.c.Çocuğun mizacı,
1.d.Çocukların illetler önünde kullandıkları savunma düzenekleri.
2.HASTALIKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
2.a.Hastalığın oluş formu,
2.b.Hastalığın seyri,
2.c.Tedavi biçimi ve hastaneye yatışlar,
2.d.Hastalığın periyodu.
3.AİLE İLE İLGİLİ FAKTÖRLER
4.ÇEVRESEL FAKTÖRLER
1.ÇOCUKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
1.a.Çocuğun yaşı
Evlatların vukuatları algılama biçimleri yaşlara ve bilişsel gelişim seviyelerine nazaran farklılıklar gösterir. Örneğin; 2-7 yaş arasındaki evlatlar kendi deneyimlerine güvenir ve onlara nazaran hareket ederler. Durumu genelleme yetenekleri zayıftır ve hastalık önünde mantıklı düşünemezler. 2-7 yaşında hasta olan ya da hastanede yatan evladın özerkliği çeşitli kademelerde (yeme, giyinme, oyun biçimi,…) denetim altına alınmış olduğundan işe yaramazlık ve çaresizlik duygusu gelişir. Başkaca bu yaşta evlatlar illetin, yanlış davranışlar nedeni ile kendilerine verilen bir ceza olduğunu düşünürler. Bu nedenle, bu periyotta evlatlara açıklama yaparken suçlayıcı olmamaya itina gösterilmelidir. Marazının kendisinin günahı olmadığı vurgulanmalıdır.
Evlatlara açıklama yapılırken gelişim devirlerinin özellikleri yanı sıra hastalık ya da yapılan tıbbi teşebbüsler hakkında evladın inançlarına da dikkat etmek gerekir. Örneğin; kendinden kan alınacağı devir tüm kanının alınacağına ve kanının biteceğine inanan bir evlada ’korkma çok az bir acı duyacaksın’ demek evladı rahatlatamaz.
İlerleyen yıllarda (7-11 yaş) illetler önünde mantıksal mütalaa gelişir. Yani hastalık hakkında ilgili eksper hekim tarafından ehliyetli ve sahih açıklama yapılırsa marazın nedenini, tedavi biçiminin gerekliliğini daha güzel bir formda anlarlar.
Evlada hastalık açıklanırken yaşına ve anlayacağı seviyeye nazaran fotoğraf, fotoğraf, hikaye, başka hastalar araç olarak kullanılabilir. Anlayabileceği biçimde empatik yaklaşımla (kendimizi onun yanına koyarak his ve tasavvurlarını anladığımızı hissettirebilme) tutarlı sözcükler seçilerek yapılmalıdır.
1.b.Çocuğun içinde bulunduğu ruhsal ve toplumsal gelişim basamaklarının özellikleri
Yenidoğan periyodunda bebekler analarının (bakımveren kişinin) hislerini yansıtırlar. Ana huzurlu ise bebek huzurlu, ana huzursuz ise bebek huzursuz olabilir. Bu nedenle validede bir ruhsal sorun var ise (doğum sonrası depresyon gibi) öncelikle anaya destek verilmelidir.
1-3 yaş arasındaki evlatlar için inanç duydukları ortamda bulunmaları çok değerlidir. Bilhassa ayrılıklara ve alışkın oldukları ortamın değişmesine karşı çok hassastırlar. Aileden ayrılmaktan, hastanede yatmaktan, tıbbi süreçlerden korkarlar.
3-6 yaşında ortaya çıkan hastalık evlatların anne-babayı model alma (özdeşim) yeteneğini, toplumsallaşma sürecini bozabilir. Evlatların girişimcilik duygusu zedelenebilir ve buna bağlı olarak pasif ve ebeveynlerine daha bağımlı, korkak, dertli bir evlat olabilirler.
Mektep periyodundaki illetler muvaffakiyet, toplumsallaşma meselelerine yol açabilir.
Ergenlerde hastalık, bağımsızlığın kaybolması ve gelecekle ilgili planların bozulmasına, fizik görünümlerinin değişmesine (örneğin;saç kaybı, kilo değişmeleri, cilt rengindeki kararmalar), akran bağları ve mektepte sıkıntılar yaşanmasına, izolasyon hissine, ümitsizlik ve zayıflık hislerine yol açabilir.
1.c.Çocuğun mizacı
Mizaç; evlatta doğuştan var olan duygusal yatkınlıktır. Mizacı bedellendirilen evlatlar kolay evlat (yeni durumlara kolay koordinasyon sağlama yeteneğine sahip olan), güç evlat (hastalığı ve tedaviyi kabullenmede zorluk yaşayan) ve yavaş ısınan (zamanla yeni duruma entegrasyon sağlayabilen) evlatlar formunda gruplandırılırlar.
1.d.Çocukların illetler önünde kullandıkları savunma düzenekleri
Savunma düzenekleri; kişinin ortama ahenginde ve kişilik gelişiminde epeyce değerlidir. Savunma düzeneklerinin tamamı bilinçdışı olarak (çocuk ve ergenler bunu bilerek ve isteyerek yapmazlar) gelişir ve evlat ve ergenlerde yaygın olarak kullanılırlar. Savunma düzeneklerinin kimileri sağlıklı evlat, ergen, erişkinde de bulunur. Burada daha çok illete sahip evlat ve ergenlerde karşılaşılanlara değinilecektir;
Regresyon (gerileme, bebeksileşme); evladın kazanmış olduğu yetilerini kaybetmesi, gelişimin geri periyodundaki özellikleri göstermeye başlamasıdır. Her hastalık ve hastaneye yatış regresyona neden olur. Zira hasta olan evlatlar yatağa yatırılır, beslenir, yıkanır ve giydirilir.
Yadsıma (inkar etme); evlatların marazlarını yok saymaları, inkar etmeleridir. Bu savunma düzeneği tedaviye armonisi güçleştirir.
Yansıtma; evlatların hastalık ile ilgili his ve kanılarını gayrısına yansıtmalarıdır. Örneğin; illete duyduğu öfkeyi arkadaş, kardeş yahut ebeveynine yansıtabilir.
Akla makulleştirme (mantıklı bahaneler bulma düzeneği); evlatların illetlerinden ötürü yapamadıkları şeylere kendilerince mantıklı bir mazeret bulabilmeleridir. Örneğin; marazından ötürü ders çalışamayan bir evladın, bunu aldığı eğitimin zayıflığına bağlaması.
Yalıtma (yaşanan vukuatların duygusal yanlarının bastırılmasıdır); marazı olan evlatlar bu savunma mekanizmasını kullandıklarında telaş, üzüntü, umut, öfke üzere hislerini göstermezler. Etraftan illeti çok kolay kabullendikleri düşünülür.
Ululaştırma; evlatların sıhhat koşulları elverdiğince güçlerini topluluk içinde kabul edilen, yaratıcı ve yapıcı hareketler için kullanmalarıdır. Örneğin; eğitsel, sanatsal, ilmî, sportif etkinlikler.
2.HASTALIKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
2.a.Hastalığın oluş formu
Çocuktaki marazın doğuştan ya da sonradan kazanılmış olması ruhsal ve çevre açıdan farklı durumlara yol açabilir. Doğuştan itibaren marazı olan çocuklarda doktora gitmek ve tedavi almak, illetle yaşamak hayatlarının bir modülü haline gelir. Alışılagelmiş gelişim aşamalarını yaşayan evlatlar ise sonradan illete sahip olduklarında tedavi ekibine, tedavi haline ve marazın getirdiği kısıtlamalara daha güç koordinasyon sağlarlar. Her iki durumda da çocuklarda depresyon, ahenk bozuklukları, travma sonrası gerilim bozukluğu, çeşitli tasa bozuklukları, davranım bozukluğu üzere ruhsal sıkıntılar yaşansa da bu sonradan illete sahip olanlarda ekseriyetle daha sık ya da daha şiddetli seyredebilmektedir.
2.b.Hastalığın seyri
Illetin akut (ani başlangıçlı ve kısa süreli) ve kronik olması da evlatların ruh sıhhatleri için kıymetli etkenlerdir. Kronik illetler; kalıcı zayıflık bırakabilen, uzun vade boyunca bakım ve gözetim gerektirebilen hastalıklardır. Çocuklarda çeşitli kronik marazlar görülebilir (epilepsi, zeka gerilikleri, doğuştan kalp marazları, otizm, böbrek yetmezliği, kanserler, şeker illeti gibi).
Kronik marazı olan evlatlar; akranları tarafından kabul görme güçlüğü yaşayabilirler. Bu durumlarda sağlıklı evlada sahip ebeveynlerin tavırları da değerlidir. Zira birtakım ebeveynler hasta evlatlarla kendi evlatlarının oynamasına, bir arada bulunmasına ve tıpkı sınıfta okumasına müsaade vermezler. Dolayısı ile sağlıklı evlada model olacak olan anne-babadan, hastalıklı evlatların dışlanması gereken bildiri alınır.
Kronik illete sahip evlatlar; mektep muvaffakiyetinde daha çok düşüklük yaşarlar (okula devamsızlıklar, ailenin tavırları, birtakım hastalıklarda bilişsel yetilerin etkilenmesi üzere nedenlerden dolayı).
2.c.Tedavi biçimi ve hastaneye yatışlar
Tedavi sürecinde acı veren teşebbüsler, ağrı ve bilinmezlikler çocuklarda eza oluşturabilir.
Münhasıran mektep öncesi periyotta hastaneye yatışlar evlatlar üzerinde olumsuz tesirler gösterir. Küçük evlatlar neden ve sonuç bağlantısını tam olarak kavrayamadıkları için hastaneye yatışlarını ceza olarak da algılarlar. Inanç duydukları mesken ortamından külliyen farklı ve pek çok sefer de acı veren tıbbi teşebbüslere uğradıkları ortama entegrasyon sağlamaları, ebeveynlerden ayrılmaları küçük çocuklarda değerli gerilim kaynaklarıdır. Evlatların hastaneye yatışlarında da sıklıkla gördüğümüz savunma düzeneklerinden birisi regresyondur (bebeksileşme). Küçük evlatların hastaneye yatışı; yeni edindikleri ve çok bedelli olan yeteneklerinin ellerinden alınmasına neden olur. Bu da çocuklarda çaresizlik ve işe yaramazlık hissinin gelişimine yol açar.
Hastaneye yatan ergenlerin yansıları farklı hallerde olabilir;
1.Pasif ergenler: Tedavi ekibine uyumludurlar. İçlerinde yaşadıkları kaygı, dertleri tabir edemezler.
2.Asi ergenler: Tedaviye entegrasyonsuz olan ergenlerdir. Bu nedenle tedavi süreçleri gerektiği üzere gidemez.
3.Olgun ergenler: Zihinsel güçleri, süreci anlamaları ve başa çıkabilmeleri için kafidir.
Hastaneye yatan ergende illetin tipi de değerlidir. Zira ergenler fizikî görünüşlerine son kademede hassastırlar. Dış görünüşlerinde farklılıklar yaratan illetler her iki cinsiyetteki ergenler için meşakkat oluşturabilir. Ergenler özgür ve bağımsız olmak isterler. Bu nedenle hastaneye yatışlarında ek bir gerilim yaşarlar. Zira yine ebeveynlerine, sıhhat işçisine bağımlı hale gelirler. Ergenlik devrinde akran bağlantıları de çok değerlidir. Hastaneye yatan ergenler bundan da mahrum kaldıkları için problem yaşarlar. Ergenler hastanede yatarken çocuklardaki üzere regresyona uğrayacaklarından kaygı duyarlar, bu nedenle evlat tarafına konmaktan, kendilerine evlat üzere davranılmasından hoşlanmazlar.
Tüm bu değerlendirmelere rağmen hastaneye yatan her evlat ve ergenin sorun yaşayacağını söylemek gerçek olmaz.
2.d.Hastalığın devri
Illetin hangi periyotta olduğuna nazaran de evlat ve ergenlerdeki yansılar değişebilir.
Illetin başlangıcında, şaşkınlık ve inkar sarih olarak yaşanır. Erken ve yanlışsız tanı hasta-hekim bağlantısında inancı sağlamaya yardımcı olur. Sık hastaneye yatışlar, ağır tetkikler korkuyu arttırabilir. Evladın marazının öğrenildiği periyotta yakın etrafındakilerin tavırları da nispeten değerlidir. Evlada evvelkinden çok çokça âlâ davranılır, uyması gereken kurallar kaldırılır, her şeyine evet denilir, kızılması gerekirken ses çıkarılmaz ise hasta kimliğini evlat kolaylıkla benimseyebilir. Hasta iken evlat ve ergenlerin olağan ki sevgi ve şevkat muhtaçlığı artabilir. Lakin bu hiçbir hengam evlat ve ergenin hastalık öncesinden farklı toleransa sahip olması mealine gelmemelidir. Aksi halde illetin güzelleşmesi daha uzun devir alabilir, güzelleşme olsa bile evlat ve ergen psikojenik nedenle bilinçdışı olarak yeni hastalık belirtileri gösterebilir (elim tutmuyor, yürüyemiyorum, başım ağrıyor gibi).
Tedavinin başlaması; tedavinin uygulanış formuna ve sıklığına nazaran problem oluşturabilir. Tedavinin sonucunda güzelleşme ve hastalık öncesindeki sağlıklı durumuna dönme var ise tedavi süreci evlatlar tarafından daha düzgün tolere edilir. Tedaviye karşılık uzun devir alıyor ve/veya uygulanan tedaviye kısmi (yetersiz) karşılık alınıyor ise tedavi ve illete koordinasyon daha güç olur.
Hastalık tekrarlayıcı gidiş gösteriyor ise evlat ve ergende tedavi ekibine karşı güvensizlik, çaresizlik ve umutsuzluk hisleri, depresyon ve korkular daha sık görülebilir.
Yavaş ilerleyen hastalıklarda ilerleme suratı illete ahenk ve psikososyal açıdan değerlidir.
Marazın tüm tıbbi teşebbüslere rağmen ölümcül aşamasına geldiğimiz terminal devirde; evlat ve ergenin ömür kalitesi ön planda tutulmalı, gereksiz tetkik ve teşebbüslerden kaçınılmalıdır.
3.AİLE İLE İLGİLİ FAKTÖRLER
Ailenin tipi,
Ailenin işlevselliği,
Evlilik münasebetleri,
Anne-babanın ebeveynlik niteliği,
Anne-babanın kişilik özellikleri,
Ailenin illete verdiği reaksiyon,
Aile bireylerinin illetten etkilenme seviyesi,
Hasta evlada verilen bakım ve psikososyal destek,
Kardeş durumları,
Anne-babanın eğitim seviyesi,
Ailenin kültürel özellikleri,
Evladın hasta olduğunu öğrenen ailede birinci yaşanan evre; ‘şok ve şaşkınlık’tır. Bu devirde en sık kullanılacak savunma düzeneği ise inkardır (hastalığın olmadığının, yanlış tanı konulduğunun düşünülmesi). Daha sonra ‘suçluluk, kızgınlık ve içerleme evresi’ gelir. Bu evrede görülen kızgınlığın kıymetli bir kısmı tedavi ekibine yansır. Niye ben? Soruları sorulur. Bu devirden sonra üzüntülü periyot yaşanır (bazen depresyon gelişebilir) ve daha sonra son devir kabullenilmesi aşaması gelir. Gelgelelim her evlat, ergen ve ebeveynlerde bu evreler tamamlanmayabilir. Aile bir evrede örneğin inkar evresinde kalabilir. Bu da tedavi sürecinde değerli gecikmelere yol açabilir.
Kardeşler münhasıran illete koordinasyonda, hasta evlatla benzeri gerilimi yaşarlar. Kardeşler münhasıran marazın ağır periyodunda en çok ihmal edilmiş bireyler olduklarından ebeveynlere kardeşler konusunda da kıymetli hizmetler düşmektedir.
4.ÇEVRESEL FAKTÖRLER
Tedavi ekibi,
Mektep ortamı,
Yakın akrabalar,
Akranlar,
Illetle ilgili dernek ve kuruluşlar
Evladın kendine inancında, tedavi ekibine inancında, yanlışsız malumat sahibi olmasında, illete karşı umutsuzluk ve çaresizlik hislerini hissetmemesinde,…sağlık ekibi ile evlat arasında kurulan ilgi son radde kıymetlidir.
Evlatlar için mektep; hem akademik hem de toplumsal açıdan değerli bir ortamdır. Hastaneye yatan evlatlar için hastane mektep girişimlerinin genişletilmesi evlatların psikososyal ve akademik gelişimleri açısından kıymetlidir.
Yakın akraba desteği; yurdumuzda hem evlat bakımında hem de anne-babalara psikososyal destek vermede nispeten değerlidir.
Ergenlik periyodunda; sıradan ruhsal gelişim açısından akran bağları nispeten değerlidir. Bu nedenle olumlu arkadaşlık münasebeti tedaviye ahengi ve gencin ruh sıhhatini olumlu yanda etkileyecektir.
ÇOCUKLARDA VEFAT KAVRAMI HANGİ YAŞTA GELİŞİR?
7 yaşın altındaki evlatlar vefatı geri dönüşülebilir olarak algılarlar. 9 yaş ve üzerindeki çocuklarda ise irtihal kavramı erişkin seviyede gelişmiştir ve geri dönüşsüz olduğu kavranmıştır. Fakat ölümcül illeti olan çocuklarda mevt kavramı, illetin tanı ve tedavi sürecinde yaşanan ruhsal gerilim ve deneyimler (ölüm tehditi, misal marazdan bir arkadaşının irtihali,…) nedeni ile daha süratli ve erken gelişebilir.
IRTIHAL EVLATLARA NASIL AKTARILIR?
Evlada irtihal hikayesi, zihinsel ve ruhsal olgunlaşma seviyesi göz önünde bulundurularak açıklanmalıdır.
Mektep öncesi (4-5 yaşından küçük) evlatlar, insan vücudunu biyolojik manada tanımadıkları için vefatı vücut işlevlerinin sona ermesi olarak algılayamazlar. Örneğin; Kalbin sevme ile ilgili olduğunu düşünen bir evlada yapılan ‘öldü zira kalbi çalışmaz hale geldi’ biçimindeki bir açıklama mevt kavramını anlamaya ekte bulunamaz.
4-6 yaş arasındaki evlatlar insan vücudunu biyolojik bir varlık olarak algılamaya başlarlar. Bu nedenle evlatların irtihal olgusunu anlaması ve baş edebilmesi için, hayat döngüsü ve vücut işlevlerini biyolojik kavramlarla açıklayan haberlerin verilmesi yarar sağlar. Bu anlatımlarda vefatın yaşamsal bir döngü olduğu ve bedensel işlevlerin son bulduğu makul ve kolay bir biçimde anlatılmalıdır. Yani ölen bir kişinin nefes alamayacağı, yemek yiyemeyeceği, oyun oynayamayacağı, düşünüp hissedemeyeceği,… açıklanmalıdır.
ILLETI OLAN EVLADA AÇIKLAMA YAPILMALI MIDIR?
Illeti olan evlattan tanıyı gizlemek, dehşet ve tasaları önlemez. Zira evlat ve ergenler marazlarının nasıl olduğunu vesair evlatlarla konuşarak, kulak misafiri olarak, muhitindeki insanların yüz sözlerine bakarak,… anlamaya çalışırlar. Başkaca evlatların kaygılarını söz etmelerine müsaade verilmediği devir, illetle ilgili hiç konuşulmadığı hengam çok daha ziyade olumsuz tasavvurlara sahip olabilir, daha ağır telaş yaşayabilirler. Marazları gizlenen evlatlar daha ziyade karmaşa, yalnızlık, belirsizlik ve güvensizlik duygusu yaşarlar. Hasta olan ergen de tertipli olarak bilgilendirilmeli, anne-babaların hem birbirleri ile hem de evlatlarıyla hastalık hakkında konuşabilmeleri sağlanmalı, his ve mütalaalarını paylaşabilecekleri ortam hazırlanmalıdır. Bu formda hem hasta çocuk/ergen hem de ebeveynler tanı ve tedaviye daha kolay armoni sağlar.
KRONİK (SÜREGEN) MARAZI OLAN HER ÇOCUKDA RUHSAL SORUN GÖRÜLÜR MÜ?
Kronik hastalık sonrası gelişen ruhsal bozuklukların yaygınlığı %10-30 olarak bulunmuştur. Evlatta ruhsal dertlerin oluşmasında yukarıda belirtildiği üzere ferdi, genetik, çevresel, ailesel, kültürel… pek çok faktör rol oynar.
ÇOCUKLARDAKİ HASTALIK NASIL AÇIKLANMALIDIR?
Açıklama tanı koyan doktor tarafından, mümkünse her iki ebeveyne birlikte yapılmalıdır. Böylece ebeveynlerin marazı kabullenmeleri, illete karşı duyulan öfkeyi ve suçlamaları birbirlerine yansıtmaları önlenmiş, hastalık ile ilgili dertler her iki ebeveyn tarafından paylaşılmış olur. Evlada yapılacak açıklama da emsal formda tanı koyan doktor ve/veya ebeveynler tarafından yapılabilir. Zira açıklamayı yapan insanların evladın tanıdığı ve inanç duyduğu insanlar olması kıymetlidir. Böylelikle marazın sürecinde de evlat kendini daha inançta hissedecektir. Şayet yalnızca anne-baba illeti açıklayacak ise, anne-babaların açıklama yapmadan evvel, hastalık hakkında gerçek kaynaklardan ehil malumata sahip olmaları çok kıymetlidir. Evlat ve ergene illeti söyleyen bireylerin hislerini (korku, tasa,…) abartılı formda göstermemeleri çok kıymetlidir. Bu nedenle anne-baba hazır oldukları an illeti evlatları ile paylaşmalıdırlar
AMELİYATLAR ÖNCESİ EVLATLARA AÇIKLAMA YAPILMALI MI?
Evlatlar aileleri ile birlikte ameliyata hazırlanmalıdır. Illetin özelliği, hastanede geçecek müddet, yapılacak ameliyat ve sonrası aileye açıklanmalıdır. Evladın manaya kapasitesine nazaran, yapılacak olanlar, ameliyat ortamı (doktorların neden maske taktığı gibi) evlada anlatılmalıdır. Böylece evlatların kendi hayal dünyalarında çok daha korkutucu süreçlere maruz kalacaklarını ve çok acı çekeceklerini düşünmeleri önlenebilir. Aileler evlatlarını hastaneye götürürken; meskende evlatların çok hoşlandığı oyuncakları da yanlarına almaları münhasıran küçük çocuklardaki gerilimin azalmasına ekte bulunabilir. Üç yaşın altındaki evlatlara ameliyat günü açıklama yapmak çocuklardaki gerilimin daha az olmasını sağlar.
KRONİK HASTALIK TANISI ALAN EVLAT VE ERGENE NASIL DAVRANILMALI?
Evlat ve ergenin hastalık hakkında bilgilenmelerine imkan sağlanmalıdır. Bu bahiste kısıtlamalar ya da etraftan duyacağı yanlış bilgilendirmeler kolaylıkla olumsuz niyetlere ve umutsuzluk hissinin gelişmesine yol açabilir.
Hastalık açıklandıktan sonra, evlat ve ergenler istediği sürece hastalık hakkında konuşabilecekleri, olumlu ya da olumsuz his ve kanılarının paylaşabilecekleri ortam sağlanmalıdır. Burada anne-babalara kıymetli hizmet düşmektedir. Zira evlat yahut ergenler bazen anne-babayı üzmemek için hastalık ile ilgili konuşmaktan kaçınabilirler.
Anne-baba ve yakın aile muhitinin çocuktaki bebeksi halleri desteklememesi ve çok duygusal davranmaması çok kıymetlidir. Zira evlat ve ergenin mevcut bedensel illetine şayet ‘hasta kimlik duygusu’ eklenirse ruhsal olarak gereğince güçlü olabileceklerini söylemek pek mümkün olmayacaktır. Şayet hasta evlat ve ergen çok çokça korunup kollanır ise konut dışındaki her ortamda daha çok armoni sorunu yaşayacaklardır. Zira hiç kimse hane ortamındaki üzere evlat ve ergenlere ölçüsüz toleranslı ve duygusal davranmayacaktır.
Tıbbi mecburilik olmadıkça evlat ve ergen günlük aktivitelerine eskisi üzere devam edebilmeli ve olabildiğince akranları ile birebir ortamlarda bulunmalıdır.
Illetin sürecinde evlat ve ergen dışında anne-babanın da gerektiğinde ruhsal destek alabilecekleri hatırlatılmalı ve gereğinde yönlendirme yapılmalıdır. Zira hasta evlat ve ergenin önünde güçlü ebeveynin olması geleceğe dönük itimat hissinin artmasını sağlayacaktır.
KRONİK MARAZI OLAN EVLADA MEKTEPTE NASIL DAVRANILMALIDIR?
Öncelikle hocaların hastalık hakkında bilgilendirilmeleri değerlidir. Zira bazen muallimlerden de tıbbi destek istenebilir ve gözlemlerini almak kıymetli olabilir.
Muallimlerin olabildiğince gayri evlatlara davrandığı üzere hasta evlada davranması gerekmektedir (burada tıbbi olarak evlat ve ergenelerin yapamayacakları elbette göz önünde tutulmalıdır). Zira çok farklı bir halde ve toleranslı davranılan evlat ve ergende, dersler ve etrafa koordinasyon için gereken uğraş azalır ve akran kümeleri tarafından daha çok dışlanabilirler.
Bu kısımda akut ya da kronik marazı olan evlat ve ergenlerin ruhsal ve davranışsal açıdan nasıl reaksiyonlar gösterdikleri, bu reaksiyonlarda nelerin rol oynadığı, marazı olan evlat ve ergene sahip ailelerin öğrenmek isteyebilecekleri kimi sorulara mahal verilmesi amaçlanmıştır:
HASTA OLAN EVLAT ve ERGENLER HANGİ YAŞTA, EN SIK NASIL YANSILAR GÖSTERİRLER?
0-6 yaş öbeği
-Ayrılık derdi (anneden ya da bakımveren yakın şahıslardan ayrılırken ağır meşakkat yaşama, ağlama); mahsusen birinci 3 yaşta sıklıkla karşılaşılan bir durumdur.
-Regresyon (gerileme, bebeksileşme): Evladın bulunduğu yaşta kazanmış olduğu birçok becerilerini yapamama durumudur. Tuvalet eğitimini almışken yine altına kaçırmaya başlama, yemeği kendi başına yiyebilirken anasının yedirmesini isteme, bebeksi konuşma, parmak emme üzere.
-Yeme ve uyku tertibinde değişiklikler: Her zamanki uyku saatinde uyuyamama, gece sık uyanma, kabus görme, iştahında azalma, yemekte seçici olma üzere.
-Sağlık ekibi tarafından uygulanan tıbbi süreçlerden korkma. İğne pratiği, ilaç verilmesi üzere.
-İçe kapanma.
6-11 yaş (okul dönemi)
-Okul meseleleri: Derslerde başarısızlık, mektebe devamsızlık, akranları tarafından alay edilme, küçümsenme, dışlanma, damgalanma üzere.
-Korku ve telaşlar: Yalnız yatamama, karanlık korkusu, mevt korkusu, ebeveynlerini kaybetme korkusu üzere.
-Sıkıntı, yalnızlık hisleri.
-Uyku ve yeme meseleleri üzere meseleler yaşanabilir.
Ergenlik devri
-Ergenlik periyodunda; gelişim devri özellikleri olarak ergenler görünümleriyle çok ağır uğraştıkları için vücut hal değişikliklerinden kaynaklanan kasvetler yaşayabilirler (mevcut illete bağlı gelişebilen cilt rengi değişiklikleri, kol-bacakta kaza sonucu eksiklik, yürüme bozuklukları gibi).
-Bağımsızlıklarını kazanmaları gereken bir devirde sıhhat ekibine, anne-babaya tekrar bağlı kalmak ergeni huzursuz edebilir.
-Okulda sorunlar yaşayabilirler.
-Bazen sahip oldukları hastalık nedeni ile depresyona girebilir, özkıyım (intihar) teşebbüsünde bulunabilirler,…
EVLAT VE ERGENLERİN HASTALIKLARINDA NEDEN FARKLI RUHSAL VE DAVRANIŞSAL YANSILAR GÖRÜLÜR?
Evlat ve ergenin hastalık önünde verdiği ruhsal ve davranışsal reaksiyonlar pek çok faktöre bağlıdır:
1.ÇOCUKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
1.a.Çocuğun yaşı,
1.b.Çocuğun içinde bulunduğu ruhsal ve toplumsal gelişim basamaklarının özellikleri,
1.c.Çocuğun mizacı,
1.d.Çocukların illetler önünde kullandıkları savunma düzenekleri.
2.HASTALIKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
2.a.Hastalığın oluş formu,
2.b.Hastalığın seyri,
2.c.Tedavi biçimi ve hastaneye yatışlar,
2.d.Hastalığın periyodu.
3.AİLE İLE İLGİLİ FAKTÖRLER
4.ÇEVRESEL FAKTÖRLER
1.ÇOCUKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
1.a.Çocuğun yaşı
Evlatların vukuatları algılama biçimleri yaşlara ve bilişsel gelişim seviyelerine nazaran farklılıklar gösterir. Örneğin; 2-7 yaş arasındaki evlatlar kendi deneyimlerine güvenir ve onlara nazaran hareket ederler. Durumu genelleme yetenekleri zayıftır ve hastalık önünde mantıklı düşünemezler. 2-7 yaşında hasta olan ya da hastanede yatan evladın özerkliği çeşitli kademelerde (yeme, giyinme, oyun biçimi,…) denetim altına alınmış olduğundan işe yaramazlık ve çaresizlik duygusu gelişir. Başkaca bu yaşta evlatlar illetin, yanlış davranışlar nedeni ile kendilerine verilen bir ceza olduğunu düşünürler. Bu nedenle, bu periyotta evlatlara açıklama yaparken suçlayıcı olmamaya itina gösterilmelidir. Marazının kendisinin günahı olmadığı vurgulanmalıdır.
Evlatlara açıklama yapılırken gelişim devirlerinin özellikleri yanı sıra hastalık ya da yapılan tıbbi teşebbüsler hakkında evladın inançlarına da dikkat etmek gerekir. Örneğin; kendinden kan alınacağı devir tüm kanının alınacağına ve kanının biteceğine inanan bir evlada ’korkma çok az bir acı duyacaksın’ demek evladı rahatlatamaz.
İlerleyen yıllarda (7-11 yaş) illetler önünde mantıksal mütalaa gelişir. Yani hastalık hakkında ilgili eksper hekim tarafından ehliyetli ve sahih açıklama yapılırsa marazın nedenini, tedavi biçiminin gerekliliğini daha güzel bir formda anlarlar.
Evlada hastalık açıklanırken yaşına ve anlayacağı seviyeye nazaran fotoğraf, fotoğraf, hikaye, başka hastalar araç olarak kullanılabilir. Anlayabileceği biçimde empatik yaklaşımla (kendimizi onun yanına koyarak his ve tasavvurlarını anladığımızı hissettirebilme) tutarlı sözcükler seçilerek yapılmalıdır.
1.b.Çocuğun içinde bulunduğu ruhsal ve toplumsal gelişim basamaklarının özellikleri
Yenidoğan periyodunda bebekler analarının (bakımveren kişinin) hislerini yansıtırlar. Ana huzurlu ise bebek huzurlu, ana huzursuz ise bebek huzursuz olabilir. Bu nedenle validede bir ruhsal sorun var ise (doğum sonrası depresyon gibi) öncelikle anaya destek verilmelidir.
1-3 yaş arasındaki evlatlar için inanç duydukları ortamda bulunmaları çok değerlidir. Bilhassa ayrılıklara ve alışkın oldukları ortamın değişmesine karşı çok hassastırlar. Aileden ayrılmaktan, hastanede yatmaktan, tıbbi süreçlerden korkarlar.
3-6 yaşında ortaya çıkan hastalık evlatların anne-babayı model alma (özdeşim) yeteneğini, toplumsallaşma sürecini bozabilir. Evlatların girişimcilik duygusu zedelenebilir ve buna bağlı olarak pasif ve ebeveynlerine daha bağımlı, korkak, dertli bir evlat olabilirler.
Mektep periyodundaki illetler muvaffakiyet, toplumsallaşma meselelerine yol açabilir.
Ergenlerde hastalık, bağımsızlığın kaybolması ve gelecekle ilgili planların bozulmasına, fizik görünümlerinin değişmesine (örneğin;saç kaybı, kilo değişmeleri, cilt rengindeki kararmalar), akran bağları ve mektepte sıkıntılar yaşanmasına, izolasyon hissine, ümitsizlik ve zayıflık hislerine yol açabilir.
1.c.Çocuğun mizacı
Mizaç; evlatta doğuştan var olan duygusal yatkınlıktır. Mizacı bedellendirilen evlatlar kolay evlat (yeni durumlara kolay koordinasyon sağlama yeteneğine sahip olan), güç evlat (hastalığı ve tedaviyi kabullenmede zorluk yaşayan) ve yavaş ısınan (zamanla yeni duruma entegrasyon sağlayabilen) evlatlar formunda gruplandırılırlar.
1.d.Çocukların illetler önünde kullandıkları savunma düzenekleri
Savunma düzenekleri; kişinin ortama ahenginde ve kişilik gelişiminde epeyce değerlidir. Savunma düzeneklerinin tamamı bilinçdışı olarak (çocuk ve ergenler bunu bilerek ve isteyerek yapmazlar) gelişir ve evlat ve ergenlerde yaygın olarak kullanılırlar. Savunma düzeneklerinin kimileri sağlıklı evlat, ergen, erişkinde de bulunur. Burada daha çok illete sahip evlat ve ergenlerde karşılaşılanlara değinilecektir;
Regresyon (gerileme, bebeksileşme); evladın kazanmış olduğu yetilerini kaybetmesi, gelişimin geri periyodundaki özellikleri göstermeye başlamasıdır. Her hastalık ve hastaneye yatış regresyona neden olur. Zira hasta olan evlatlar yatağa yatırılır, beslenir, yıkanır ve giydirilir.
Yadsıma (inkar etme); evlatların marazlarını yok saymaları, inkar etmeleridir. Bu savunma düzeneği tedaviye armonisi güçleştirir.
Yansıtma; evlatların hastalık ile ilgili his ve kanılarını gayrısına yansıtmalarıdır. Örneğin; illete duyduğu öfkeyi arkadaş, kardeş yahut ebeveynine yansıtabilir.
Akla makulleştirme (mantıklı bahaneler bulma düzeneği); evlatların illetlerinden ötürü yapamadıkları şeylere kendilerince mantıklı bir mazeret bulabilmeleridir. Örneğin; marazından ötürü ders çalışamayan bir evladın, bunu aldığı eğitimin zayıflığına bağlaması.
Yalıtma (yaşanan vukuatların duygusal yanlarının bastırılmasıdır); marazı olan evlatlar bu savunma mekanizmasını kullandıklarında telaş, üzüntü, umut, öfke üzere hislerini göstermezler. Etraftan illeti çok kolay kabullendikleri düşünülür.
Ululaştırma; evlatların sıhhat koşulları elverdiğince güçlerini topluluk içinde kabul edilen, yaratıcı ve yapıcı hareketler için kullanmalarıdır. Örneğin; eğitsel, sanatsal, ilmî, sportif etkinlikler.
2.HASTALIKLA İLGİLİ FAKTÖRLER
2.a.Hastalığın oluş formu
Çocuktaki marazın doğuştan ya da sonradan kazanılmış olması ruhsal ve çevre açıdan farklı durumlara yol açabilir. Doğuştan itibaren marazı olan çocuklarda doktora gitmek ve tedavi almak, illetle yaşamak hayatlarının bir modülü haline gelir. Alışılagelmiş gelişim aşamalarını yaşayan evlatlar ise sonradan illete sahip olduklarında tedavi ekibine, tedavi haline ve marazın getirdiği kısıtlamalara daha güç koordinasyon sağlarlar. Her iki durumda da çocuklarda depresyon, ahenk bozuklukları, travma sonrası gerilim bozukluğu, çeşitli tasa bozuklukları, davranım bozukluğu üzere ruhsal sıkıntılar yaşansa da bu sonradan illete sahip olanlarda ekseriyetle daha sık ya da daha şiddetli seyredebilmektedir.
2.b.Hastalığın seyri
Illetin akut (ani başlangıçlı ve kısa süreli) ve kronik olması da evlatların ruh sıhhatleri için kıymetli etkenlerdir. Kronik illetler; kalıcı zayıflık bırakabilen, uzun vade boyunca bakım ve gözetim gerektirebilen hastalıklardır. Çocuklarda çeşitli kronik marazlar görülebilir (epilepsi, zeka gerilikleri, doğuştan kalp marazları, otizm, böbrek yetmezliği, kanserler, şeker illeti gibi).
Kronik marazı olan evlatlar; akranları tarafından kabul görme güçlüğü yaşayabilirler. Bu durumlarda sağlıklı evlada sahip ebeveynlerin tavırları da değerlidir. Zira birtakım ebeveynler hasta evlatlarla kendi evlatlarının oynamasına, bir arada bulunmasına ve tıpkı sınıfta okumasına müsaade vermezler. Dolayısı ile sağlıklı evlada model olacak olan anne-babadan, hastalıklı evlatların dışlanması gereken bildiri alınır.
Kronik illete sahip evlatlar; mektep muvaffakiyetinde daha çok düşüklük yaşarlar (okula devamsızlıklar, ailenin tavırları, birtakım hastalıklarda bilişsel yetilerin etkilenmesi üzere nedenlerden dolayı).
2.c.Tedavi biçimi ve hastaneye yatışlar
Tedavi sürecinde acı veren teşebbüsler, ağrı ve bilinmezlikler çocuklarda eza oluşturabilir.
Münhasıran mektep öncesi periyotta hastaneye yatışlar evlatlar üzerinde olumsuz tesirler gösterir. Küçük evlatlar neden ve sonuç bağlantısını tam olarak kavrayamadıkları için hastaneye yatışlarını ceza olarak da algılarlar. Inanç duydukları mesken ortamından külliyen farklı ve pek çok sefer de acı veren tıbbi teşebbüslere uğradıkları ortama entegrasyon sağlamaları, ebeveynlerden ayrılmaları küçük çocuklarda değerli gerilim kaynaklarıdır. Evlatların hastaneye yatışlarında da sıklıkla gördüğümüz savunma düzeneklerinden birisi regresyondur (bebeksileşme). Küçük evlatların hastaneye yatışı; yeni edindikleri ve çok bedelli olan yeteneklerinin ellerinden alınmasına neden olur. Bu da çocuklarda çaresizlik ve işe yaramazlık hissinin gelişimine yol açar.
Hastaneye yatan ergenlerin yansıları farklı hallerde olabilir;
1.Pasif ergenler: Tedavi ekibine uyumludurlar. İçlerinde yaşadıkları kaygı, dertleri tabir edemezler.
2.Asi ergenler: Tedaviye entegrasyonsuz olan ergenlerdir. Bu nedenle tedavi süreçleri gerektiği üzere gidemez.
3.Olgun ergenler: Zihinsel güçleri, süreci anlamaları ve başa çıkabilmeleri için kafidir.
Hastaneye yatan ergende illetin tipi de değerlidir. Zira ergenler fizikî görünüşlerine son kademede hassastırlar. Dış görünüşlerinde farklılıklar yaratan illetler her iki cinsiyetteki ergenler için meşakkat oluşturabilir. Ergenler özgür ve bağımsız olmak isterler. Bu nedenle hastaneye yatışlarında ek bir gerilim yaşarlar. Zira yine ebeveynlerine, sıhhat işçisine bağımlı hale gelirler. Ergenlik devrinde akran bağlantıları de çok değerlidir. Hastaneye yatan ergenler bundan da mahrum kaldıkları için problem yaşarlar. Ergenler hastanede yatarken çocuklardaki üzere regresyona uğrayacaklarından kaygı duyarlar, bu nedenle evlat tarafına konmaktan, kendilerine evlat üzere davranılmasından hoşlanmazlar.
Tüm bu değerlendirmelere rağmen hastaneye yatan her evlat ve ergenin sorun yaşayacağını söylemek gerçek olmaz.
2.d.Hastalığın devri
Illetin hangi periyotta olduğuna nazaran de evlat ve ergenlerdeki yansılar değişebilir.
Illetin başlangıcında, şaşkınlık ve inkar sarih olarak yaşanır. Erken ve yanlışsız tanı hasta-hekim bağlantısında inancı sağlamaya yardımcı olur. Sık hastaneye yatışlar, ağır tetkikler korkuyu arttırabilir. Evladın marazının öğrenildiği periyotta yakın etrafındakilerin tavırları da nispeten değerlidir. Evlada evvelkinden çok çokça âlâ davranılır, uyması gereken kurallar kaldırılır, her şeyine evet denilir, kızılması gerekirken ses çıkarılmaz ise hasta kimliğini evlat kolaylıkla benimseyebilir. Hasta iken evlat ve ergenlerin olağan ki sevgi ve şevkat muhtaçlığı artabilir. Lakin bu hiçbir hengam evlat ve ergenin hastalık öncesinden farklı toleransa sahip olması mealine gelmemelidir. Aksi halde illetin güzelleşmesi daha uzun devir alabilir, güzelleşme olsa bile evlat ve ergen psikojenik nedenle bilinçdışı olarak yeni hastalık belirtileri gösterebilir (elim tutmuyor, yürüyemiyorum, başım ağrıyor gibi).
Tedavinin başlaması; tedavinin uygulanış formuna ve sıklığına nazaran problem oluşturabilir. Tedavinin sonucunda güzelleşme ve hastalık öncesindeki sağlıklı durumuna dönme var ise tedavi süreci evlatlar tarafından daha düzgün tolere edilir. Tedaviye karşılık uzun devir alıyor ve/veya uygulanan tedaviye kısmi (yetersiz) karşılık alınıyor ise tedavi ve illete koordinasyon daha güç olur.
Hastalık tekrarlayıcı gidiş gösteriyor ise evlat ve ergende tedavi ekibine karşı güvensizlik, çaresizlik ve umutsuzluk hisleri, depresyon ve korkular daha sık görülebilir.
Yavaş ilerleyen hastalıklarda ilerleme suratı illete ahenk ve psikososyal açıdan değerlidir.
Marazın tüm tıbbi teşebbüslere rağmen ölümcül aşamasına geldiğimiz terminal devirde; evlat ve ergenin ömür kalitesi ön planda tutulmalı, gereksiz tetkik ve teşebbüslerden kaçınılmalıdır.
3.AİLE İLE İLGİLİ FAKTÖRLER
Ailenin tipi,
Ailenin işlevselliği,
Evlilik münasebetleri,
Anne-babanın ebeveynlik niteliği,
Anne-babanın kişilik özellikleri,
Ailenin illete verdiği reaksiyon,
Aile bireylerinin illetten etkilenme seviyesi,
Hasta evlada verilen bakım ve psikososyal destek,
Kardeş durumları,
Anne-babanın eğitim seviyesi,
Ailenin kültürel özellikleri,
Evladın hasta olduğunu öğrenen ailede birinci yaşanan evre; ‘şok ve şaşkınlık’tır. Bu devirde en sık kullanılacak savunma düzeneği ise inkardır (hastalığın olmadığının, yanlış tanı konulduğunun düşünülmesi). Daha sonra ‘suçluluk, kızgınlık ve içerleme evresi’ gelir. Bu evrede görülen kızgınlığın kıymetli bir kısmı tedavi ekibine yansır. Niye ben? Soruları sorulur. Bu devirden sonra üzüntülü periyot yaşanır (bazen depresyon gelişebilir) ve daha sonra son devir kabullenilmesi aşaması gelir. Gelgelelim her evlat, ergen ve ebeveynlerde bu evreler tamamlanmayabilir. Aile bir evrede örneğin inkar evresinde kalabilir. Bu da tedavi sürecinde değerli gecikmelere yol açabilir.
Kardeşler münhasıran illete koordinasyonda, hasta evlatla benzeri gerilimi yaşarlar. Kardeşler münhasıran marazın ağır periyodunda en çok ihmal edilmiş bireyler olduklarından ebeveynlere kardeşler konusunda da kıymetli hizmetler düşmektedir.
4.ÇEVRESEL FAKTÖRLER
Tedavi ekibi,
Mektep ortamı,
Yakın akrabalar,
Akranlar,
Illetle ilgili dernek ve kuruluşlar
Evladın kendine inancında, tedavi ekibine inancında, yanlışsız malumat sahibi olmasında, illete karşı umutsuzluk ve çaresizlik hislerini hissetmemesinde,…sağlık ekibi ile evlat arasında kurulan ilgi son radde kıymetlidir.
Evlatlar için mektep; hem akademik hem de toplumsal açıdan değerli bir ortamdır. Hastaneye yatan evlatlar için hastane mektep girişimlerinin genişletilmesi evlatların psikososyal ve akademik gelişimleri açısından kıymetlidir.
Yakın akraba desteği; yurdumuzda hem evlat bakımında hem de anne-babalara psikososyal destek vermede nispeten değerlidir.
Ergenlik periyodunda; sıradan ruhsal gelişim açısından akran bağları nispeten değerlidir. Bu nedenle olumlu arkadaşlık münasebeti tedaviye ahengi ve gencin ruh sıhhatini olumlu yanda etkileyecektir.
ÇOCUKLARDA VEFAT KAVRAMI HANGİ YAŞTA GELİŞİR?
7 yaşın altındaki evlatlar vefatı geri dönüşülebilir olarak algılarlar. 9 yaş ve üzerindeki çocuklarda ise irtihal kavramı erişkin seviyede gelişmiştir ve geri dönüşsüz olduğu kavranmıştır. Fakat ölümcül illeti olan çocuklarda mevt kavramı, illetin tanı ve tedavi sürecinde yaşanan ruhsal gerilim ve deneyimler (ölüm tehditi, misal marazdan bir arkadaşının irtihali,…) nedeni ile daha süratli ve erken gelişebilir.
IRTIHAL EVLATLARA NASIL AKTARILIR?
Evlada irtihal hikayesi, zihinsel ve ruhsal olgunlaşma seviyesi göz önünde bulundurularak açıklanmalıdır.
Mektep öncesi (4-5 yaşından küçük) evlatlar, insan vücudunu biyolojik manada tanımadıkları için vefatı vücut işlevlerinin sona ermesi olarak algılayamazlar. Örneğin; Kalbin sevme ile ilgili olduğunu düşünen bir evlada yapılan ‘öldü zira kalbi çalışmaz hale geldi’ biçimindeki bir açıklama mevt kavramını anlamaya ekte bulunamaz.
4-6 yaş arasındaki evlatlar insan vücudunu biyolojik bir varlık olarak algılamaya başlarlar. Bu nedenle evlatların irtihal olgusunu anlaması ve baş edebilmesi için, hayat döngüsü ve vücut işlevlerini biyolojik kavramlarla açıklayan haberlerin verilmesi yarar sağlar. Bu anlatımlarda vefatın yaşamsal bir döngü olduğu ve bedensel işlevlerin son bulduğu makul ve kolay bir biçimde anlatılmalıdır. Yani ölen bir kişinin nefes alamayacağı, yemek yiyemeyeceği, oyun oynayamayacağı, düşünüp hissedemeyeceği,… açıklanmalıdır.
ILLETI OLAN EVLADA AÇIKLAMA YAPILMALI MIDIR?
Illeti olan evlattan tanıyı gizlemek, dehşet ve tasaları önlemez. Zira evlat ve ergenler marazlarının nasıl olduğunu vesair evlatlarla konuşarak, kulak misafiri olarak, muhitindeki insanların yüz sözlerine bakarak,… anlamaya çalışırlar. Başkaca evlatların kaygılarını söz etmelerine müsaade verilmediği devir, illetle ilgili hiç konuşulmadığı hengam çok daha ziyade olumsuz tasavvurlara sahip olabilir, daha ağır telaş yaşayabilirler. Marazları gizlenen evlatlar daha ziyade karmaşa, yalnızlık, belirsizlik ve güvensizlik duygusu yaşarlar. Hasta olan ergen de tertipli olarak bilgilendirilmeli, anne-babaların hem birbirleri ile hem de evlatlarıyla hastalık hakkında konuşabilmeleri sağlanmalı, his ve mütalaalarını paylaşabilecekleri ortam hazırlanmalıdır. Bu formda hem hasta çocuk/ergen hem de ebeveynler tanı ve tedaviye daha kolay armoni sağlar.
KRONİK (SÜREGEN) MARAZI OLAN HER ÇOCUKDA RUHSAL SORUN GÖRÜLÜR MÜ?
Kronik hastalık sonrası gelişen ruhsal bozuklukların yaygınlığı %10-30 olarak bulunmuştur. Evlatta ruhsal dertlerin oluşmasında yukarıda belirtildiği üzere ferdi, genetik, çevresel, ailesel, kültürel… pek çok faktör rol oynar.
ÇOCUKLARDAKİ HASTALIK NASIL AÇIKLANMALIDIR?
Açıklama tanı koyan doktor tarafından, mümkünse her iki ebeveyne birlikte yapılmalıdır. Böylece ebeveynlerin marazı kabullenmeleri, illete karşı duyulan öfkeyi ve suçlamaları birbirlerine yansıtmaları önlenmiş, hastalık ile ilgili dertler her iki ebeveyn tarafından paylaşılmış olur. Evlada yapılacak açıklama da emsal formda tanı koyan doktor ve/veya ebeveynler tarafından yapılabilir. Zira açıklamayı yapan insanların evladın tanıdığı ve inanç duyduğu insanlar olması kıymetlidir. Böylelikle marazın sürecinde de evlat kendini daha inançta hissedecektir. Şayet yalnızca anne-baba illeti açıklayacak ise, anne-babaların açıklama yapmadan evvel, hastalık hakkında gerçek kaynaklardan ehil malumata sahip olmaları çok kıymetlidir. Evlat ve ergene illeti söyleyen bireylerin hislerini (korku, tasa,…) abartılı formda göstermemeleri çok kıymetlidir. Bu nedenle anne-baba hazır oldukları an illeti evlatları ile paylaşmalıdırlar
AMELİYATLAR ÖNCESİ EVLATLARA AÇIKLAMA YAPILMALI MI?
Evlatlar aileleri ile birlikte ameliyata hazırlanmalıdır. Illetin özelliği, hastanede geçecek müddet, yapılacak ameliyat ve sonrası aileye açıklanmalıdır. Evladın manaya kapasitesine nazaran, yapılacak olanlar, ameliyat ortamı (doktorların neden maske taktığı gibi) evlada anlatılmalıdır. Böylece evlatların kendi hayal dünyalarında çok daha korkutucu süreçlere maruz kalacaklarını ve çok acı çekeceklerini düşünmeleri önlenebilir. Aileler evlatlarını hastaneye götürürken; meskende evlatların çok hoşlandığı oyuncakları da yanlarına almaları münhasıran küçük çocuklardaki gerilimin azalmasına ekte bulunabilir. Üç yaşın altındaki evlatlara ameliyat günü açıklama yapmak çocuklardaki gerilimin daha az olmasını sağlar.
KRONİK HASTALIK TANISI ALAN EVLAT VE ERGENE NASIL DAVRANILMALI?
Evlat ve ergenin hastalık hakkında bilgilenmelerine imkan sağlanmalıdır. Bu bahiste kısıtlamalar ya da etraftan duyacağı yanlış bilgilendirmeler kolaylıkla olumsuz niyetlere ve umutsuzluk hissinin gelişmesine yol açabilir.
Hastalık açıklandıktan sonra, evlat ve ergenler istediği sürece hastalık hakkında konuşabilecekleri, olumlu ya da olumsuz his ve kanılarının paylaşabilecekleri ortam sağlanmalıdır. Burada anne-babalara kıymetli hizmet düşmektedir. Zira evlat yahut ergenler bazen anne-babayı üzmemek için hastalık ile ilgili konuşmaktan kaçınabilirler.
Anne-baba ve yakın aile muhitinin çocuktaki bebeksi halleri desteklememesi ve çok duygusal davranmaması çok kıymetlidir. Zira evlat ve ergenin mevcut bedensel illetine şayet ‘hasta kimlik duygusu’ eklenirse ruhsal olarak gereğince güçlü olabileceklerini söylemek pek mümkün olmayacaktır. Şayet hasta evlat ve ergen çok çokça korunup kollanır ise konut dışındaki her ortamda daha çok armoni sorunu yaşayacaklardır. Zira hiç kimse hane ortamındaki üzere evlat ve ergenlere ölçüsüz toleranslı ve duygusal davranmayacaktır.
Tıbbi mecburilik olmadıkça evlat ve ergen günlük aktivitelerine eskisi üzere devam edebilmeli ve olabildiğince akranları ile birebir ortamlarda bulunmalıdır.
Illetin sürecinde evlat ve ergen dışında anne-babanın da gerektiğinde ruhsal destek alabilecekleri hatırlatılmalı ve gereğinde yönlendirme yapılmalıdır. Zira hasta evlat ve ergenin önünde güçlü ebeveynin olması geleceğe dönük itimat hissinin artmasını sağlayacaktır.
KRONİK MARAZI OLAN EVLADA MEKTEPTE NASIL DAVRANILMALIDIR?
Öncelikle hocaların hastalık hakkında bilgilendirilmeleri değerlidir. Zira bazen muallimlerden de tıbbi destek istenebilir ve gözlemlerini almak kıymetli olabilir.
Muallimlerin olabildiğince gayri evlatlara davrandığı üzere hasta evlada davranması gerekmektedir (burada tıbbi olarak evlat ve ergenelerin yapamayacakları elbette göz önünde tutulmalıdır). Zira çok farklı bir halde ve toleranslı davranılan evlat ve ergende, dersler ve etrafa koordinasyon için gereken uğraş azalır ve akran kümeleri tarafından daha çok dışlanabilirler.