Şu an gördüğünüz formları okuyarak anlamlandırıyor olmanızın nedeni ortak bir alfabe kullanıyor olmamız. Bu yazı apayrı hallerde yazılsa tekrar birebir manaya sahip olurdu lakin kimse anlamazdı. İşte yazılı kültüre geçerek bilgilerimizi kuşaktan nesile aktarabilmemizin sırrı burada yatıyor. Yazının icadı demek, alfabenin icadı ve böylelikle insanların bilgi aktarması demektir.
Elbette, günümüzde olduğu üzere birinci bulunduğu vakit da tüm alfabeler birebir değildi ve herkes tarafından anlaşılamıyordu. Birinci alfabe iddia edebileceğiniz üzere kolay formlardan oluşuyordu ancak gerekli olan yazı lisanını karşılıyordu. Vakit geçip de beşerler çok daha fazla şey yazmak istedikleri vakit alfabe sistemleri de gelişti. Gelin alfabeyi kim, ne vakit ve nasıl buldu gibi merak edilen soruları biraz daha yakından, tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.
İçindekiler
Alfabe nedir, çeşitleri nelerdir?
Alfabeyi kim, ne vakit buldu?
Alfabe nasıl bulundu?
Alfabedeki harfler, neye nazaran sıralanır?
Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler
Göktürk alfabesi
Arap alfabesi
Latin alfabesi
Kiril alfabesi
Eski Türk alfabesi
Temelden başlayalım; alfabe nedir, tipleri nelerdir?
Alfabe, kullanıldığı lisanda bir ses ya da bir manaya karşılık gelen harflerin tamamıdır. Bir alfabe, tek bir lisana ilişkin olabileceği üzere farklı lisanları konuşan toplumlar birebir alfabeyi kullanarak kendilerine has lisanlar yazabilirler. Fonogram kullanan ve ideogram kullanan lisanlar olarak iki farklı cins alfabeden kelam edebiliriz.
Fonogram kullanan lisanların alfabelerinde tıpkı şu an kullanmakta olduğumuz Latin alfabesi üzere her bir harf, bir sese karşılık gelir. Harfin bir manası olması gerekmez, sırf başka harflerle yan yana gelince bir mana tabir eder. İdeogram kullanan lisanların yani Çince ve Japonda üzere lisanların alfabelerinde ise bir harf, bir tanıma sahiptir. Yani her bir simge, bir objeyi tabir eder. Her iki durumun da istisnaları vardır.
Alfabeyi kim, ne vakit buldu?
İlk alfabenin ortaya çıkışı, yazının bulunması ile tıpkı periyoda denk gelir. Yazı, yaklaşık 5 bin yıl evvel Sümerler tarafından bulunmuştur. Tıpkı halde alfabe de yazıyı bulan bireyler tarafından bulunmuştur. Çivi yazısı olarak isimlendirilen bu alfabe, Sümerlerden etkilenen Asur, Babil, Elam, Akad, Hitit üzere medeniyetlerde de kullanılmıştır.
Çivi yazısından sonra alfabe olarak isimlendirebileceğimiz birinci yazı Antik Mısır hiyerogliflerinde karşımıza çıkıyor. İdeogramatik olarak kabul edilen bu alfabede bariz biçimler, anlaşılır objeleri tanımlıyordu. Emsal bir alfabe ile Kolomb öncesi periyotta yaşamış Maya uygarlığında karşılaşıyoruz. Güney Amerika alfabeleri olarak isimlendirilen bu yazıların Ege bölgesi kökenli olduğu düşünülüyor.
Günümüzdekine benzeyen çağdaş bir alfabe ise ilk defa Fenikelilerde karşımıza çıkıyor. Mısır hiyerogliflerinden esinlenerek oluşturulan bu alfabe, fonogramatikti ve her bir biçim, bir sese karşılık geliyordu. Fenikeliler Akdeniz ve etrafındaki geniş alanda ticaret yaptıkları için bu alfabe kısa mühlet içinde Araplar, Yunanlılar, İbraniler ve Latinler ortasında da yayılmıştır. Yani günümüzde kullandığımız Latin alfabesinin atası, Fenike alfabesidir.
Alfabe nasıl bulundu?
Elbette günümüzden binlerce yıl evvel yaşanmış bir olay olduğu için ‘evreka’ anını kimse tam olarak bilmiyor. Fakat yazı nasıl bulundu sorusunun cevabı, alfabe nasıl bulundu sorusunun da cevabını veriyor. Alfabe olmadan yazı yazmanın imkansız olduğunu düşünürsek önce ilkel bir alfabe bulunmuş ve daha sonra ortaya bir metin çıkmış olabilir.
Yazının birinci kullanım emeli, ticari hesaplar yapmaktı. Yani X şahsının X para borcu var demek için yazı bulundu. X şahsının kim olduğunu o tablete bakan herkes anlasın diye de bir alfabe oluşturuldu. Alfabenin ortak kabulü bu nedenle son derece değerlidir. Bir metnin kaleme alındığı alfabeyi sadece o kişi biliyorsa kelam konusu metin sırf bir karalama olarak görülür.
Sümer alfabesinin Asur, Babil, Elam, Akad, Hitit üzere medeniyetlere; Fenike alfabesinin ise Araplara, Yunanlılara, İbranilere ve Latinlere geçmesini düşündüğümüz vakit alfabenin bir birlik manasına da geldiğini görebiliriz. Bu açıdan incelediğimiz vakit günümüze kadar gelmiş olan alfabelerin, egemen kültürler tarafından dünyaya yayıldığını söylemek mümkün.
Alfabedeki harfler, neye nazaran sıralanır?
David Diringer tarafından kaleme alınan The Alphabet: A Key to the History of Mankind isimli kitaba baktığımız vakit birinci alfabelerden biri olarak kabul edilen Mısır hiyerogliflerindeki harflerin, birbirini anımsatan objelerin yan yana gelmesi ile oluştuğunu görüyoruz. Yeni bulunan her harf, alfabenin sonuna ekleniyordu.
Peki dünyada en yaygın kullanılan ve bizim de kullanmakta olduğumuz Latin alfabesi neye nazaran sıralanıyor? Maalesef hiçbir fikrimiz yok. Mısırlılardan ilham alınarak harfler bir formda yan yana dizilmiş durumda. X, Y, Z üzere sonradan bulunan harfler, Romalılar vaktinde bilinen alfabenin sonuna eklendi. Sadece bizim alfabemizde olan Ğ, Ü, Ş, Ö, Ç üzere harfler ise onlara benzeyen en yakın harflerin yanına eklenmiştir.
Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler:
- Göktürk alfabesi
- Arap alfabesi
- Latin alfabesi
- Kiril alfabesi
- Eski Türk alfabesi
Orhun alfabesi olarak da anılan Göktürk alfabesi, Türkçeye ilişkin en eski alfabe olarak bilinir. 4’ü ünlü, 34’ü ünsüz 38 harften oluşan bu alfabe sağdan sola yanlışsız yazılır. Bilge Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları da Göktürk alfabesi kullanarak yazılmıştır. Birebir alfabenin Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler ve Sekeller tarafından kullanıldığı bilinmektedir.
Arap alfabesi:
10. yüzyıldan itibaren Türklerin İslamiyeti kabul etmesi ile birlikte Arap alfabesi kullanılmaya başlamıştır ve 1 Kasım 1928 tarihinde yapılan Harf Devrimi’ne kadar kullanılmıştır. 28 harften oluşan Arap alfabesi, sağdan sola yanlışsız yazılır. Küçük harf, büyük harf ve noktalama işareti yoktur. Osmanlıca, Arap ve Fars alfabesinin bir karışımıdır.
Latin alfabesi:
Osmanlı İmparatorluğu’nun ortadan kalkması ile kurulan çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nde halkın okuma-yazma oranını arttırmak gayesiyle 1 Kasım 1928 tarihinde Yeni Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun yayımlanarak Harf İhtilali gerçekleştirilmiştir. İhtilal ile birlikte kullanmaya başladığımız alfabe Latin asıllı Türk alfabesi olarak isimlendirilir zira 8 ünlü, 21 ünsüz harften oluşan bu alfabedeki harflerin bir kısmı sadece Türkçeye uygun olması için oluşturulmuştur. Yazıldığı üzere okunan bir alfabe olması ise dünyada az görülen bir durumdur.
Kiril alfabesi:
Yunan alfabesinden esinlenerek oluşturulmuş olan Kiril alfabesi, Slav lisanlarının yazımı için 9. yüzyılın başlarından beri kullanılmaktadır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği hudutları içinde yaşayan Türkler mecburî tutulduğu için Türkçeyi Kiril alfabesi ile yazmışlardır. Soldan sağa hakikat yazılan Kiril alfabesinde 11’i sesli olmak üzere 38 harf bulunmaktadır.
Eski Türk alfabesi:
8. yüzyılda kurulan Uygur Kağanlığı’nın kullandığı lisan olan Uygurcanın alfabesi eski Türk alfabesi ya da Uygur alfabesi olarak isimlendirilir. Çin’in sistematik bir soykırım uyguladığı Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşayan Türklerin resmi lisanı, 2016 yılından beri Uygurcadır. Kazakistan ve Özbekistan'da da Uygurca konuşanlar vardır. 18 harften oluşan Uygur alfabesi, sağdan sola hakikat yazılır.
Yazının temellerini oluşturan alfabeyi kim, ne vakit, nasıl buldu gibi merak edilen soruları yanıtladık ve Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabelerden bahsettik. Birçok farklı alfabe kullanmış olsak da binlerce yıldır kendi lisanı olan Türkçeyi konuşan bir millet olmak en büyük bahtımız.