İnsan nüfusunun daima artışının nasıl bir sonucu olacağı hepimizin aklını kurcalamıştır. Bu bahse çok çarpıcı bir yanıt veren bir deneyden bahsedeceğiz: Universe 25.
Her şey 1947'de, hayvan davranışları üzerine çalışan John Calhoun'un bir deney fikriyle başlıyor.
Calhoun bu tarihte, sıçanlar ve fareler üzerine bir çalışma yürüterek İkinci Dünya Savaşı sonrasında süratle artmaya başlayan nüfusun dünya için ne sonuçlar doğurabileceğini görmek istiyor. Hayvanlara sınırsız yiyecek ve içecek sağlayarak, dış tehlikelerden büsbütün arındırılmış bir ortam hazırlıyor.
Birinci deneylerinde bir Norveç sıçanı kolonisine 28 ay boyunca sınırsız yiyecek sağlıyor ve avcı tehlikesini kaldırıyor. Popülasyonun 5000 nüfusa ulaşacağı düşünülürken, sıçan sayısı çok farklı bir halde asla 200'ü geçmiyor. Hatta bu koloni içerisinde sıçanların küme grup ayrıştığını görüyor, kümelerdeki birey sayısı ise 12'yi asla geçmiyor.
Bu sonuçlardan epey etkilenen Calhoun, uzun uğraşları sonucunda kendi laboratuvarını kuruyor.
1958'de bir ahırın ikinci katında kendine özel bu laboratuvarında, tekrar fareler ve sıçanlar üzerine çalışıyor. Cihanlar (ing. Universes) ismini verdiği bu deneylerinde rastgele bir avcı tehlikesi olmuyor, hastalıklar çabucak güzelleştiriliyor, kaynaklarsa büsbütün sonsuz. Tek doğal hudut olaraksa yer imkanı var.
Tekrarlanan tüm deneylerde, popülasyondaki birey sayısı süratle arttıktan sonra nüfus bir noktada sabitleniyor. Bu sabitlenme sırasında da fare ve sıçanlarda olağandışı davranışlar görülmeye başlıyor ve akabinde tüm koloni yok olana kadar bu durumlar devam ediyor.
Tüm bu tekrarlanan deneylerin akabinde, Calhoun'un en ünlü deneyi olan Universe 25 (25. Evren) başlıyor.
25. deneyinde Calhoun, hiç olmadığı kadar kusursuz bir cihan yaratıyor. 2.7 metrekare boyutlarındaki bir alanda, 4 adet başka büyük bölge yaratıyor. Bu bölgelerde içinde devamlı olarak su ve yemek bulunan, barınma gereksinimini karşılayacak 256 tane apartman bulunuyor. Her biri 15 fareye konut sahipliği yapabilecek kadar geniş olan bu apartmanlara çıkan 16 farklı tünel bulunuyor ve bu tünellerden buralara ulaşmak bir oldukça kolaylaştırılıyor.
Tekrar söyleyeyim: Bu ortamda hastalıklara anında müdahale ediliyor, yemek ve su ölçüsünün azalmasına bile müsaade verilmiyor, yuvalar geniş ve ferah olarak inşa ediliyor ve 4000'e yakın farenin yerleşebileceği kadar büyük yapılıyor, sıcaklık fareler için ülkü olan 20 derecede sabitleniyor ve değişmesin diye tedbirler alınıyor, farelerin hareket alanı hiçbir formda kısıtlanmıyor. Ortam daima pak tutuluyor, veterinerler 24 saat müşahede yapıyor. Tek pürüz alan zahmeti, o da 4000 fareye kadar zahmet yaratmıyor.
Calhoun, 4 dişi ve 4 erkek fareyi deney alanına bırakıyor ve olayların gidişatını izlemeye başlıyor.
Birinci 104 gün boyunca fareler ortama alışmaya çalışıyor. Calhoun bu devri ''birinci evre'' olarak isimlendiriyor, bu evrede her fare kendi alanını seçiyor ve yuvalarını düzenliyor. Bu periyot sonrasında tam da beklendiği üzere süratli bir nüfus artışı başlıyor. ''Patlama evresi'' olarak isimlendirilen bu devirde nüfus, yaklaşık olarak 55 günde bir 2 katına çıkıyor ve 10 buçuk ay içerisinde ortamda 620 fare oluyor.
Bu noktada farklı bir halde kimi alanlar inanılmaz kalabalıklaşıyor, doğum oranı ise olağanın 3 kat altına düşüyor.
Durumu araştıran araştırmacılar, muhakkak alanlarda daha fazla yemek yendiğini belirliyor. Tüm bölgeler birbirinin birebir aynısıyken neden belirli alanlardaki yemeklerin daha fazla tüketildiği sorusunu üzerine gittiklerinde de, farelerin yemek yeme davranışını başkalarıyla toplumsallaşma aktifliğine çevirdiğini görüyorlar. Birden fazla fare tek başına asla yemek yemiyor, bu nedenle yemek yeme işleri daima aşikâr bölgelere yığılıyor. Birtakım apartmanlar kapasitesinin çok üstünde fare barındırırken, öbürleri ise ya çok boş, ya da büsbütün boş oluyorlar.
Kalabalık alanlarda yemek yenilmesi sonucunda, fareler ortasındaki toplumsallaşmalar tabana vuruyor. Toplumsal bakımdan gelişmeyen farelerin sayısı, toplumsal farelerin sayısının 3 katına çıkıyor. Daima hayli kalabalık ortamda takılmaktan, toplumsal bağ kurma yeteneklerini kaybettikleri görülüyor.
315. günün akabinde enteresan gelişmeler meydana gelmeye başlıyor.
Kalabalıktan dolayı toplum içinde kendilerine bir rol bulamayan birtakım erkek fareler git gide amaçsızlaşmaya başlıyorlar ve kendi alanlarını ya da eşlerini müdafaadan, yalnızca öylece ana alanlarda dolaşıp beslenmeyi bekliyor ve bir yandan da öylesine birbirlerine saldırıyorlar. Bu erkek fareler, cinsiyet ve yakınlık fark etmeksizin başka farelere tecavüz etmeye başlıyorlar. Pasif kalan erkek farelerse karşılık vermiyor ve daha fazla şiddete maruz kalıyor. Hatta fareler, birbirlerini öldürüp yemeye bile başlıyorlar.
Erkek farelerden hayır gelmeyeceğini gören dişi fareler de agresifleşmeye ve kendi çocuklarına bile saldırmaya, hatta çocuklarının varlıklarını unutmaya başlıyorlar. Birçok dişi fare çiftleşmekten bile uzak durmaya başlıyor.
560. güne yanlışsız Calhoun'un 'ölüm evresi' olarak isimlendirdiği son devir başlıyor.
Bu günlerde, nüfus artış yüzdesi neredeyse 0'a düşüyor. Bebek mevt oranı %90'ların da üzerine kadar çıkıyor. Tüm bu karmaşanın, vahşetin ve kaosun içerisinde çok farklı bir durum ortaya çıkıyor ve yeni nesil farelerde garip davranışlar görülüyor.
Çiftleşme, kur yapma, çocuk yetiştirme vb. toplumsal davranışları hiç görmeyen bu yeni jenerasyon; bu davranışları sergileme konusunda da hiç istekli gözükmüyor. ''Güzeller'' ismi verilen bu küme, toplumdan büsbütün soyut halde, merkez alanlardan uzakta yaşıyorlar.
Arbededen kaçınıyor, gerginlik yaratmıyor, hiçbir halde çiftleşmiyorlar. Bütün gün yemek yiyip uyuyorlar ve kendilerini temizliyorlar. Bu nedenle epey hoş ve sağlıklı görünüşlere sahip oluyorlar.
Durumla ilgili olarak Calhoun, tüm bu hoşlukların yalnızca dışta olduğunu, içlerinde fareliğe dair hiçbir şey bulunmadığını söylüyor.
Yani tüm bu vahşet ve şiddetten uzak kalıp etkilenmezken, toplumu ilerletmek ismine da hiçbir şey yapmıyorlar ve başka farelerle hiçbir biçimde irtibata girmiyorlar. Calhoun, bu periyodu farelerin birinci vefatı olarak isimlendiriyor. Yani ruhlarının öldüğünü, ikinci sıradaki fizikî vefatlarına kadar hedefsiz biçimde yaşadıklarını belirtiyor.
Calhoun ayrıyeten, farelerin insanlara çok benzediğini, rastgele bir gaye, baskı yahut tansiyon olmadığından tüm odaklanma güçlerini, amaçlarını ve kimliklerini kaybettiklerini söylüyor. Hiçbir toplumsal rollerinin kalmaması sonucunda, kaynaklar da sınırsız olduğundan yalnızca en temel gereksinimler olan yeme ve uyumayı gerçekleştirdiklerini söylüyor.
Farelerin birçoklarının çiftleşme ve başkalarıyla bağlantı kurma davranışlarını bırakması sonucunda, nüfus artışı büsbütün duruyor.
Son doğum 920.günde meydana geliyor ve bu günde nüfus 2200'le tepe noktasına çıkmış oluyor. Kısmen kalabalık olsa da alanın 4000 fare kapasitesi düşünüldüğünde hala az olan bu sayıya karşın birden fazla fare homojen olmayan dağılım yüzünden çok kalabalık içinde yaşıyor. Sıfır nüfus artışı ve şok edici derecede yüksek mevt oranı sonucunda, nüfus süratle azalıyor. Kimi fareler üst apartmanlarda yaşamaya başlarken, kalan fareler kalabalık alanlarda çeteler halinde takılıp yamyamlığa ve üst derece vahşete kadar saldırganlık gösteriyorlar.
İşin garip tarafıysa, bu devirde şartların hala birinci günküyle tıpkı olması. İstemedikleri kadar yemek ve su her gün temin edilmeye devam ediyor. Tekrar de, psikolojide çok ünlü bir terim haline gelen ve bu periyot için Calhoun'un taktığı isim olan ''Davranışsal Çöküş'' (ing. behavioral sink) sonucunda, nüfus süratle azalıyor ve geriye hiçbir fare kalmayana kadar devam ediyor.
Calhoun, kolonideki inanılmaz çöküşü fark ettiği esnada, ''Güzeller'' ismini verdiği kümeden birkaç fareyi ortamdan çıkarıyor.
Öbür farelerle etkileşimlerini büsbütün kaybettiler mi, yoksa yalnızca bu ekosisteme karşı mı duruyorlar diye anlamak hedefiyle bu fareleri yeni bir sisteme yerleştiriyor. Bu ekosistemde doğal olarak nüfus daha azken, yer derdi da büsbütün ortadan kaldırılmış durumda. Farelerin, ruhsal boşluklarından uyanıp ekosistemi keşfe çıkacakları düşünülüyor. Lakin sonuçlar, hiç beklenildiği üzere olmuyor. Fareler, bu yeni ekosistemde dahi birbirleriyle hiçbir halde toplumsal etkileşime girmiyor ve üremekten kaçınmaya devam ediyor.
Sonundaysa bu küçük küme, hiçbir doğum olmadan, yaşlılıktan birer birer ölüyor.
Calhoun, bu çalışmalarını yayınlayınca tüm dünyada çok büyük yankı uyandırmıştı.
Çalışmalar toplumun geleceği hakkında epeyce karanlık ve ürkütücü sonuçlar ortaya koysa da, kendisi durumun o kadar da berbat olmayabileceğini söylüyordu. İnsanın farelerden farklı olarak alan kullanımı konusunda daha akılcı olabileceğini, öz farkındalık ve yaratıcılık sayesinde Universe 25'inkine benzemeyen bir yazgımız olabileceğini düşünüyordu. Hatta Calhoun, daha yaratıcı olan ve toplumsal açıdan daha gelişmiş farelerin, etraflarındaki müthiş dünyadan kurtulma konusunda daha büyük adaylar olduğunu belirtiyordu.
Özetle Calhoun, çalışmaları her ne kadar iç karartıcı olsa da insanın hayal gücüne, yaratıcılığına ve yenilikçiliğine güveniyordu.
Yeniden de, her şeyin güllük gülistanlık gözükmediğini de söylüyordu. Kentlerimizin nasıl işlediğini dikkat etmezsek, yahut toplum içerisindeki rollerin gerektirdiğinden fazla ölçüde bir nüfusa ulaşırsak, ''Davranışsal çöküş'' evresine girerek giderek hedefsiz ve amaçsız bireyler haline dönüşebileceğimizi söylüyor. Bu evreye girdiğimiz anda geri dönüşün hiçbir biçimde olmayacağını, her şeyin denetimden çıktığını, ufukta belirdiği anda bile çok dikkatli olmamız gerektiğini belirtiyor.
Bu kıyameti önlemek hedefiyle Calhoun, deneylerini tekraren sefer tekrarlamaya devam etmişti.
Nüfus artışının önüne geçmek ve yaratıcılığı artırmak maksadıyla pek çok deney yaptı ve tahlil yolları aradı. İnsanlık için en öne çıkardığı niyetlerinden biri uzay kolonileşmesiydi. Bunun yanı sıra dünya üzerindeki kentlerimizin dizaynı konusunda da fikirleri bulunuyordu. Tüm bu çalışmaları, kent planlamacılığı konusunda ihtilallerin meydana gelmesini sağladı.
Özetle Calhoun, hem ruhsal açıdan, hem de somut bir formda bu çalışmasıyla insanlığın nüfus artışının tesirlerini net bir halde ortaya koyarken, bir yandan da pek çok tahlil önerisi gündeme getirmeyi başararak bilim tarihine ismini altın harflerle yazdırdı.