İSLAMİYET ONCESİ TURK EDEBİYATI
Turkler bilinen en eski donemlerden beri, Asya kıtasının kuzeyinde Sibirya adı verilen bolgenin başlangıcı ile guneyinde Himalaya dağlarının başladığı yere kadar genişleyen topraklarda yaşamışlardır Bu sınırlar, batıda Ural dağlarına, doğuda ise Cin Seddi ’ne kadar uzanır Bu topraklar uzerinde boylar halinde yaşayan Turkler, zaman zaman boyların birleşmesiyle buyuk devletler kurmuşlardır Sakalar, Hunlar, Gokturkler, Uygurlar, bu buyuk devletlerin en onemlileridir
Bilinen en eski donemlerden, İslamiyet ’in sosyal yaşamı ve edebi eserleri etkilediği kabul edilen XI Yuzyıla kadar gecen zaman icinde oluşan sozlu ve yazılı eserlerin bulunduğu doneme İslamiyet Oncesi Turk Edebiyatı diyoruz
Bir milletin dili, yaşadığı coğrafya, yaşam tarzı, dini inanışı, kulturel yapısı edebi devrelerin gelişiminde ve incelenmesinde buyuk bir rol oynar Bu acıdan bu donem urunlerinin daha sağlıklı anlaşılması ancak donemin sosyal ve kulturel yapısının irdelenmesiyle mumkundur
ASozlu Donem(Destan Donemi)
Sozlu edebiyat, tarihin bilinmeyen zamanlarında başlamış ve 8 yuzyıla kadar devam etmiştir Aslında 8 yuzyıldan sonra da bu geleneğin uzantılarının yazlı edebiyatın yaygınlaşmasına kadar devam ettiği duşunulebilir
Sozlu edebiyat doneminin en onemli turu şiirdir Şiir, yuzyıllar boyunca sazla birlikte soylenmiş, edebi anlatımların kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlamıştır Bu gelenek yazılı edebiyatın yanında, İslamiyet ’ten sonra da devam ederek Aşık Edebiyatı geleneğini oluşturmuştur
Bu donem eserleri sozlu olarak verilen destan, sagu, sav ve koşuklardan oluşmuştur
Sav
Soyleyeni belli olmayan savlar insanların hayatları boyunca edindikleri bilgi ve deneyimleri anlatan ozlu sozlerdir Nesilden nesile aktarılarak geldiği icin ozu korunur, fakat sozleri gunun şartlarına uydurulur Savlara bu gun atasozu veya deyim adı verilir Hafızada kolayca kalması icin genellikle şiir şeklinde oluşturulmuştur Şiir şeklinde olmayanlar ise secilidir
Atasozleri, toplumların olgunluk seviyesini gosteren onemli belgelerden sayılır Turk atasozleri gerek sayı olarak gerekse taşıdıkları anlam ceşitliliği bakımından oldukca zengindir
Savları dikkate incelediğimizde, kelimelerin anlamlarına baktığımızda Turkcenin soz inceliklerini ve sanatlarını ortaya koyan ozlu ifadeler olduğunu goruruz:
Ac ne yimes, tok ne times (Ac ne yemez, tok ne demez)
Ermeguye bulut yuk olur (Tembele bulut yuk olur)
Sagu
Yuğ adı verilen cenaze torenlerinde birinin olumu uzerine yakılan ağıtları iceren şiirlerdir Kopuz eşliğinde soylenir Eski Turklerde olunun ardından, bir kişinin uzuntusunu gostermek icin saclarını cozup elbisesini yırtarak ağlaması bir gelenektir Hakanlar olduğu zaman ise yuğ adı verilen yas torenleri duzenlenir, bu torenlerde ozanlar, sıgıtcı adı verilen ağıtcılar guzel sozler soyleyerek olen kişiyi oven şiirler soylerdi
İslamiyet oncesi donemden elimizde olan en onemli sagu, Alp Er Tunga sagusudur Sagunun tamamı dokuz dortluktur Unlu dil bilginimiz Kaşgarlı Mahmut tarafından derlenmiştir
Koşuk
Halk edebiyatındaki koşmanın ilk şeklidir Hece olcusuyle ve dortluklerle yazılan lirik şiirlerdir Dortlukler kendi icinde kafiyelidir Sığır adı verilen kutsal av torenlerinde ve şolen adı verilen ziyafetlerde, savaş sonrası kutlamalarda soylenen sevda, kahramanlık ve doğa temini işleyen lirik şiirlerdir Bu şiirin ilk orneklerine Kaşgarlı Mahmut ’un Divanı Lugatit Turk adlı eserinde yer verilmiştir
Ceşitli Turk boylarının dilinde koşuk anlamına gelen ya da anlamca ona cok yaklaşan sozcukler yer almıştır Altay Turkcesinde “ kojon (şarkı, turku), Uygurlar arasında “takşut, takmak, Divan u Lugatit Turk ’te “ır , “yır ve “kuğ, en eski Uygur metinlerinde ise Sanskritcenin etkisiyle kullanılan “şlok ve “padak gibi sozcuklerin hemen hemen hepsinin anlamı “ koşuk terimi ile ozdeştir
Destanlar
Bir milletin bilinmeyen zamanlarda ortaya cıkardığı sozlu eserlerdir Olağanustu olayları, kişileri konu alan şiir oyku nitelikli mitolojik urunlerdir Yiğitlik, kahramanlık, savaşlar, barışlar, onemli şahsiyetlerin başından gecen olaylar, buyuk felaketlerin anlatıldığı nazım nesir karışık uzun metinlerdir
Destanlar, insanoğlunun ilkel cağlarına ozgu duşunme, evreni yorumlama, imgeleme ozelliklerini yansıtır Oluşumları gocebe ya da feodal donemlerde gercekleşse de, tarih oncesi donemin inanışını icerir Destanlar millidir ve ait olduğu toplumun kulturu ve tarihi ile ilgili bir vesika niteliği taşır Destanların oluşum aşamaları şu şekilde incelenebilir:
1 Oluş Donemi:
Destanın oluşması icin toplumda iz bırakan olaylar ve bu olayların meydana gelmesini sağlayan kişiler olmalıdır Zamanla dilden dile aktarılan olaylar, olağanustu nitelikler kazanır
2 Yayılma Donemi:
Halk, destanın konusu olan olayları ağızdan ağıza, dilden dile dolaştırarak nesilden nesile aktarır
3 Toplanma Donemi:
Milli bir şair cıkarak destanın konusunu teşkil eden olayları ve kahramanları nazma dokerek bir sıraya koyar Turk destanları, toplanma aşamasını yaşayamamış destanlardır
Oluşum şekline gore destanlar şu şekilde tasnif edilebilir:
a) Doğal Destanlar:
Halkın icinde meydana gelen, kim tarafından oluşturulduğu bilinmeyen anonim destanlardır Oğuz Kağan Destanı, Alp Er Tunga Destanı, Yaradılış Destanı, Tureyiş Destanı, Goc Destanı, Bozkurt Destanı, Ergenekon Destanı doğal destanlardandır
b) Yapay Destanlar:
Bazı şair ve yazarların oluşturduğu destanlardır Fazıl Husnu Dağlarca ’ nın yazdığı “Uc Şehitler Destanı bu turden destanlara guzel bir ornektir
Bazı Yapay Destan Ornekleri:
Dante İlahi Komedya
Minton Kaybolmuş Cennet
Tasso Kurtarılmış Kudus
Fazıl H Dağlarca Uc Şehitler Destanı
Fazıl H Dağlarca Canakkale Destanı
N Hikmet Ran Kuvayı Milliye Destanı
Turk Destanlarının Ozellikleri:
Coğunlukla manzum urunlerdir Sonraki donemlerde şiir ve duzyazının ic ice bulunduğu gozlenir
Uzun anlatılardır Orneğin; Manas Destanı 400 000 dizeden oluşmuştur
Anonim urunlerdir Toplumun ortak yaşayışının ve imgelem gucunun, ortak soyleyiş gucunun ifadesidir
Oluştukları donemde dans ve muzikle ic ice bicimlendikleri sanılmaktadır
Destan kahramanları olağanustu, doğaustu nitelikleri olan kişiler veya varlıklardır
Zaman ve mekan unsurları abartılı olarak verilmiştir Bunlarda da bazı olağanustuluklere rastlanabilir
Turk destanlarında kullanılan belli başlı motifler şunlardır: Hukumdarlar, periler, bozkurt, gol, dağ, ışık, at, kadın, gol ortasında bulunan ağac, ak saclı ihtiyarlar…
Destanlarda dile getirilen olayların ozunde, tarihsel toplumsal bir gercekliğe yaslanan bir cekirdek olay vardır
Destanlarda ait olduğu toplumun tarihinden ve yaşamından bazı bilgiler elde edilebilir Sozgelimi Hun destanı bir yandan Oğuz Kağan ’ın olağanustu niteliklerini sergilerken bir yandan da bilinen Hun tarihi ile bilgiler verir
Turk destanları da diğer sozlu urunler gibi yuzyıllar boyu yazıya gecirilemediğinden zaman icinde hem soyleyiş hem de icerik yonunden değişikliğe uğramışlardır
Destan, zamanla halk hikayelerine, halk hikayeleri de roman ve hikayeye donuşmuştur
Turk destanları toplanma aşamasını yaşayamamıştır Bunlarla ilgili bilgiler coğunlukla Cin ve İran kaynaklarından ve boylar arasında sozlu olarak yaşayan versiyonlarından elde edilebilmiştir
Turklerin değişik boylarına ait olan destanları ve konularını şoyle sıralayabiliriz:
1AltayYakut Turk Destanları
aYaradılış Destanı:
Turklerin Altay Yakut zamanında cıkan bir destandır İlk Turk destanı olma ozelliğine de sahiptir
“Destana gore hayatın başlangıcında yalnız Tanrı Kayra Han ve ucsuz bucaksız su vardı Suda akseden “Ak Ana Tanrıya yarat dedi Tanrı da kendisin benzer bir kişiyi yarattı İkisi de suyun uzerinde ucuyordu Kişi daha da yukseklere ucmaya başlayınca tanrı onun ucma yetisini elinden aldı Sonra toprak dunyayı oluşturdu Tanrı ışık dunyasından kovduğu kişiyi erlig (şeytan) ile birlikte toprak dunyaya kovdu Bu şekilde dunyada insanlar turedi “
2Saka Destanları
a Alp Er Tunga Destanı:
Milattan onceki yıllarda yapılan Turk İran savaşlarıyla Alp Er Tunga ’nın (Şehname ’ de Efrasiyab) yiğitliklerini destanlaştırır Sozlu olarak 11 Yuzyıla kadar varlığını surdurmuştur Alp Er Tunga, Saka Turklerinin yiğit bir hukumdarıdır MO 7 asırdaki Turkİran savaşlarında un kazanmış, İran ordularını defalarca mağlup etmiş, sonunda İran hukumdarı Keyhusrev ’e yenilerek hile ile oldurulmuştur
b Şu Destanı:
İskender ’in, genc Turk hukumdarı Şu ’ nun ulkesine girmek istemesi uzerine cıkan olayları, Şu ’nun askeri dehasıyla buyuk bir yıkımın onune gecmesi ve yiğitlikleri; sonunda ulaşılan barışı anlatır Bu destanın konusunu Divan u Lugatit Turk ’ten oğreniyoruz
3Hun Destanları
a Oğuz Kağan Destanı:
Hun hukumdarı Mete ’nin yiğitliklerini dile getiren; ulkesini nasıl genişletip oğulları arasında boluşturduğunu anlatan destandır Destanın bir kısmının konusu kısaca şoyledir: “Oğuz, doğumundan kırk gun sonra bir gergedana karşı savaşır Bir ışığın icinde ve gol ortasındaki ağacın kovuğunda gorduğu kızla evlenir ve ondan altı cocuğu olur Kendisine bağlanmayı kabul etmeyen kağanların ulkelerine bir bozkurdun eşliğinde seferler duzenler Avda altın yayı bulup getiren ilk uc oğlu ile gumuş okları getiren uc oğlu arasında ulkeyi paylaştırır “
c Attila Destanı
MS 5 asırda Avrupa topraklarında devlet kuran Batı Hunlarına ait bir destandır Hukumdarları Attila ’ nın yiğitlik ve kahramanlıkları anlatılmıştır Attila ’ nın kahramanlıkları sadece bu destana konu olmamış, bazı Avrupa destanlarını da etkilemiştir
4 Gokturk Destanları
aBozkurt Destanı:
Yok olmaya yuz tutan Gokturklerin bir dişi kurttan yeniden tureyişlerinin destanıdır Destanda anlatıldığına gore Batı denizinin kıyısında oturan bir Turk boyunu başka bir ulus bir baskınla yok eder Kucuk bir erkek cocuğunu yok etmezler Ellerini ve ayaklarını kesip bir bataklığa bırakırlar Bir dişi kurt gelip cocuğa bakar, ondan gebe kalır On cocuk doğurur Boylece Gokturklerin nesli yok olmaktan kurtulur
b Ergenekon Destanı:
Bir yenilgi sonunda Ergenekon ’ a kacan Turklerin orada coğalıp bir demir dağı erittikten sonra duşmanlarından oc alışlarını anlatan bir destandır Anlatılanlara gore: Gokturkler bir kavimle savaşırlar ve cok ağır bir yenilgi alırlar Eşleriyle, cocuklarıyla ve suruleriyle birlikte ancak bir devenin veya bir kecinin gecebileceği sarp yollardan gecerek dağların kuşattığı verimli bir yere gelirler Buraya Ergenekon adını verirler ve 400 yıl kalırlar Daha sonra buraya sığmaz olurlar ve goce karar verirler Yol bulamayınca demirden dağı eriterek cıkarlar Bortecine ’nin onderliğinde duşmanlarını yenilgiye uğratırlar
5 Uygur Destanları
aTureyiş Destanı:
Uygur Turklerinin erkek bir bozkurt şeklinde gorulen tanrıdan nasıl turediklerini anlatan destandır Eski Uygur hukumdarlarından birinin cok guzel iki kız vardır Kızlar o kadar guzeldir ki halk onların tanrılarla evlenmek icin yaratılacağına inanmaktadır Hukumdar kızlarını insanlardan uzak tutmak icin buyuk bir kule yaptırır ve kızları ile evlenmesi icin tanrıya yakarır Nihayet tanrı bir erkek bozkurt şeklinde gelir ve kızlarla evlenir Bu evlilikten doğan Dokuz Oğuz On Uygur cocuklarının sesi de kurt sesine benzer Bu şekilde coğalıp giderler
b Goc Destanı
Uygurlara ait bir destandır Bir Cin kaynağında anlatıldığına gore; bir gece iki ırmak arasındaki bir ağacın uzerine bir ışık duşer Gunlerce kalır Ağacın govdesi gittikce kabarır, geceleri ışık halesiyle cevrilir Bir gun ağacın govdesi yarılır ve icinden beş cocuk cıkar Boğu Kağan bu beş cocuktan biridir Boğu Kağan ’ın soyundan olan Lun Tigin oğullarından birine bir Cin prensesini alır Ceyiz olarak da Cinlilerin Kutlu dağı parcalayarak ulkelerine goturmelerine izin verir Bunun uzerine ulkede kıtlık başlar Her şey “Goc, goc! diye inlemeye başlar Bunun uzerine Uygurlar goc ederler Bu sesler Beşbalık şehrine kadar devam eder Burada kesilir Ve Uygurlar da burayı vatan edinir Destanda ne olursa olsun vatan toprağının hicbir şekilde başkalarına verilmemesi gerektiği anlatılmıştır
Diğer Milletlere Bazı Ait Destanlar:
Hintliler Ramayana, Mahabarata
Fin Kalevela
İspanyol La Cid
İngilizler Robin Hud
Yunanlılar İlyada ve Odessa
Alman Nibelungen
Rus İgor
Fransız Chansen De Roland
Sumer Gılgamış
Japon Şinto
İran Şehname
BYazılı Donem
Turklerin ilk edebiyat verilerinin sozlu olarak ortaya konulduğunu, daha sonra yerleşik hayata gecişle birlikte yavaş yavaş yazılı edebiyata gectiklerini biliyoruz Turk edebiyatının ilk yazılı urunleri 8 yuzyılda verilen Orhun Abideleri (Gokturk Yazıtları)dir Ayrıca Uygurlardan kalan metinler ve Yenisey Yazıtları da ilk yazılı belgeler arasında kabul edilir
aOrhun Abideleri:
Dikili taşlar uzerine kazılmış olan bu yazıtlarda Doğu Gokturklerin tarihinden kesitler verilmektedir Gunumuzden 1200 yıl once oluşturulan bu yazıtlar aynı zamanda Turkcenin en eski kaynakları olarak kabul edilmiş; anlatımının ictenliği, dilinin yoğunluğu ve ozluluğuyle nice yıllar once işlenmiş, gelişmiş bir dilin urunleri olarak değerlendirilmiştir Orhun ve Selenga ırmakları havzasında veya Orhun Irmağının eski yatağının kenarına yapılmış olduğu icin Orhun Abideleri diye de bilinir Turk edebiyatı tarihi acısından en fazla onem taşıyanları; Tonyukuk (725), Kul Tigin (732) ve Bilge Kağan (735) adına dikilmiş olanlarıdır
Bu abidelerden ilk olarak İlhanlı tarihcisi ve devlet adamı Cuveyni 12 yuzyılda Tarihi Cihan Guşa isimli eserinde bahseder İlk kez 19 Yuzyılda Sibirya da surgun olan İsvecli subay Strahlenberg bu abidelere rastlar ve abideler hakkında bilgi verir Danimarkalı bilgin Thomsen, 1893 ’te eseri tercume eder, eser 1922 yılında gunumuz Turkcesine cevrilir ve yayınlanır
Kitabelerin Genel Ozellikleri:
Turk edebiyatının yazılı ilk eserleri kabul edilir
Yazıtlardaki sozcuklerin tumu Turkce olup dil, yabancı etkilerden uzaktır
Bu eserler aynı zamanda Turk edebiyatının ilk soylev orneğidir
38 harften oluşan Gokturk Alfabesiyle yazılmıştır
Gokturklerin başından gecen onemli olayları halk icin yaptığı işleri, devlet yonetimindeki eksiklikleri anlatır
Bu abideler bugun Moğolistan sınırları icinde bulunmaktadır
Eserde icten, yoğun ve ozu bir anlatım vardır
Tonyukuk anıtı, Vezir Tonyukuk tarafından, Bilge Kağan ve Kultigin anıtları da Yollug Tigin tarafından yazılmıştır
Tonyukuk anıtında halk dili, Bilge Kağan ve Kultiğin anıtlarında ise sanatlı bir soylev dili kullanılmıştır
Eserde anısoylev karışımı bir anlatım bicimi kullanılmıştır
Eserlerde kullanılan dil, Turkcenin o donemde yazılı ve sozlu anlatıma yatkın bir yapısının olduğunu belgeler
Tonyukuk Anıtı: Kokturklerin dort kağanına vezirlik eden Bilge Tonyukuk tarafından kendi adına 725 yılında yazdırılmıştır
Kul Tigin Anıtı: Bilge Kağan tarafından, olen kardeşi Kul Tigin adına 732 yılında diktirilmiştir
Bilge Kağan Anıtı: Ustunde ucuncu yazıtın yer aldığı bu anıt, 735 yılında dikilmiştir
bUygur Metinleri:
Uygurlara ait olan; İki Kardeş Hikayesi, Altun Yaruk, Caştani Bey, Prens Papamkara ve Kalyanamkara hikayeleri de ilk yazılı ornekler arasında sayılabilir Bu metinler, Uygurlara ait olup Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir
cYenisey Yazıtları:
Gokturk yazıtlarından birkac yuzyıl daha eski olduğu duşunulen Yenisey Yazıtları da Turk dilinin ilk yazılı belgeleri arasında kabul edilir Ne var ki bu yazıtların Turk dili acısından onemi Orhun Abidelerine kıyasla daha azdır Yazıtların bir kısmı okunamamıştır Yenisey ırmağı kenarında olduğu icin bu adla anılmıştır Bu yazıtlar, Kırgızlara aittir
Bunların dışında Turfan bolgesinde yapılan kazılarda ortaya cıkarılan eşyalar uzerindeki yazılar ilk yazılı belgeler arasında duşunulebilir Yine Kazakistan ’ın başkenti olan Astana ’da yapılan kazılarda bulunan gumuş fincanlar uzerindeki Turkce yazılar, Turkcenin tarihini MO 6 yuzyıla kadar goturur
Turklerin Kullandığı Alfabeler
1Gokturk (Orhun) Alfabesi:
2Uygur Alfabesi:
3Arapİslam Alfabesi:
4Kiril Alfabesi:
5Latin Alfabesi:
Turkler bilinen en eski donemlerden beri, Asya kıtasının kuzeyinde Sibirya adı verilen bolgenin başlangıcı ile guneyinde Himalaya dağlarının başladığı yere kadar genişleyen topraklarda yaşamışlardır Bu sınırlar, batıda Ural dağlarına, doğuda ise Cin Seddi ’ne kadar uzanır Bu topraklar uzerinde boylar halinde yaşayan Turkler, zaman zaman boyların birleşmesiyle buyuk devletler kurmuşlardır Sakalar, Hunlar, Gokturkler, Uygurlar, bu buyuk devletlerin en onemlileridir
Bilinen en eski donemlerden, İslamiyet ’in sosyal yaşamı ve edebi eserleri etkilediği kabul edilen XI Yuzyıla kadar gecen zaman icinde oluşan sozlu ve yazılı eserlerin bulunduğu doneme İslamiyet Oncesi Turk Edebiyatı diyoruz
Bir milletin dili, yaşadığı coğrafya, yaşam tarzı, dini inanışı, kulturel yapısı edebi devrelerin gelişiminde ve incelenmesinde buyuk bir rol oynar Bu acıdan bu donem urunlerinin daha sağlıklı anlaşılması ancak donemin sosyal ve kulturel yapısının irdelenmesiyle mumkundur
ASozlu Donem(Destan Donemi)
Sozlu edebiyat, tarihin bilinmeyen zamanlarında başlamış ve 8 yuzyıla kadar devam etmiştir Aslında 8 yuzyıldan sonra da bu geleneğin uzantılarının yazlı edebiyatın yaygınlaşmasına kadar devam ettiği duşunulebilir
Sozlu edebiyat doneminin en onemli turu şiirdir Şiir, yuzyıllar boyunca sazla birlikte soylenmiş, edebi anlatımların kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlamıştır Bu gelenek yazılı edebiyatın yanında, İslamiyet ’ten sonra da devam ederek Aşık Edebiyatı geleneğini oluşturmuştur
Bu donem eserleri sozlu olarak verilen destan, sagu, sav ve koşuklardan oluşmuştur
Sav
Soyleyeni belli olmayan savlar insanların hayatları boyunca edindikleri bilgi ve deneyimleri anlatan ozlu sozlerdir Nesilden nesile aktarılarak geldiği icin ozu korunur, fakat sozleri gunun şartlarına uydurulur Savlara bu gun atasozu veya deyim adı verilir Hafızada kolayca kalması icin genellikle şiir şeklinde oluşturulmuştur Şiir şeklinde olmayanlar ise secilidir
Atasozleri, toplumların olgunluk seviyesini gosteren onemli belgelerden sayılır Turk atasozleri gerek sayı olarak gerekse taşıdıkları anlam ceşitliliği bakımından oldukca zengindir
Savları dikkate incelediğimizde, kelimelerin anlamlarına baktığımızda Turkcenin soz inceliklerini ve sanatlarını ortaya koyan ozlu ifadeler olduğunu goruruz:
Ac ne yimes, tok ne times (Ac ne yemez, tok ne demez)
Ermeguye bulut yuk olur (Tembele bulut yuk olur)
Sagu
Yuğ adı verilen cenaze torenlerinde birinin olumu uzerine yakılan ağıtları iceren şiirlerdir Kopuz eşliğinde soylenir Eski Turklerde olunun ardından, bir kişinin uzuntusunu gostermek icin saclarını cozup elbisesini yırtarak ağlaması bir gelenektir Hakanlar olduğu zaman ise yuğ adı verilen yas torenleri duzenlenir, bu torenlerde ozanlar, sıgıtcı adı verilen ağıtcılar guzel sozler soyleyerek olen kişiyi oven şiirler soylerdi
İslamiyet oncesi donemden elimizde olan en onemli sagu, Alp Er Tunga sagusudur Sagunun tamamı dokuz dortluktur Unlu dil bilginimiz Kaşgarlı Mahmut tarafından derlenmiştir
Koşuk
Halk edebiyatındaki koşmanın ilk şeklidir Hece olcusuyle ve dortluklerle yazılan lirik şiirlerdir Dortlukler kendi icinde kafiyelidir Sığır adı verilen kutsal av torenlerinde ve şolen adı verilen ziyafetlerde, savaş sonrası kutlamalarda soylenen sevda, kahramanlık ve doğa temini işleyen lirik şiirlerdir Bu şiirin ilk orneklerine Kaşgarlı Mahmut ’un Divanı Lugatit Turk adlı eserinde yer verilmiştir
Ceşitli Turk boylarının dilinde koşuk anlamına gelen ya da anlamca ona cok yaklaşan sozcukler yer almıştır Altay Turkcesinde “ kojon (şarkı, turku), Uygurlar arasında “takşut, takmak, Divan u Lugatit Turk ’te “ır , “yır ve “kuğ, en eski Uygur metinlerinde ise Sanskritcenin etkisiyle kullanılan “şlok ve “padak gibi sozcuklerin hemen hemen hepsinin anlamı “ koşuk terimi ile ozdeştir
Destanlar
Bir milletin bilinmeyen zamanlarda ortaya cıkardığı sozlu eserlerdir Olağanustu olayları, kişileri konu alan şiir oyku nitelikli mitolojik urunlerdir Yiğitlik, kahramanlık, savaşlar, barışlar, onemli şahsiyetlerin başından gecen olaylar, buyuk felaketlerin anlatıldığı nazım nesir karışık uzun metinlerdir
Destanlar, insanoğlunun ilkel cağlarına ozgu duşunme, evreni yorumlama, imgeleme ozelliklerini yansıtır Oluşumları gocebe ya da feodal donemlerde gercekleşse de, tarih oncesi donemin inanışını icerir Destanlar millidir ve ait olduğu toplumun kulturu ve tarihi ile ilgili bir vesika niteliği taşır Destanların oluşum aşamaları şu şekilde incelenebilir:
1 Oluş Donemi:
Destanın oluşması icin toplumda iz bırakan olaylar ve bu olayların meydana gelmesini sağlayan kişiler olmalıdır Zamanla dilden dile aktarılan olaylar, olağanustu nitelikler kazanır
2 Yayılma Donemi:
Halk, destanın konusu olan olayları ağızdan ağıza, dilden dile dolaştırarak nesilden nesile aktarır
3 Toplanma Donemi:
Milli bir şair cıkarak destanın konusunu teşkil eden olayları ve kahramanları nazma dokerek bir sıraya koyar Turk destanları, toplanma aşamasını yaşayamamış destanlardır
Oluşum şekline gore destanlar şu şekilde tasnif edilebilir:
a) Doğal Destanlar:
Halkın icinde meydana gelen, kim tarafından oluşturulduğu bilinmeyen anonim destanlardır Oğuz Kağan Destanı, Alp Er Tunga Destanı, Yaradılış Destanı, Tureyiş Destanı, Goc Destanı, Bozkurt Destanı, Ergenekon Destanı doğal destanlardandır
b) Yapay Destanlar:
Bazı şair ve yazarların oluşturduğu destanlardır Fazıl Husnu Dağlarca ’ nın yazdığı “Uc Şehitler Destanı bu turden destanlara guzel bir ornektir
Bazı Yapay Destan Ornekleri:
Dante İlahi Komedya
Minton Kaybolmuş Cennet
Tasso Kurtarılmış Kudus
Fazıl H Dağlarca Uc Şehitler Destanı
Fazıl H Dağlarca Canakkale Destanı
N Hikmet Ran Kuvayı Milliye Destanı
Turk Destanlarının Ozellikleri:
Coğunlukla manzum urunlerdir Sonraki donemlerde şiir ve duzyazının ic ice bulunduğu gozlenir
Uzun anlatılardır Orneğin; Manas Destanı 400 000 dizeden oluşmuştur
Anonim urunlerdir Toplumun ortak yaşayışının ve imgelem gucunun, ortak soyleyiş gucunun ifadesidir
Oluştukları donemde dans ve muzikle ic ice bicimlendikleri sanılmaktadır
Destan kahramanları olağanustu, doğaustu nitelikleri olan kişiler veya varlıklardır
Zaman ve mekan unsurları abartılı olarak verilmiştir Bunlarda da bazı olağanustuluklere rastlanabilir
Turk destanlarında kullanılan belli başlı motifler şunlardır: Hukumdarlar, periler, bozkurt, gol, dağ, ışık, at, kadın, gol ortasında bulunan ağac, ak saclı ihtiyarlar…
Destanlarda dile getirilen olayların ozunde, tarihsel toplumsal bir gercekliğe yaslanan bir cekirdek olay vardır
Destanlarda ait olduğu toplumun tarihinden ve yaşamından bazı bilgiler elde edilebilir Sozgelimi Hun destanı bir yandan Oğuz Kağan ’ın olağanustu niteliklerini sergilerken bir yandan da bilinen Hun tarihi ile bilgiler verir
Turk destanları da diğer sozlu urunler gibi yuzyıllar boyu yazıya gecirilemediğinden zaman icinde hem soyleyiş hem de icerik yonunden değişikliğe uğramışlardır
Destan, zamanla halk hikayelerine, halk hikayeleri de roman ve hikayeye donuşmuştur
Turk destanları toplanma aşamasını yaşayamamıştır Bunlarla ilgili bilgiler coğunlukla Cin ve İran kaynaklarından ve boylar arasında sozlu olarak yaşayan versiyonlarından elde edilebilmiştir
Turklerin değişik boylarına ait olan destanları ve konularını şoyle sıralayabiliriz:
1AltayYakut Turk Destanları
aYaradılış Destanı:
Turklerin Altay Yakut zamanında cıkan bir destandır İlk Turk destanı olma ozelliğine de sahiptir
“Destana gore hayatın başlangıcında yalnız Tanrı Kayra Han ve ucsuz bucaksız su vardı Suda akseden “Ak Ana Tanrıya yarat dedi Tanrı da kendisin benzer bir kişiyi yarattı İkisi de suyun uzerinde ucuyordu Kişi daha da yukseklere ucmaya başlayınca tanrı onun ucma yetisini elinden aldı Sonra toprak dunyayı oluşturdu Tanrı ışık dunyasından kovduğu kişiyi erlig (şeytan) ile birlikte toprak dunyaya kovdu Bu şekilde dunyada insanlar turedi “
2Saka Destanları
a Alp Er Tunga Destanı:
Milattan onceki yıllarda yapılan Turk İran savaşlarıyla Alp Er Tunga ’nın (Şehname ’ de Efrasiyab) yiğitliklerini destanlaştırır Sozlu olarak 11 Yuzyıla kadar varlığını surdurmuştur Alp Er Tunga, Saka Turklerinin yiğit bir hukumdarıdır MO 7 asırdaki Turkİran savaşlarında un kazanmış, İran ordularını defalarca mağlup etmiş, sonunda İran hukumdarı Keyhusrev ’e yenilerek hile ile oldurulmuştur
b Şu Destanı:
İskender ’in, genc Turk hukumdarı Şu ’ nun ulkesine girmek istemesi uzerine cıkan olayları, Şu ’nun askeri dehasıyla buyuk bir yıkımın onune gecmesi ve yiğitlikleri; sonunda ulaşılan barışı anlatır Bu destanın konusunu Divan u Lugatit Turk ’ten oğreniyoruz
3Hun Destanları
a Oğuz Kağan Destanı:
Hun hukumdarı Mete ’nin yiğitliklerini dile getiren; ulkesini nasıl genişletip oğulları arasında boluşturduğunu anlatan destandır Destanın bir kısmının konusu kısaca şoyledir: “Oğuz, doğumundan kırk gun sonra bir gergedana karşı savaşır Bir ışığın icinde ve gol ortasındaki ağacın kovuğunda gorduğu kızla evlenir ve ondan altı cocuğu olur Kendisine bağlanmayı kabul etmeyen kağanların ulkelerine bir bozkurdun eşliğinde seferler duzenler Avda altın yayı bulup getiren ilk uc oğlu ile gumuş okları getiren uc oğlu arasında ulkeyi paylaştırır “
c Attila Destanı
MS 5 asırda Avrupa topraklarında devlet kuran Batı Hunlarına ait bir destandır Hukumdarları Attila ’ nın yiğitlik ve kahramanlıkları anlatılmıştır Attila ’ nın kahramanlıkları sadece bu destana konu olmamış, bazı Avrupa destanlarını da etkilemiştir
4 Gokturk Destanları
aBozkurt Destanı:
Yok olmaya yuz tutan Gokturklerin bir dişi kurttan yeniden tureyişlerinin destanıdır Destanda anlatıldığına gore Batı denizinin kıyısında oturan bir Turk boyunu başka bir ulus bir baskınla yok eder Kucuk bir erkek cocuğunu yok etmezler Ellerini ve ayaklarını kesip bir bataklığa bırakırlar Bir dişi kurt gelip cocuğa bakar, ondan gebe kalır On cocuk doğurur Boylece Gokturklerin nesli yok olmaktan kurtulur
b Ergenekon Destanı:
Bir yenilgi sonunda Ergenekon ’ a kacan Turklerin orada coğalıp bir demir dağı erittikten sonra duşmanlarından oc alışlarını anlatan bir destandır Anlatılanlara gore: Gokturkler bir kavimle savaşırlar ve cok ağır bir yenilgi alırlar Eşleriyle, cocuklarıyla ve suruleriyle birlikte ancak bir devenin veya bir kecinin gecebileceği sarp yollardan gecerek dağların kuşattığı verimli bir yere gelirler Buraya Ergenekon adını verirler ve 400 yıl kalırlar Daha sonra buraya sığmaz olurlar ve goce karar verirler Yol bulamayınca demirden dağı eriterek cıkarlar Bortecine ’nin onderliğinde duşmanlarını yenilgiye uğratırlar
5 Uygur Destanları
aTureyiş Destanı:
Uygur Turklerinin erkek bir bozkurt şeklinde gorulen tanrıdan nasıl turediklerini anlatan destandır Eski Uygur hukumdarlarından birinin cok guzel iki kız vardır Kızlar o kadar guzeldir ki halk onların tanrılarla evlenmek icin yaratılacağına inanmaktadır Hukumdar kızlarını insanlardan uzak tutmak icin buyuk bir kule yaptırır ve kızları ile evlenmesi icin tanrıya yakarır Nihayet tanrı bir erkek bozkurt şeklinde gelir ve kızlarla evlenir Bu evlilikten doğan Dokuz Oğuz On Uygur cocuklarının sesi de kurt sesine benzer Bu şekilde coğalıp giderler
b Goc Destanı
Uygurlara ait bir destandır Bir Cin kaynağında anlatıldığına gore; bir gece iki ırmak arasındaki bir ağacın uzerine bir ışık duşer Gunlerce kalır Ağacın govdesi gittikce kabarır, geceleri ışık halesiyle cevrilir Bir gun ağacın govdesi yarılır ve icinden beş cocuk cıkar Boğu Kağan bu beş cocuktan biridir Boğu Kağan ’ın soyundan olan Lun Tigin oğullarından birine bir Cin prensesini alır Ceyiz olarak da Cinlilerin Kutlu dağı parcalayarak ulkelerine goturmelerine izin verir Bunun uzerine ulkede kıtlık başlar Her şey “Goc, goc! diye inlemeye başlar Bunun uzerine Uygurlar goc ederler Bu sesler Beşbalık şehrine kadar devam eder Burada kesilir Ve Uygurlar da burayı vatan edinir Destanda ne olursa olsun vatan toprağının hicbir şekilde başkalarına verilmemesi gerektiği anlatılmıştır
Diğer Milletlere Bazı Ait Destanlar:
Hintliler Ramayana, Mahabarata
Fin Kalevela
İspanyol La Cid
İngilizler Robin Hud
Yunanlılar İlyada ve Odessa
Alman Nibelungen
Rus İgor
Fransız Chansen De Roland
Sumer Gılgamış
Japon Şinto
İran Şehname
BYazılı Donem
Turklerin ilk edebiyat verilerinin sozlu olarak ortaya konulduğunu, daha sonra yerleşik hayata gecişle birlikte yavaş yavaş yazılı edebiyata gectiklerini biliyoruz Turk edebiyatının ilk yazılı urunleri 8 yuzyılda verilen Orhun Abideleri (Gokturk Yazıtları)dir Ayrıca Uygurlardan kalan metinler ve Yenisey Yazıtları da ilk yazılı belgeler arasında kabul edilir
aOrhun Abideleri:
Dikili taşlar uzerine kazılmış olan bu yazıtlarda Doğu Gokturklerin tarihinden kesitler verilmektedir Gunumuzden 1200 yıl once oluşturulan bu yazıtlar aynı zamanda Turkcenin en eski kaynakları olarak kabul edilmiş; anlatımının ictenliği, dilinin yoğunluğu ve ozluluğuyle nice yıllar once işlenmiş, gelişmiş bir dilin urunleri olarak değerlendirilmiştir Orhun ve Selenga ırmakları havzasında veya Orhun Irmağının eski yatağının kenarına yapılmış olduğu icin Orhun Abideleri diye de bilinir Turk edebiyatı tarihi acısından en fazla onem taşıyanları; Tonyukuk (725), Kul Tigin (732) ve Bilge Kağan (735) adına dikilmiş olanlarıdır
Bu abidelerden ilk olarak İlhanlı tarihcisi ve devlet adamı Cuveyni 12 yuzyılda Tarihi Cihan Guşa isimli eserinde bahseder İlk kez 19 Yuzyılda Sibirya da surgun olan İsvecli subay Strahlenberg bu abidelere rastlar ve abideler hakkında bilgi verir Danimarkalı bilgin Thomsen, 1893 ’te eseri tercume eder, eser 1922 yılında gunumuz Turkcesine cevrilir ve yayınlanır
Kitabelerin Genel Ozellikleri:
Turk edebiyatının yazılı ilk eserleri kabul edilir
Yazıtlardaki sozcuklerin tumu Turkce olup dil, yabancı etkilerden uzaktır
Bu eserler aynı zamanda Turk edebiyatının ilk soylev orneğidir
38 harften oluşan Gokturk Alfabesiyle yazılmıştır
Gokturklerin başından gecen onemli olayları halk icin yaptığı işleri, devlet yonetimindeki eksiklikleri anlatır
Bu abideler bugun Moğolistan sınırları icinde bulunmaktadır
Eserde icten, yoğun ve ozu bir anlatım vardır
Tonyukuk anıtı, Vezir Tonyukuk tarafından, Bilge Kağan ve Kultigin anıtları da Yollug Tigin tarafından yazılmıştır
Tonyukuk anıtında halk dili, Bilge Kağan ve Kultiğin anıtlarında ise sanatlı bir soylev dili kullanılmıştır
Eserde anısoylev karışımı bir anlatım bicimi kullanılmıştır
Eserlerde kullanılan dil, Turkcenin o donemde yazılı ve sozlu anlatıma yatkın bir yapısının olduğunu belgeler
Tonyukuk Anıtı: Kokturklerin dort kağanına vezirlik eden Bilge Tonyukuk tarafından kendi adına 725 yılında yazdırılmıştır
Kul Tigin Anıtı: Bilge Kağan tarafından, olen kardeşi Kul Tigin adına 732 yılında diktirilmiştir
Bilge Kağan Anıtı: Ustunde ucuncu yazıtın yer aldığı bu anıt, 735 yılında dikilmiştir
bUygur Metinleri:
Uygurlara ait olan; İki Kardeş Hikayesi, Altun Yaruk, Caştani Bey, Prens Papamkara ve Kalyanamkara hikayeleri de ilk yazılı ornekler arasında sayılabilir Bu metinler, Uygurlara ait olup Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir
cYenisey Yazıtları:
Gokturk yazıtlarından birkac yuzyıl daha eski olduğu duşunulen Yenisey Yazıtları da Turk dilinin ilk yazılı belgeleri arasında kabul edilir Ne var ki bu yazıtların Turk dili acısından onemi Orhun Abidelerine kıyasla daha azdır Yazıtların bir kısmı okunamamıştır Yenisey ırmağı kenarında olduğu icin bu adla anılmıştır Bu yazıtlar, Kırgızlara aittir
Bunların dışında Turfan bolgesinde yapılan kazılarda ortaya cıkarılan eşyalar uzerindeki yazılar ilk yazılı belgeler arasında duşunulebilir Yine Kazakistan ’ın başkenti olan Astana ’da yapılan kazılarda bulunan gumuş fincanlar uzerindeki Turkce yazılar, Turkcenin tarihini MO 6 yuzyıla kadar goturur
Turklerin Kullandığı Alfabeler
1Gokturk (Orhun) Alfabesi:
2Uygur Alfabesi:
3Arapİslam Alfabesi:
4Kiril Alfabesi:
5Latin Alfabesi: