Kelimenin Yapı Özellikleri

Sözcük Türleri, Yapım Ekleri, Çekim Ekleri, ad Kökleri, Fiil kökleri

KELİMELERİN YAPI ÖZELLİKLERİ

KÖK : Bir kelimenin, daha ufak parçalara ayrılmayan, anlamlı en minik parçasına denir
Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır Misal: “Mektep kelimesinin kökü, “oku fiilidir Fakat bu kelimede “ok kısmı da bir amaç taşır Ama okul ile ok arasında bir alaka yoktur

Kökler iki çeşittir:
1 Ad Kökleri
2 Fiil Kökleri

AD KÖKLERİ : Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir Dört çeşittir:

a) Varlık kökleri : Çöl, yol, sıra, ev
b) Nitelik kökleri : İyi, güzel, fena
c) Duygu kökleri : Ah, vah, tüh, ey
d) Alaka kökleri : Ben, sen, o, ile, için

Ad kökleri tümce içinde “ad, adıl, zarf, önad, ilgeç, bağlaç ve ünlem göreviyle kullanılabilir Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur


Karınca, kelebek, araba

FİİL KÖKLERİ : Hareketleri, işleri anlatan köklere denir


Gel, otur, ver

Sesteş (Eşsesli ) Kökler : Kullanıldığı cümleye kadar keza ad, hem fiil olabilecek köklere denir


Yaz, kız, geç

CISIM : E n az bir yapım eki almış olan sözcüklere denir


Uçak, gözlük, evci

YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER

1 Kolay Kelime : Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir
Ev, yol, git, otur, evler, evi

2 Türemiş Sözcük : Ad veya fiil köklerine değişik yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir Evli, yolluk, gergin, başla,

3 Birleşmiş Sözcük :İki veya daha artı kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir Söylenti, mirasyedi, Karaköy

EKLER

Köklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan ya da değiştiren parçalara ek denir Ekler, tek başlarına anlamsızdır Köklere getirilerek anlam kazanır İki çeşit ilave vardır:
1 Çekim Ekleri 2 Yapım Ekleri

ÇEKİM EKLERİ : Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını bildiren eklere denir

YAPIM EKLERİ : Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir Üretim ekleri eklendiği kök ya da gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştirir İçinde bir yapım eki olan ve yeni kelimeler türetmeye kullanışlı birime gövde denir

EKLER

Üretim Ekleri
1 İsimden isim yapan ekler
2 İsimden fiil yapan ekler
3 Fiilden fiil yapan ekler
4 Fiilden ad yapan ekler

Çekim Ekleri
a) Ad çekim ekleri
*Iyelik ekleri
*Hal ekleri
*Tamlayıcı ekleri
*Çoğul ekleri
b) Fiil çekim ekleri



*Kip ekleri
*Birey ekleri

Olumsuzluk eki bir takım dilciler kadar üretim eki, bazıları kadar da çekim eki olarak kabul edilir böylece yukarıdaki gruba yazılmamıştır

ÇEKİM EKLERİ

A) AD ÇEKİM EKLERİ

1 IYELIK EKLERİ : Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu belirten eklere denir

Tekil Kişiler: Ben (ım, im, um,üm) Kitabım
Sen (ın, in, un, ün) Kitabın
O (ı, i, u, ü, sı, si, su, sü) Kitabı, otomobilsı

Çoğul Kişiler: Biz (ımız, imiz, umuz, ümüz) Kitabımız
Siz (ınız, iniz, unuz, ünüz) Kitabınız
Onlar (ları, leri) Kitapları

2 HÂL EKLERİ : İsimlere gelerek onların durumlarını belirten eklerdir Şart ekleri olarak da adlandırılır

a) İsmin Yalın Hâli ( Yalın Durumu) : Belirtilmiş bir eki yoktur Hiç ilave almayan veya hal ekleri dışındaki ekleri alan isimler yalın haldedir (Konut, evim, evler)
b) İsmin –i hâli (Belirtme Durumu) : Ekleri, ı, i, u, ü ‘dür (Evi, kalemi)
c) İsmin –e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri –e, a ‘dır (Konute)
d) İsmin –de hâli (Katılmak, kalma durumu) : Ekleri –de, da , te, ta şeklindedir (Evde, okulda)
e) İsmin –den hâli (Çıkma, Bölünme Durumu) : Ekleri, den, dan, ten,
tan şeklindedir (Evden, okuldan)

3 TAMLAMA EKLERİ : Isim tamlamalarında kullanılan –ın, in, un, ün ve –ı, i, u, ü ekleridir (Ali ’nin defteri, okulun duvarı)

4 ÇOĞUL EKLERİ : İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan –lar, ler ekleridir (Evler, okullar)


B) FİİL ÇEKİM EKLERİ

1 KİP EKLERİ : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını gösteren eklere denir (Gelmiş, gelir, gelecek)
2 BIREY EKLERİ: Fiillere, kip eklerinden daha sonra gelerek o işi kimin yaptığını gösteren eklere denir (Geldim, okudun)

EKLERLE İLGİLİ KAYDA DEĞER BİLGİLER:

1)Türkçe ’de dört değişiklik –ı, i, u,ü vardır Bunların farkı cümlelerden kavranabilir

Konuti yandı (Sahiplik eki)
Evi yıktılar (Hâl eki)

Velinin konuti (Tamlama eki)
Gezi, yazı (Yapım eki)

2) Iyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır Iyelik ekleri isimlere, kişi ekleri fiillere gelir (EvimIyelik eki) , (GeldimKişi eki)

3) Türkçe ’de –ım, im, um, üm ekleri keza sahiplik eki, ayrıca kişi eki, hem ilavefiil, ayrıca de yapım eki olarak kullanılabilir:
İçim kan ağlıyor (Sahiplik eki)
İstediğin parayı vereceğim (Kişi eki)
Bugün dünden daha iyiyim (Ekfiil)
Gözlerin bir içim su(Yapım eki)

4) –lar, ler ekleri bazen çoğul eki, bazen birey eki, ara sıra de yapım eki olarak kullanılabilir:
Evler şimdi daha güzel (Çoğul eki)
Dün bize geldiler (Kişi eki)
Bu ırk nice Kemaller yetiştirdi (Üretim eki)


: lar, ler ekleri özel isimlere gelip onların anlamlarını değiştirirse üretim ekidir Bu durumda kesme işareti kullanılmaz Özel isme gelip çekim eki olursa kesme işareti kullanılır (Dün gece bize Mehmetler geldi)Yapım eki
(Sınıftaki Mehmet ’ler ayağa kalksın)Çekim eki

5) Yapım ve çekim ekleri köklere getirilirken şu sıra izlenir:
Yazısı –n ı

Hal eki
Kaynaştırma harfi
Sahiplik eki
Kaynaştırma harfi
Üretim eki
Fiil Kökü

6) Fiilen amortisman ve sevgi eki olan –cık bazen varlık isimleri yapar (Tepecik, yavrucuk ) Bu örneklerde değeri düşme anlamı varken; (bademcik) kelimesinde bir organın adı laf konusudur

7) –ı, i, u, ü yapım ekleri ayrıca fiilden isim yapar, ayrıca de fiilden fiil yapar (Kazı çalışmaları başladı)Fiilden isim yapma eki
(Boyayı kazıdı)Fiilden fiil yapma eki

8 –ış, iş ekleri bazen isim, bazen fiil yapar (Tatlı bir bakışı vardı) Fiilden ad yapma eki (Birbirlerine bakıştılar) Fiilden fiil yapma eki

YAPIM EKLERİ

Kök veya gövdelerin daima anlamını, bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri denir Dört başlıca grupta incelenir:

1) İsimden Ad Yapma Ekleri : Ad köklerine gelerek bunlardan yeni isimler türeten eklere denir Bu ekler sadece kelimenin anlamını değiştirir, türünü değiştirmez Bu eklerin olanları şunlardır:
1) –lık, lik, luk, lük : (Gözlük, gecelik)
2) –cı, ci, cu, cü : (Bekçi, konutci) (“Bek kelimesi Eski Türkçe ’de “koruma, muhafaza etme anlamında kullanılmıştır)
3) –lı, li, lu, lü : (Evli, sulu)
4) –sız, siz, suz, süz ( Evsiz, Öksüz) (“Ök kelimesi Eski Türkçe ’de “öğ şeklindedir ve “başlıca anlamına gelir)
5) –fakat : (hemen şimdiancak, acilenancak, yerdeki, gökteama) (Yapım ekleri daima kökten hemencecik sonradan gelirken, ancak eki bu kurala uymaz –ki ekinden önce köke bir çekim eki gelir, sonradan –oysa üretim eki getirilir –ancak ekinin bazen kökten hemencecik sonradan geldiği de görülür Öteancak, beriki)
6) –cık, cik, cuk, cük : (Ufacık, küçücük)
7) –cak, cek, çak, çek : (Büyücek)
–cağız, ceğiz, çağız, çeğiz: (Köyceğiz, çocukçağız)
9) –ca, ce, ça, çe : Türkçe, alaca
10) –daş, deş, taş, teş : atadaş, sesteş
11) –ncı, nci, ncu, ncü : birinci, yedinci
12) –ar, er : beşer
13) –z : ikiz
14) –sı, si,su, sü : çocuksu
15) –ımsı, imsi, umsu, ümsü: ekşimsi
16) –layın, leyin: akşamleyin
17) –cileyin : bencileyin
18) –lahza, en : eren, kızan (olgun çocuk)
19) –ç: başlıcaç
20) –cıl, cil, cul, cül, çıl, çil, çul, çül: konutcil, balıkçıl
21) –man, men : kocaman
22) –aç, eç : kıraç, topaç
23) –şın : sarışın
24) –ak, ek : solak, topak
25) –k : bebek, topuk
26) –t : yaşıt
27) –ay, ey : kuzey (Kuz : Güneş görmeyen yer)
28) –sul : yoksul
–la, le : kışla , yayla ( Eski Türkçe ’den günümüze z, y
29) değişmesiyle “ yazın gidilecek yer “ anlamındadır

2) İsimden Fiil Yapma Ekleri: Isim kök ya da gövdelerine gelerek bunları fiile dönüştürür Bu nesil ekleri bölge kelimelerin keza anlamı, hem de türü değişir ekleri şunlardır:

1) –la, le: sula, topla
2) –al, el: eksikal, gizlial
3) –l : ufal
4) –a, e : yaşa, manâsıza
5) –ar, er : sarar (sarı)
6) –da, de : şırılda
7) –kır, kir, kur, kür : tükür, püskür
–k : gecik
9) –r: çılgınr
10) –msı, mse :azıımsa

3) Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller türeten eklerdir Bu ekler kökün anlamını değiştirir fakat türünü değiştirmez Esas ekleri şunlardır:

b) n: giyin
c) –l : kırıl
d) –ş : dövüş
e) –r : aşır
f) –t : kızart
g) –dır, dir, dur, dür, tır, tir, tur, nesil : koştur
h) –ar, er : çıkar
i) –a, e : tıka
j) –ı, i, u, ü : kazı
k) –mse: gülümse
l) –ala, ele : kovala

4) Fiilden Isim Yapma Ekleri : Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan isimler türeten eklerdir Bu ekleri bölge kelimelerin keza anlamı, hem de türü değişir Fiilden isim üretim eklerinin başlıcaları şunlardır:

1) –mak, mek : yapmak
2) –ma, me : kıyma, sarma
3) –ış, iş, uş, üş : bakış
4) –m : giyim
5) –k : çatlak
6) –ak, ilave : dönilave
7) –n : tütün
8)–gı, gi, gu, gü, kı, ama, ku, kü: saygı
9) –ga, ge : bölge
10) –gın, gin, gun, gün, kın, kin, kun, kün : dalgın
11) –gan, gen, kan, ken : sıkılgan
12) –gıç, giç, guç, kuvvet : dalgıç
13) –gaç, geç : yüzgeç
14) –ıcı, ici, ucu, ücü : yelken direğiucu
15) –ç : usanç
16) –ı, i, u, ü : gezi
17) –a, e, : yara
18) –ntı, nti, ntu, ntü : bozuntu
19) –t : geçit
20) –l : ışıl
21) –sı, si, su, sü : sinsi
22) –anak, enek: görenek
23) –aç, eç : güleç
24) –alak, elek : yatalak
25) –maç, meç : yırtmaç
26) –sal, sel : uysal
27) –man, men : seçmen, öğretmen
28) –sak: tutsak
29) –ca, ce : eğlence
30) –maca, mece : bulmaca *