Turkcedeki ekler, Sozcuk yapısı, Turkce sozcuk yapısı, Turkce ekler, cekim ekleri, yapım ekleri
I EKLER
Sozcuklerin kok veya govdelerine gelerek onların cumledeki gorevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sozcukler tureten ses veya ses birleşimlerine ek (takı) denir
Ekler cekim eki ve yapım eki olmak uzere temelde ikiye ayrılır
A CEKİM EKLERİ
Cekim ekleri fiil cekim ekleri ve isim cekim ekleri olmak uzere ikiye ayrılır Fiil cekim eklerini “fiiler konusunda gorduğumuz icin burada sadece isim cekim eklerine değineceğiz
Şimdi isim cekim eklerini anlamlarıyla gorelim
İSİM CEKİM EKLERİ
İsim soylu sozcuklere gelerek onlara cumlede gorev ve anlam kazandıran eklerdir
1 Cokluk Eki
Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından cokluğunu bildirmektir
Okullar, evler, insanlar, cicekler, sular
Cokluk eki, bu işlevinin dışında eklendiği sozcuğe değişik anlamlar da kazandırır
“Turkler koklu milletlerdendir
cumlesine “millet anlamı,
“Beş yaşlarında bir cocuğu var
cumlesine “yaklaşık anlamı,
“Bu akşam Bulent Beyler bize gelecekler
cumlesine “aile anlamı,
“Akşamları erken yatmayı severim
cumlesine “her anlamı katmıştır
2 Hal (Durum) Ekleri
İsim soylu sozcuklere gelerek onların yuklemle ya da diğer sozcuklerle ilgilerini sağlayan eklerdir
a i hal eki (belirtme hali) : İsimlere getirilen “ı, i, u, u ekidir
“Ses i duydum
“Okul u bitirdim
cumlelerinde kullanılan eklerdir Fiilin neyi etkilediğini gosterir Fiile sorulan “kimi, neyi sorularına cevap verir
b e hal eki (yonelme hali) : İsme getirilen “a, e hal ekidir
“Okula dun gitmedim
cumlesinde yer bildirir
“Akşama size geleceğiz
cumlesinde zaman bildirir; zarf yapar
c de hal eki (bulunma hali) : İsme getirilen “da, de, ta, te ekidir
“Durakta otobus bekliyor
cumlesinde yer bildirir
“İki saattir ayakta duruyor
cumlesinde durum bildirerek zarf yapmış
“Beşte gidelim sinemaya
cumlesinde zaman bildirerek zarf yapmış
“Onlar sanatın gozde kişileridir
cumlesinde eklendiği sozcuğun anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış “de hal eki bu durumda yapım eki olmuştur
“Tarlada adam boyunda mısırlar vardı
cumlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamıştır
d den hali (cıkma durumu) : İsme getirilen “dan, den, tan, ten ekidir
“Dukkandan az once cıktı
cumlesinde yer bildirmiş
“İzmir'e akşamdan gidelim
cumlesinde zaman bildirmiş
“Sıradan kitaplar sana bir şey kazandırmaz
cumlesinde eklendiği sozcuğun anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş
“Kitaptan daha iyi dost olur mu?
cumlesinde karşılaştırma bildirmiş
“Hastalandığından okula gelememiş
cumlesinde neden bildirmiş
e Yalın hali : İsimlerin hal eki almamış şeklidir İsimler hal ekleri dışındaki cekim eklerini aldıklarında yalın halden cıkmaz
“Cicek, evler, okulumuz, kitap, ağac
3 Eşitlik Eki
İsim soylu sozcuklere gelip onlara değişik anlamlar katan ve anlama bağlı olarak onları sıfat, zarf yapan ce , ca (ce, ca) ekleridir
“Boyle cocukca davranmamalısın (benzerlik)
“Ailece tatile gittik (topluluk, birlikte)
“Benden boyca uzunsun (karşılaştırma, bakımından)
“Bence sen de haklısın (gorelik, kanaat)
“Masraflarınız şirketimizce karşılanacak (tarafından)
4 İyelik Eki
Eklendiği ismin bir şahsa ya da nesneye ait olduğunu gosteren ektir Aitlik ilgisini, kendinden onceki bir sozcuğe ya da soz obeğine bağlayarak bildirir Altı şahsa gore cekimlenir
(benim)
(senin)
(onun)
(bizim)
(sizin)
(onların)
defter im
defter in
defter i
defter imiz
defter iniz
defter leri
silgi m
silgi n
silgi si
silgi miz
silgi niz
silgi leri
İyelik eklerini benzer eklerle karıştırmamak gerekir Orneğin iyilik ucuncu tekil kişi eki ile belirtme hali eki karıştırılabilir
“Ev i yeni aldık (o evi)
“Ev i cok buyukmuş (onun evi)
Bu iki sozcukte de “i eki var Hangisi iyelik, hangisi hal anlamak icin şu soruyu sorabiliriz:
“Kimin evi?
Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cumlenin cevap verdiğini ve “Onun evi buyukmuş şeklinde soylenebildiğini goruyoruz Oyleyse “i eki ikinci cumlede iyelik eki, birinci cumlede ise “Neyi aldık? sorusuna cevap verdiğinden “i hal eki olarak kullanılmıştır
Ayrıca “i eki almış sozcuğun başına “onun sozcuğu getirerek de bunu anlayabiliriz
(Onun) “Ev i yeni aldık
olmuyor, ama
(Onun) “Ev i cok buyukmuş
oluyor Demek ki ikinci cumledeki “i eki, iyelik ekidir
5 İlgi Ekleri
İyelik ekiyle cok sıkı bicimde ilgisi olan bir ektir Eklendiği isme ait olan başka bir sozun varlığını gosterir Bağlı olduğu isim ilgi ekli isimden sonra gelir
Ben im
Sen in
O nun
Biz im
Siz in
Onlar ın
kitabım
kitabın
kitabı
kitabımız
kitabınız
kitapları
B YAPIM EKLERİ
İsim ve fiillerin kok veya govdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil tureten eklerdir
Burada kok sozunu de acıklamakta fayda var
Kok
Bir sozcuğun anlamı ve yapısı bozulmadan parcalanamayan en kucuk parcasıdır
Koklerde yapım eki bulunmaz, ancak cekim eki bulunabilir Orneğin;
“Ağaclarımız sozcuğunde “ağac, sozcuğun, anlamlı ve parcalanamayan en kucuk parcasıdır “lar cokluk ekidir; yani isim cekim ekidir
“(ı)mız eki iyelik ekidir; yani isim cekim ekidir
Oyleyse bu sozcuk yapım eki almamıştır, kok halindedir
Kokler iki turde bulunur: İsim kokleri ve fiil kokleri
“Baktı sozcuğundeki kok “bak fiil koku; “tuzluk sozcuğunun koku olan “tuz isim kokudur
Sozcuğun kokuyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır
“Balıkcılık kelimesinin ek ve koklerine “balıkcılık şeklinde ayrılır Yoksa “balık kelimesi bolunup de kokune “bal denemez Cunku “bal kelimesi ile “balık kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur
Sozcuğun yapım eki aldıktan sonraki durumuna govde denir
Bir sozcuk birden cok yapım eki alabilir İlk yapım eki koke diğerleri govdeye eklenir
Cekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları
Cekim ekleri eklendiği sozcuğun anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, koke bağlı olmak şartıyla, değiştirir Orneğin;
“Kitabı aradım
cumlesindeki “kitaozcuğu “sayfalardan oluşan ve okunan nesne anlamındadır “i hal ekini alarak “kitabı şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir
“Kitapcı aradım
cumlesinde ise “sayfalardan oluşan ve okunan nesne olan “kitap sozcuğu “cı yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiş, “kitap satılan yer anlamına gelmiştir Yani “kitapla bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sozcuk oluşmuştur
Cekim ekleri bir sozcuğe yapım ekinden sonra eklenir Yani once yapım ekleri, sonra cekim ekleri gelir İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır
Ek ve kok hakkındaki bu genel bilgilerden sonra şimdi eklerin onemlileri uzerinde durabiliriz
1 İsimden İsim Yapan Ekler
İsim kok veya govdelerine gelerek onlardan yeni isimler tureten eklerdir Ancak bu sozcukler sıfat, zarf gibi gorevlerde de kullanılabilir
“Kiralık ev vardır
“Sulu yemeleri cok sever
“İşsiz insanlara yardımcı oluyordu
“Buyuyunce futbolu olacakmış
“Sınıflara ucer kişi alalım
2 İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim kok veya govdelerine gelerek onlardan fiil tureten eklerdir
“Bahcedeki cicekleri suladı
“Hastamız nihayet duzeldi
“Arabanın camurluğu eğrildi
“Dudağın kanamış
“Cocuğunu gorunce gozleri yaşardı
“Kulağına ne fısıldadı?
“Bugun cok geciktin
“Sonbaharda yapraklar sararır
3 Fiilden İsim Yapan Ekler
Fiil kok veya govdelerine gelerek onlardan isim tureten eklerdir Bunlar da cumlede sıfat, zarf gorevlerinde kullanılabilir
“Otobus durakları yenileniyor
“Ders calışmak icin istek gerekir
“Asırlardır bir yığın dertle uğraşıyoruz
“Evrenin mayası sevgi değil midir?
“Senin alıngan olduğunu unutmuşum
“Dalgıclar batan gemiyi arıyor
“Okuyucu eserin kalitesini bilir
“Yazı yazmakta ustalaşmıştı
“Artık elektriklerde kesinti olmayacak
“Bu dağlar arsında gecit var mı?
4 Fiilden Fiil Yapan Ekler
Fiil kok veya govdelerine gelerek onlardan yeni fiiller tureten eklerdir
“Masadan duşen vazo kırıldı
“Kurşun sesiyle ortalık karıştı
“İnşaatı iki yılda bitirdi
“Kucuk kopek, konuklara saldırdı
“Bakkaldan kendine gazete aldırttı
“Bahcedeki cicekleri koparmışlar
“Savcı butun dosyaları inceletti
I EKLER
Sozcuklerin kok veya govdelerine gelerek onların cumledeki gorevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sozcukler tureten ses veya ses birleşimlerine ek (takı) denir
Ekler cekim eki ve yapım eki olmak uzere temelde ikiye ayrılır
A CEKİM EKLERİ
Cekim ekleri fiil cekim ekleri ve isim cekim ekleri olmak uzere ikiye ayrılır Fiil cekim eklerini “fiiler konusunda gorduğumuz icin burada sadece isim cekim eklerine değineceğiz
Şimdi isim cekim eklerini anlamlarıyla gorelim
İSİM CEKİM EKLERİ
İsim soylu sozcuklere gelerek onlara cumlede gorev ve anlam kazandıran eklerdir
1 Cokluk Eki
Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından cokluğunu bildirmektir
Okullar, evler, insanlar, cicekler, sular
Cokluk eki, bu işlevinin dışında eklendiği sozcuğe değişik anlamlar da kazandırır
“Turkler koklu milletlerdendir
cumlesine “millet anlamı,
“Beş yaşlarında bir cocuğu var
cumlesine “yaklaşık anlamı,
“Bu akşam Bulent Beyler bize gelecekler
cumlesine “aile anlamı,
“Akşamları erken yatmayı severim
cumlesine “her anlamı katmıştır
2 Hal (Durum) Ekleri
İsim soylu sozcuklere gelerek onların yuklemle ya da diğer sozcuklerle ilgilerini sağlayan eklerdir
a i hal eki (belirtme hali) : İsimlere getirilen “ı, i, u, u ekidir
“Ses i duydum
“Okul u bitirdim
cumlelerinde kullanılan eklerdir Fiilin neyi etkilediğini gosterir Fiile sorulan “kimi, neyi sorularına cevap verir
b e hal eki (yonelme hali) : İsme getirilen “a, e hal ekidir
“Okula dun gitmedim
cumlesinde yer bildirir
“Akşama size geleceğiz
cumlesinde zaman bildirir; zarf yapar
c de hal eki (bulunma hali) : İsme getirilen “da, de, ta, te ekidir
“Durakta otobus bekliyor
cumlesinde yer bildirir
“İki saattir ayakta duruyor
cumlesinde durum bildirerek zarf yapmış
“Beşte gidelim sinemaya
cumlesinde zaman bildirerek zarf yapmış
“Onlar sanatın gozde kişileridir
cumlesinde eklendiği sozcuğun anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış “de hal eki bu durumda yapım eki olmuştur
“Tarlada adam boyunda mısırlar vardı
cumlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamıştır
d den hali (cıkma durumu) : İsme getirilen “dan, den, tan, ten ekidir
“Dukkandan az once cıktı
cumlesinde yer bildirmiş
“İzmir'e akşamdan gidelim
cumlesinde zaman bildirmiş
“Sıradan kitaplar sana bir şey kazandırmaz
cumlesinde eklendiği sozcuğun anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş
“Kitaptan daha iyi dost olur mu?
cumlesinde karşılaştırma bildirmiş
“Hastalandığından okula gelememiş
cumlesinde neden bildirmiş
e Yalın hali : İsimlerin hal eki almamış şeklidir İsimler hal ekleri dışındaki cekim eklerini aldıklarında yalın halden cıkmaz
“Cicek, evler, okulumuz, kitap, ağac
3 Eşitlik Eki
İsim soylu sozcuklere gelip onlara değişik anlamlar katan ve anlama bağlı olarak onları sıfat, zarf yapan ce , ca (ce, ca) ekleridir
“Boyle cocukca davranmamalısın (benzerlik)
“Ailece tatile gittik (topluluk, birlikte)
“Benden boyca uzunsun (karşılaştırma, bakımından)
“Bence sen de haklısın (gorelik, kanaat)
“Masraflarınız şirketimizce karşılanacak (tarafından)
4 İyelik Eki
Eklendiği ismin bir şahsa ya da nesneye ait olduğunu gosteren ektir Aitlik ilgisini, kendinden onceki bir sozcuğe ya da soz obeğine bağlayarak bildirir Altı şahsa gore cekimlenir
(benim)
(senin)
(onun)
(bizim)
(sizin)
(onların)
defter im
defter in
defter i
defter imiz
defter iniz
defter leri
silgi m
silgi n
silgi si
silgi miz
silgi niz
silgi leri
İyelik eklerini benzer eklerle karıştırmamak gerekir Orneğin iyilik ucuncu tekil kişi eki ile belirtme hali eki karıştırılabilir
“Ev i yeni aldık (o evi)
“Ev i cok buyukmuş (onun evi)
Bu iki sozcukte de “i eki var Hangisi iyelik, hangisi hal anlamak icin şu soruyu sorabiliriz:
“Kimin evi?
Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cumlenin cevap verdiğini ve “Onun evi buyukmuş şeklinde soylenebildiğini goruyoruz Oyleyse “i eki ikinci cumlede iyelik eki, birinci cumlede ise “Neyi aldık? sorusuna cevap verdiğinden “i hal eki olarak kullanılmıştır
Ayrıca “i eki almış sozcuğun başına “onun sozcuğu getirerek de bunu anlayabiliriz
(Onun) “Ev i yeni aldık
olmuyor, ama
(Onun) “Ev i cok buyukmuş
oluyor Demek ki ikinci cumledeki “i eki, iyelik ekidir
5 İlgi Ekleri
İyelik ekiyle cok sıkı bicimde ilgisi olan bir ektir Eklendiği isme ait olan başka bir sozun varlığını gosterir Bağlı olduğu isim ilgi ekli isimden sonra gelir
Ben im
Sen in
O nun
Biz im
Siz in
Onlar ın
kitabım
kitabın
kitabı
kitabımız
kitabınız
kitapları
B YAPIM EKLERİ
İsim ve fiillerin kok veya govdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil tureten eklerdir
Burada kok sozunu de acıklamakta fayda var
Kok
Bir sozcuğun anlamı ve yapısı bozulmadan parcalanamayan en kucuk parcasıdır
Koklerde yapım eki bulunmaz, ancak cekim eki bulunabilir Orneğin;
“Ağaclarımız sozcuğunde “ağac, sozcuğun, anlamlı ve parcalanamayan en kucuk parcasıdır “lar cokluk ekidir; yani isim cekim ekidir
“(ı)mız eki iyelik ekidir; yani isim cekim ekidir
Oyleyse bu sozcuk yapım eki almamıştır, kok halindedir
Kokler iki turde bulunur: İsim kokleri ve fiil kokleri
“Baktı sozcuğundeki kok “bak fiil koku; “tuzluk sozcuğunun koku olan “tuz isim kokudur
Sozcuğun kokuyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır
“Balıkcılık kelimesinin ek ve koklerine “balıkcılık şeklinde ayrılır Yoksa “balık kelimesi bolunup de kokune “bal denemez Cunku “bal kelimesi ile “balık kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur
Sozcuğun yapım eki aldıktan sonraki durumuna govde denir
Bir sozcuk birden cok yapım eki alabilir İlk yapım eki koke diğerleri govdeye eklenir
Cekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları
Cekim ekleri eklendiği sozcuğun anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, koke bağlı olmak şartıyla, değiştirir Orneğin;
“Kitabı aradım
cumlesindeki “kitaozcuğu “sayfalardan oluşan ve okunan nesne anlamındadır “i hal ekini alarak “kitabı şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir
“Kitapcı aradım
cumlesinde ise “sayfalardan oluşan ve okunan nesne olan “kitap sozcuğu “cı yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiş, “kitap satılan yer anlamına gelmiştir Yani “kitapla bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sozcuk oluşmuştur
Cekim ekleri bir sozcuğe yapım ekinden sonra eklenir Yani once yapım ekleri, sonra cekim ekleri gelir İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır
Ek ve kok hakkındaki bu genel bilgilerden sonra şimdi eklerin onemlileri uzerinde durabiliriz
1 İsimden İsim Yapan Ekler
İsim kok veya govdelerine gelerek onlardan yeni isimler tureten eklerdir Ancak bu sozcukler sıfat, zarf gibi gorevlerde de kullanılabilir
“Kiralık ev vardır
“Sulu yemeleri cok sever
“İşsiz insanlara yardımcı oluyordu
“Buyuyunce futbolu olacakmış
“Sınıflara ucer kişi alalım
2 İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim kok veya govdelerine gelerek onlardan fiil tureten eklerdir
“Bahcedeki cicekleri suladı
“Hastamız nihayet duzeldi
“Arabanın camurluğu eğrildi
“Dudağın kanamış
“Cocuğunu gorunce gozleri yaşardı
“Kulağına ne fısıldadı?
“Bugun cok geciktin
“Sonbaharda yapraklar sararır
3 Fiilden İsim Yapan Ekler
Fiil kok veya govdelerine gelerek onlardan isim tureten eklerdir Bunlar da cumlede sıfat, zarf gorevlerinde kullanılabilir
“Otobus durakları yenileniyor
“Ders calışmak icin istek gerekir
“Asırlardır bir yığın dertle uğraşıyoruz
“Evrenin mayası sevgi değil midir?
“Senin alıngan olduğunu unutmuşum
“Dalgıclar batan gemiyi arıyor
“Okuyucu eserin kalitesini bilir
“Yazı yazmakta ustalaşmıştı
“Artık elektriklerde kesinti olmayacak
“Bu dağlar arsında gecit var mı?
4 Fiilden Fiil Yapan Ekler
Fiil kok veya govdelerine gelerek onlardan yeni fiiller tureten eklerdir
“Masadan duşen vazo kırıldı
“Kurşun sesiyle ortalık karıştı
“İnşaatı iki yılda bitirdi
“Kucuk kopek, konuklara saldırdı
“Bakkaldan kendine gazete aldırttı
“Bahcedeki cicekleri koparmışlar
“Savcı butun dosyaları inceletti