Medyadaki Deprem Kaç Şiddetinde? Çocuklarımızı Nasıl Koruruz?

Tarifsiz bir acıyla sarsıldık. Ülkemizin başı sağ olsun. Göz nazaran göre gelen bir felaketi maalesef derin bir sarsıntıyla yaşadık. Bilim insanlarımızın yıllardır lisana getirdiği ve uyardığı bir zelzele senaryosu gerçeğimiz oldu. Her bir haneye ateş düştü, içimiz yanmaya devam edecek.


Onedio ve öteki birçok yayın platformunda yer alan, sarsıntının kişisel ve toplumsal tesirlerine dair uzman yazılarını dikkatle okumak yararlı olacaktır.


Depremin başta ruhsal tesirleri olmak üzere, çocuklarımızın korunmasına yönelik uzman görüşlerinin dikkate alınması geleceğimiz bakımından kritiktir. Çocuklara zelzelenin nasıl anlatılacağı ve medyaya maruz kalma sonlarının nasıl çizileceğiyle ilgili çabucak artık yapılması gerekenlerin başında şu teklifler yer alıyor; açık bağlantı kurarak çocuklara sarsıntı hakkında aşikâr ölçüde bilgilendirme yapmak, bizleri gözlemlediklerini unutmadan yanlarında korkulu ve panik davranışlar göstermekten kaçınmak, medyada yer alan üzücü ve korkutucu manzaralardan olabildiğince uzak tutmaya çabalamak ve inançta hissettirmek.

Yazının devamında, orta ve uzun vadede çocuk-medya bağlantısı, medya okuryazarlığı, medya kuruluşları ve toplumun sorumlulukları bahislerini bilimsel referanslara dayalı olarak aktaracağım. Anlık acılarımız içinde bunların değerli olmadığı düşünülebilir lakin unutmayalım ki, bugün yaptıklarımız geleceğimizi belirleyecektir ve sağlıklı kuşakların yetişmesi için hepimiz çabalamalıyız.

Öncelikle çocuk haklarına ait kanunlara uymak her bireyin sorumluluğudur. Medyaya ise, bu hususta daha kıymetli misyonlar düşüyor. Yasalar ve etik prensipler çerçevesinde tüm medya kuruluşları ve temsilcilerini bilhassa bu güçlü günlerde ihtimamlı davranmaya davet ediyoruz. Bugün medyada ve toplumsal medyada çocukların gösterildiği birden fazla manzara, çocuk hakları ve etik unsurlar bakımından sıkıntılıdır. Her birimizin artık kişisel yayıncı olabildiği etkileşimli ortamda, tıpkı bir medya temsilcisi üzere bizler de dikkatli olmalıyız. Şimdi yetişkin olmadıkları için medyada yer alma tercihinde bulunamayacak ve kendi özel alanlarını koruyamayacak olan çocuklarımızı korumak hepimizin sorumluluğudur. Düzgün niyetli dahi olsak paylaşımlarımızda çocukların zelzeleyle alakalı ve kimliklerini muhakkak eden imgelerine yer vermemeliyiz. 

1999 sarsıntısında yaşadıklarını toplumsal platformlarda paylaşan birçok kişi, çocukluklarında zelzele bölgesinde imgeleri çekildiği için bugün hala travmatize olduklarını tabir ediyor. Bu seslere duyarsız kalmamalıyız. Olayların heyecanı ve his yoğunluğuyla yapılan paylaşımlar çoğumuza günahsız görünse de kişisel hayatlara önemli boyutta ziyan verebiliyor. Bir paylaşımda bulunurken empati yaparak karar kriteri oluşturabiliriz kendimize. Dahası, zelzele bölgesinde görüntülenen çocukların kaçırılma ihtimallerine ait haberlere rastladık. Bu kadar hayati ziyanlardan çocuklarımızı korumak hepimizin sorumluluğudur.

Çocuk hakları mukavelesi açık halde şunu söz eder; “Her şartta çocuğun üstün faydası gözetilmelidir.”


Bu hususlarda çalışmaları bulunan bilim insanları olarak teklifimiz, medya okuryazarlığı eğitiminin gündeme alınmasıdır. Bilinçlendirmeye dayalı bu eğitimin temel olarak dört ayağı bulunur. Medya kuruluşlarında çalışan ya da çalışmaya aday bireylerin eğitilmesi, eğitimcilerin eğitilmesi, ebeveynlerin eğitilmesi ve çocukların eğitilmesidir.

Okullarda çocuklara kazandırılması teşvik edilen medya okuryazarlığı yetkinliğini, ebeveyn olarak çocuğuyla sade bir formda nasıl uygulayabileceğini düşünen, muhakkak ölçüde kendi medya okuryazarlığı olduğuna ve çocuğuna bunu aktarabileceğine inanan ebeveynlerle bu yazıda bilimsel bilgileri paylaşmak istiyorum. Hususlar halinde ebeveynlerin yapabileceklerini aktararak devamında ayrıntılı bilgilerini açıklayacağım. Burada yer alan bilgiler sırf zelzele özelinde değil, hayatın her alanında çocukların medya ile olan alakalarını sağlıklı hale getirmek içindir. Zelzele ve diğer birçok farklı olay karşısında neler yapılabileceği anlaşılabilir. Çocukları hak ihlallerinden ve ziyanlı tesirlerden büsbütün koruyabilme ve bunu denetim etme imkanımız ne yazık ki bulunmuyor. Bu nedenle çocuklara kendilerini ferdî olarak koruyabilmeleri için medya okuryazarlığı mahareti kazandırılmalıdır. Esasen ferdî olarak hepimiz bu şuurda ve yetkinlikte olmaya efor göstermeliyiz.


10 hususta sağlıklı çocuk-medya ilgisi nasıl kurulur?


1. Her şartta çocuğun üstün faydası gözetilmelidir.

2. Çocukların haklarını ihlal eden manzaralar hiçbir mecrada paylaşılmamalıdır.

3. Çocuğa, yaşı ve şuur seviyesine uygun halde medya ile bağlı haklarının neler olduğu anlatılmalıdır.

4. Çocuğa, kendi kendisini medya içerikleri karşısında koruyabileceği fark ettirilmelidir.

5. Çocuğa medyada maruz kaldığı içeriğin gerçek mi, kurmaca mı olduğunu ayırt etme marifeti kazandırılmalıdır.

6. Çocuğa medya içeriğine erişme, hakikat bilgi kaynaklarına ulaşma, bunları karşılaştırma, farklı kaynakların güvenilirliğini değerlendirebilme, içeriği manaya, tahlil etme, yanlışlı içerikleri ayırt etme ve yorumlama marifetleri kazandırılmalıdır. 

7. Çocuğa, uygun kaynakları bulup onlardan yararlanarak medya içeriği oluşturması konusunda dayanak verilmelidir. İş birliği kurarak bilgilerini toplumsal ortamda üretmesine ve paylaşmasına müsaade verilmelidir.

8. Medya içerikleri ortasında gezinerek bilgi akışını gerçek takip edebilme ve detaylara odaklanma mahareti kazandırılmalıdır. 

9. Keşif, yaratıcılık ve yeni fikirleri uygulayabilme fırsatları sunulmalıdır.

10. Çevrimiçi platformlarda ziyanlı içeriklerin ve sayfa yönlendirmelerinin filtrelemesi teknik olarak yapılmalı ve açıklanmalıdır. 

Söz edilen bu yetkinlik ve hünerlerin çocuğa kazandırılması istikametindeki uygulamalar, çocuğun yaşı ve şuur seviyesi gözetilerek düzenlenir. Gerçek hayattan uygun örnekler seçilerek, çocukla birlikte her bir hünerin uygulaması yapılabilir. Devamında çocuğun kendi başına yapması desteklenir ve gözlemlenerek gerçek ve yanlış uygulamalarla ilgili geri bildirim verilebilir. 

Televizyon programlarında, haberlerde, gazetelerde ve toplumsal medyada çocukların uygunsuz kullanımı sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Çocukların bireylerin en temel haklarına ziyan verecek seviyede görülebilen bu ihlaller, özgüvenlerini sarsma, küçük düşürme, umutlarını yitirme, ticari yarar materyali haline getirme, birçok tehdide karşı savunmasız bırakma üzere çeşitli boyutlarda gerçekleşir. Haklarını savunamayan çocukları medyanın olumsuz tesirlerinden korumak için ulusal ve memleketler arası seviyede yapılmış düzenlemeler bulunur. Bu düzenlemelerin çocuk haklarının korunmasına yönelik yapan tesirleri kuşkusuz çok büyüktür fakat, çocukları hak ihlallerinden büsbütün korumak için tek başına kâfi değildir. Çocuklar kendilerini kişisel olarak korumak üzere özel donanıma sahip olmalıdır. 

Çocuk-medya münasebetinin kapsamı sırf haber içerikleri değildir; reklamlar, tv programları ve toplumsal medya da bahsin kapsamındadır. Çocuklar için en büyük tehlike bir olayın gerçekliğini algılama ve ayırt etme yetersizliğidir. Çocuğun yaşına bağlı olarak bu yeterliliğin seviyesi değişiklik gösterir. Bir medya içeriğinin gerçek ya da kurmaca oluşunu anlayan, kavrayan ve farkında olan çocuklar, kendilerini muhafazayı büyük ölçüde başarabilir. Bilhassa toplumsal medyada maruz kalınan ağır içerikler karşısında çocukları bir yere kadar koruyabilmekteyiz. Bu nedenle, kendi kendini koruyabilen çocuklar yetiştirmek en güzel ve kalıcı tahlil üzere görünüyor. Bunun için planlı bir eğitim siyaseti ve kurumsallaştırma stratejisi izlemek toplumsal açıdan çok değerlidir.

Yeni dünyanın çocukları etkin katılımcılardır.


Oldukça dinamik bir yapıya sahip olan dijital platformlar daima değişiyor, çeşitleniyor ve kullanımı her geçen gün artıyor. Bu dünyaya doğan çocuklar, değişime süratle ayak uyduruyor ve etkileşimde kalıyorlar. Dijital platformlarda çocuklar yalnızca pasif alıcılar değil, birebir vakitte içerik üreten, denetim eden ve biçimlendirme süreçlerine dahil olan faal katılımcılardır. (1) Etkileşime dayalı online dünyaya entegre epeyce hem makus niyetli hem de manipülatif uygulamalara ve mahremiyet tehditlerine maruz kalma potansiyelleri artış gösterir. (2)  

Medya eserleri çocukları amaç alarak hazırlanmasa da kamusal alanda açıktır ve tesirleri kalıcıdır. Çocuklar gördüklerini ve yaşadıklarını, taklit etme üzere yollarla içselleştirir. Bu manada medya çocuğun bilişsel, duygusal ve toplumsal gelişimini olumsuz etkileyebilir. (3) Çocukları medya ve dijital medyanın olumsuz tesirlerinden korumak için milletlerarası ve ulusal yasal ve etik düzenlemeler benimsenmiştir. Çocuk haklarına ait prensipler, 1989 yılında BM Genel Şurası tarafından kabul edilen Birleşmiş Milletler (BM) Çocuk Haklarına Dair Mukavele ile hukuken bağlayıcı milletlerarası bir muahedeye dönüştürülmüştür. BM Mukavelesi 'çocuğun yüksek faydasına öncelik' unsurunu kabul eder. (4) Ülkemiz kanunları ve düzenlemeleri yeniden kıymetli bir düzenektir. Lakin yasal düzenlemelerin yanı sıra toplumsal bir yeterlilik sağlanmalıdır. Ebeveynlere, eğitimcilere ve medya kuruluşlarına bu noktada ortak sorumluluklar düşüyor. Çocuklar ve medya ortasındaki bağ pedagojik yaklaşımla değerlendirilmelidir.


Medya okuryazarlığı eğitimi neleri kapsar?


Medya okuryazarlığı kavramı, çeşitli formatlardaki medya içeriğine erişme, manaya, tahlil etme, kıymetlendirme ve oluşturma yeterliliğidir. (5,6) Kavramın iki temel noktası vardır; birincisi, medya içeriğine ulaşmak için teknolojiyi kullanabilme mahareti, ikincisi ise içeriği manaya, üretme ve kıymetlendirme marifetidir. (7) Ulusal Medya Okuryazarlığı Eğitimi Derneği (NAMLE), medya okuryazarlığının içerikler hakkında eleştirel düşünmeyi gerektirdiğini vurgular. (8) Hasebiyle medya okuryazarlığı eğitiminin bedeli, çocukları yalnızca medyanın olumsuz tesirlerinden korumakta değil, birebir vakitte onları kültür üreticisi ve iştirakçi yapmasındadır. (9)  

Medya okuryazarı davranışlar şunlardır; medya içeriklerini tahlil etme, eleştirel bir biçimde kusurları bulma, medya içeriği oluşturabilme, bunların kaynağını belirleme, siyasi, toplumsal, ticari ve kültürel kazanımlarını tanımlama, medyanın sunduğu bildirileri ve pahaları yorumlama. (10) Yeni medya, karmaşık görsel, sözel ve multimedya tabir biçimlerini, insan ve teknoloji ortasındaki ilgiyi içeren, daima değişen ve çeşitlenen dijital ortamlardır. (11) Bilgi ve irtibat teknolojilerinin, bilhassa Web 2.0 teknolojilerinin gelişmesiyle medya bildirilerini internet üzerinde tesirli bir halde oluşturmak ve iletmek için farklı imkanlar ortaya çıkmıştır. (12) Eğitimcilerin ve ebeveynlerin bu değişime olabildiğince ayak uydurması ve teknoloji kullanım hünerine sahip olması değerlidir. (13) Bu sayede ebeveyn-çocuk diyaloğu kolaylaşabilir. Çocukların bilgileri yapılandırmalarında ebeveynler yönetici değil rehber konumunda olmalıdır. (14) Yapılandırmacı öğrenme olarak tanımlanan bu yaklaşımda çocuklar, gerçek hayat bağlamındaki bir bahiste yeni bilgileri yine oluşturabilirler. (15) Çocuklara güçlü öğrenme tecrübeleri yaşatmak ve etraflarıyla etkileşime girmelerini teşvik etmek için yapılan etkinlikler değerlidir, zira bu türlü öğrenme tıpkı vakitte iş birliği gerektiren kültürel paylaşımdır. (16)

Dijital dünyada kendini koruyan çocuklar yetiştirmek bir sanattır.


Dijital medya okuryazarlığı, Henry Jenkins (17) tarafından 'Çocukların ve gençlerin yeni dijital iştirakçi kültürde faal, yaratıcı ve etik iştirakçiler olmalarını amaçlayan temel toplumsal maharetler ve kültürel yeterlilik' olarak tanımlanır. Temel hünerler içerisinde bilhassa şunlar ön plana çıkar;

“Medya içeriğini manalı bir biçimde örnekleme ve tekrar oluşturma, detaylara odaklanma, zihinsel kapasiteyi genişleten araçlar ortasında manalı etkileşimler kurma, bilgi toplama ve karşılaştırma, farklı kaynakların güvenilirliğini değerlendirebilme, medya içerikleri ortasında gezinerek bilgi akışını takip edebilme, bilgiyi arayarak, özetleyerek ve dağıtarak ağ oluşturma.”

Eleştirme, üretme, iş birliği kurma ve yaratıcı olma niteliklerinin öne çıktığı medya okur yazarlığına (18) sahip olan çocuklar, hak ihlallerine karşı daha şuurlu ve donanımlıdır. Münasebetiyle kendilerini koruyabilecekleri bir yeterlilik seviyesine ulaşırlar. Gereksinim duydukları en geçerli ve emniyetli bilgiye kısa müddette ulaşabilirler. Dijital ortamda maruz kaldıkları bilgilerin, içeriklerin ve kaynakların güvenilirliğini denetleyebilirler. Tüm medya içeriğinin ne hedefle ve nasıl üretildiğini, ne manaya geldiğini kavrayabilirler ve fikirleriyle yeni içerik üreterek toplumsal iştirak hakkını kullanabilirler. (19) Sonuç olarak, çocuklara olumsuz içerikli iletilere karşı özdenetim sistemlerini kullanma, medyayı faydalı ve tesirli kullanma donanımının kazandırılması hayati değere sahiptir. Bu ihtiyaçlar karşılanırsa, çocuk medya karşısında pasif bir alıcı olmak yerine medya lisanını sağlıklı tahlil eden etkin bir iştirakçiye dönüşür. Geleceğin şuurlu kuşaklarının yetişmesi için hepimiz buna takviye olabiliriz.


Yararlanılan kaynaklar:


1. Piotrowski, J. T., Vossen, H. G. M. and Valkenburg, P. M. (2013). Medya ve Çocuk Gelişimi. 1. Türkiye Çocuk ve Medya Kongresi Bildiriler Kitabı, Cilt 2, Çocuk Vakfı Yayınları: 105, Hazırlayan: Haluk Yavuzer ve Mustafa Ruhi Hoş, Kasım, İstanbul.

2. Montgomery, Kathryn C. (2013). ‘’Büyük Veri’’ Bölümünde Çocukların Kapalılığının Korunması. 1. Türkiye Çocuk ve Medya Kongresi Bildiriler Kitabı, Cilt 2, Çocuk Vakfı Yayınları: 105, Hazırlayan: Haluk Yavuzer ve Mustafa Ruhi Hoş, Kasım, İstanbul.

3. Ertürk, Y. D. (2011). Çocukluk Çağı Gelişim Devirlerine Nazaran Medya Kullanımı. Çocuk Hakları ve Medya El Kitabı, 1.Türkiye Çocuk Hakları Kongresi, Çocuk Vakfı Yayınları: 88, Hazırlayan Ruhi Hoş, İstanbul, Şubat.

4. UNICEF (2007). Çocuk Hakları ve Gazetecilik Uygulamaları Hak Temelli Perspektif, UNICEF Orta ve Doğu Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu Bölge Ofisi Tarafından Kabul Edilen Program, UNICEF - Dublin Teknoloji Enstitüsü.

5. Aufderheide, P. (1993). Media Literacy: A Report of The National Leadership Conference on Media Literacy. Washington, DC, Aspen Institute.

6. Livingstone, S., Von Couvering, E., Thumim, N. (2005). Adult Media Literacy: A Review of the Research Literature, Office of Communication Report, London. 

7. RTÜK ve MEB. (Radyo Televizyon Üst Heyeti ve T.C. Ulusal Eğitim Bakanlığı). Dünyada Medya Okuryazarlığı,   

8. NAMLE- National Association for Media Literacy Education (2007). “Core Principles of Media Literacy Education.”  

9. Jenkins, H., Purushotma R., Clinton K., Wiegel M. and Robinson, A.J. (2006). Confronting The Challenges of Participatory Culture: Media Education for The 21st Century. 

10. UNESCO (1982). The Grünwald Declaration on Media Education, Grünwald, Germany.

11. Aczel, P. (2013). Reconceptualizing (New) Media Literacy. DisCo 2013, New Technologies and Media Literacy Education. 8th Conference Reader DisCo 2013.

12. O’Reilly, T. (2005). What Is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for The Next Generation of Software.

13. Graber, D. (2012). Journal of Media Literacy Education 4:1.

14. King, A. (1993). From Sage on the Stage to Guide on the Side. College Teaching.

15. Duffy, T. M. ve Cunningham, D. J. (1996). Constructivism: Implications for The Design and Delivery of Instruction. In David H. Jonassen (Ed.). Handbook of Research for Educational Communications and Technology. New York: Macmillan.

16. Bruner, J. S. (1986). Actual Minds, Possible Worlds. Cambridge, MA: Harvard University Press.

17. Jenkins, H., Purushotma R., Clinton K., Wiegel M. and Robinson, A.J. (2006). Confronting The Challenges of Participatory Culture: Media Education for The 21st Century. 

18. Mihailidis, Paul and Fromm, Megan (2013). Kürasyonun Derinleştirilmesi: Medya Okuryazarlığı Eğitiminde Dijital Yetkinlikler Geliştirilmesi.  1. Türkiye Çocuk ve Medya Kongresi Bildiriler Kitabı, Cilt 2, Çocuk Vakfı Yayınları: 105, Hazırlayan: Haluk Yavuzer ve Mustafa Ruhi Hoş, Kasım, İstanbul.

19. Aydın, D., Karaosmanoğlu, B. (2014). The Integration of New Media Literacy and the Rights of the Child at the Digital Media into the Curriculum. International Conference Institutionalization of Child Rights in The Digital Future. UNICEF CEE/CIS Regional Office, The UNICEF Turkey Country Office, İstanbul University, İstanbul, 16-17 October.

Instagram1

Instagram2

Twitter