Şema kavramı, kişinin kendisini, diğer insanları ve dünyayı anlamlandırdığı, değerlendirdiği zihinsel yapıyı ifade eder. İnsan bu temel zihinsel yapıyı doğduğu andan itibaren oluşturmaya başlar. Şemalar kişinin temel yaşantısı, etrafındaki insanların ona karşı tutumları, kurduğu ilişkiler, öğrenmesinde vb. son derece önemli rol oynar. Oluşan bu yapılar zamanla kişinin davranışlarına yön verir ve bir anlamda hayatını şekillendirir. Çocukluk ve ergenlikte yaşanan olumlu-olumsuz hatıralar ve duygular yetişkinlik dönemindeki olaylarla birlikte tetiklenebilir.
Şemalar zamanla katı, değişmez, koşulsuz kabul edilen değerlendirmeler haline gelirler. Bu özellikleri sayesinde şemalar gittikçe güçlenir, değiştirilmeleri daha zor hale gelirler. Şemalar, bize gelen bilgiyi değerlendirmeye soktuğumuz filtre, süzgeç olarak işlev görürler. Olayları, durumları sahip olduğumuz şemalara göre değerlendirir ve kararlarımızı şemalara göre veririz. Bu da çoğunlukla bilgileri çarpıtmamıza, bozmamıza sebep olur. Kendisiyle ilgili başarısız şeması geliştiren bir öğrenci sınavdan 100 üzerinden 90 dahi alsa kendisini başarısız olarak kabul edebilir.
Şema Terapide kullanılanşemakavramıerken dönem uyum bozucu şemakavramı yerine bir kısaltma olarak kullanılır.Şema terapi, kendimizle, diğer insanlarla ve dünyayla ilgili olarak geliştirdiğimiz olumsuz, uyum bozucu şemaları konu edinir. 18 tane uyumsuz şema alanlarımız;
Terk Edilme Şeması:Bu şemadaki temel inanç, birlikte olunan insan tarafından terk edileceği yönündedir. Birlikte olunan kişiler ölecek, başka birisiyle birlikte olacak, ya da kendisinden ayrılacaktır. En nihayetinde bu birlikte olunan insanlar güvenilmez, tutarsızdır; öyle algılanır.
Kuşkuculuk/Kötüye Kullanılma Şeması:Bu şema her an, diğer insanlardan şu ya da bu şekilde zarar görme ihtimalini içerir. Başkaları bizi aldatabilir, kandırabilir, aşağılayabilir, kötüye kullanabilir ya da bizim canımızı yakabilir
Duygusal Yoksunluk Şeması:Normal duygusal ihtiyaçların diğerleri tarafından yeterince karşılanmayacağı beklentisi, inancıdır. Birlikte olduğumuz insanlar bizi sevmeyecek, bizimle ilgilenmeyecek, zor anımızda yanımızda olmayacak, bize destek olmayacak, bizi dinleyip anlamayacak, gerektiğinde bize rehberlik yapmayacak vb.
Kusurluluk/Utanç Şeması:Bu şemadaki insanlar nedenini tam anlayamadıkları bir şekilde kendilerini kusurlu hissederler. Bu kusurlar, çarpık bacak, fazla kilo, uzun burun gibi açık olabileceği gibi, bencillik, kıskançlık gibi gizli de olabilir. Bu şema, insanı eleştiriye, suçlanmaya aşırı duyarlı kılar. Kişi diğerlerinin yanında rahat olamaz, kendini utangaç ve güvensiz hisseder.
Sosyal İzolasyon (Tecrit Edilme/Yabancılaşma) Şeması:Bu şema insana kendini diğer insanlardan farklı ve ayrı; grupların dışında hissettirir. İnsan bir grubun ya da toplumun parçası hissedemez.
Bağımlılık/Yetersizlik Şeması:Kişi günlük hayatını tek başına idame etmekte zorlanır. Önemli kararlar almakta ciddi sıkıntılar yaşar. Alacağı kararın ya da yapacağı şeyin yanlış olduğunu düşünür. Çaresizlik yoğun yaşanan bir duygudur. Tek başına bir işi başlatmakta zorluk yaşanır. Öyle ki kişinin ne giyeceğine dahi başkaları karar verebilir.
Dayanıksızlık Şeması:İnsanın her an bir felaketle karşılaşma korkusu, beklentisidir. Bu korku ortalama korkudan daha fazladır. Korkular, kalp krizi geçirme gibi tıbbi; çıldırma gibi duygusal; asansörde mahsur kalma, terör olaylarına karışma gibi fobik olabilir.
Başarısızlık Şeması:Kişinin başarısız olduğuna ve bundan sonra da başarısız olacağına inançtır. Buradaki başarısızlık algısı gerçekle orantılı olmayabileceği gibi kişi bu inancından dolayı başarabileceği halde bazı işleri yapmaktan uzak durabilir.
Haklılık/Görkemlilik:Şema “kerameti kendinden menkul” bir haklılığı ve üstünlüğü içerir. Her durumda, çatışmada kişi kendini haklı görür. Kişinin empati duyguları gelişememiştir. Güç ve yetki kazanmaya; üstünlük sağlamaya aşırı bir odaklanma olabilir. Kendi çıkarları doğrultusunda rekabet yaşayabilir ve karşı tarafa baskı uygulayabilir.
Yetersiz Öz denetim Şeması:Kişisel hedefler oluşturma ve bunlara ulaşmada gerekli olan işleri yapmaktan kaçınma söz konusudur. Kişi, dürtü ve duygularını kontrol etmekte zorluk yaşar. Huzursuzluktan, ağrıdan, sıkıntıdan, yüzleşmelerden ve sorumluluklardan kaçınma çokça görülür.
Boyun Eğicilik/Geri Çekilme Şeması:Kişinin kararları, denetimi, son sözü, kontrol başkasına bırakma zorunluluğu hissetmesidir. Burada amaç, öfkeden, karşı tepkiden veya terk edilmekten kaçınmaktır.
Kendini Feda Etme Şeması:Kişinin, kendi memnuniyetinin pahasına da olsa başkalarının ihtiyaçlarını öncelemesi; başkalarının ihtiyaçlarını giderebilmek için aşırı çaba sarf etmesidir. Onay Arama Şeması:Bu şema, kişinin başkalarının onayını alma, kabulünü ve ilgisini kazanmaya karşı aşırı hassasiyeti ile karakterizedir.
Karamsarlık/Hataya Katlanamama Şeması:Hayatın kötüye gideceğine dair bir inanç vardır. Hayatta olumluluklardan ziyade olumsuzluklar üzerinde durulur. Ekonomik, tıbbi bir felaket beklentisi içinde olunur. Aşağılanmaktan, yanlış yapmaktan korkulur.
Duyguları Bastırma/Aşırı Sorumluluk Şeması:Doğal davranış ve dürtülerin sürekli ve aşırı bir baskı altında tutulması ile karakterizedir. Baskılamadaki amaç, yanlış yapmaktan, eleştirilmekten, kabul görmemekten, dürtülerini kontrol edememekten kaçınmaktır. Bu kişilere göre güven ve huzur için bu denetim şarttır.
Yüksek (Acımasız) Standartlar/Aşırı Eleştirellik Şeması:Davranışlarda ve iş başarmada mükemmele ulaşma isteği temel belirleyicidir. Ancak buradaki mükemmellik asla gerçekleştirilemeyecek bir hedeftir.
Cezalandırıcılık(Acımasızlık) Şeması:Bu şema yapılan hiçbir yanlışın cezasız kalmaması gerektiği ile karakterizedir. Öfke, acımasızlık, kendisi de dâhil standartlara uymayanlara katlanamama söz konusudur. Hataları affetmeye karşı olumsuz tavır takınırlar.
Yukarıda ele alınan şemalardaki özellikler hemen herkeste bir miktar bulunabilir. Bizim için önemli olan bu özelliklerin dozu ve hayatımıza nasıl yansıdığıdır. Şemalar, sönük bir yanardağ gibi yalnızca şemanın içinde şekillenen katı inançlara benzeyen ve bunları tetikleyen belirli durumlarda aktive olarak kişinin yaşamını etkileyebilir. Şema devamlılığı; kişinin olumsuz şemaları sürdürmesini sağlayan tüm eylemleri( duygu, düşünce, davranış) ifade eder. Bilişsel çarpıtmalar, kendilik yıkıcı yaşam örüntüleri( kalıpları) şemaların artmasını ve tetiklemesini sağlıyor.
Şema terapinin tedavi sürecinde; şema baş etme biçimlerinde şema teslimi, şema aşırı telafisi ve şema kaçınması olarak gruplarda incelenir. Şema iyileşmesi ile kast edilen, şemanın kişi üzerindeki etkisinin ortadan kalkması veya azalmasıdır. Şema iyileşmesi, şemayı oluşturan düşünce yapılarının, duygusal yaşantıların, bedensel duyumların ve anıların olumsuz etkilerinin ortadan kalkması demektir. Şemanın yol açtığı işlevsiz baş etme biçimlerinin yerini işlevsel davranışlara bırakması da şema iyileşmesinde modlarla, tekniklerle ve ödevlerle danışanı olumlu şemalara sağlıklı moda getirilmesi hedeflenmektedir.
Şema Terapinin Çalıştığı Alanlar;
Borderline kişilik bozukluğu
Narsisistik kişilik bozukluğu
Kişilik bozuklukları
Çift çalışmaları
Yeme bozuklukları
Madde kullanımı
Depresyon
Çocukluk travmaları