SES OLAYLARI
Unlu Daralması
Sozcuklerin sonlarında bulunan geniş unluler (a, e) ozellikle “yor ekinin darlaştırıcı ozelliğinden dolayı daralarak, ı, i, u, u dar unlulerine donuşur Buna unlu daralması denir
bekleyor bekliyor
kalmayor kalmıyor
ozleyor ozluyor
sollayor solluyor
orneklerinde bu daralma gorulmektedir “yor ekin den başka bir ekin ya da sesin darlaştırma ozelliği yoktur Ancak tek heceli olan “de , ye fiilleri, kendinden sonra gelen “y sesinden dolayı darlaşabilir
de – yor di – yor
de – yerek di – yerek
de – yen di – yen
Ancak bazen darlaşma olmayabilir
de – y – ince de – y – ince
Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Unsuzler)
Turkce kurallara gore bir sozcukte iki unlu yan yana gelmez Araya kaynaştırma harfi girer Turkce’de dort tane kaynaştırma harfi vardır: ş, s, n, y Bunların her birinin ozel kullanım yerleri vardır
ş kaynaştırma harfi:
* Uleştirme sayı sıfatlarında kullanılır
Ornek: İkişer, altışar, yedişer
s kaynaştırma harfi:
* Ucuncu tekil şahıs iyelik ekinden once kullanılır Daha cok isim tamlamalarında tamlanan gorevindeki sozcukte gorulur
Ornek: Cocuğun odası, Balığın kokusu
Not: Ancak “su ve “ne kelimeleri bu kurala uymaz
Ornek: Yemeğin suyu yok , Cocuğun neyi kaybolmuş Orneklerinde olduğu gibi…
n kaynaştırma harfi:
* Zamirlerden sonra ek geldiğinde kullanılır
Ornek: Ona haber verin , Bunu biliyoruz
* İyelik eklerinden sonra hal eki gelirse kullanılır
Ornek: Cocuğun kitabını almışlar , Fakirin evini yıkmışlar
* İlgi eklerinden once kullanılır
Ornek: Sobanın kapağı duşmuş , Senenin sonu geldi , Kasabanın sıcağı cok bunaltıcı
y kaynaştırma harfi: Yukarıdaki kuralların dışında olan her yerde “y kaynaştırma harfi kullanılır
Ornek: Odaya girdim , Uşuyerek uyandım , Ağlayanı tanıyorum
Not: Kaynaştırma harfleri aslında iki unlu arasında kullanılır Ancak bazen iki unlu arasına gelmediği halde de kullanıldığı olur Ozellikle “ile, idi, imiş, ise gibi sozcukler unluyle biten bir sozcuğe eklendiğinde baştaki “i unlusu duşer ve yerine “y kaynaştırma harfi gelir
Ornek: silgi silgiyle, soba sobayla, hasta hastaydı, kısa kısaymış, bitti bittiyse
Orneklerinde gorulduğu gibi “y kaynaştırma harfi iki unlu arasında değildir Bu durum “n kaynaştırma harfinde de gorulebilir Zamirlerden sonra hal eki geldiğinde gerekmese de bu harf bulunur
Orneğin; “Ondan bunu hic beklemezdim cumlesinde altı cizili sozcukte “n kaynaştırma harfi iki unlu arasında değildir
Ulama
Sessizle biten sozcukten sonra sesliyle başlayan bir sozcuk gelirse, iki sozcuk birbirine bağlanarak okunur Buna ulama denir
Ornek: Bakkaldan ekmek aldım Cumlesinde iki yerde ulama yapılmıştır Sozcukler arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılmaz
Ses Duşmesi
Sozcuğun aslında bulunduğu halde, ek geldiğinde bazı sesler duşebilir Bu duşme hem unlulerde hem unsuzlerde gorulur
Unlu Duşmesi
Sozcuğun aslında bulunan bir unlunun duşmesidir
Ornek: “Yapraklar daha şimdiden sarardı cumlesinde sozcuğun aslı “sarıdır; “ar eki geldiğinde sozcuğun sonundaki “ı duşmuştur
Unlu duşmesinin en yaygın kullanımı ise “Hece duşmesi adıyla anılan kuraldır Buna gore, sozcuğun son hecesinde bulunan dar unluler, unluyle başlayan bir ek sozcuğe eklendiğinde duşer Bu ozellik bazı organ isimlerinde, Arapcadan dilimize gecen bazı sozcuklerde, bazı Turkce fiillerde gorulur
sabır – ı sabrı
akıl – ı aklı
burun – u burnu
gonul – um gonlum
Orneğin; “Kahvaltıya hazırlanın cumlesinde altı cizili soz “kahve altı sozlerinin birleşmesinden oluşmuş, bu sırada “kahve sozundeki “e duşmuştur
Unsuz Duşmesi
Sozcuğun aslında bulunan unsuzun, ek geldiğinde duşmesidir
kucuk – cuk kucucuk
buyuk – cek buyucek orneklerinde sozcuklerin sonlarında bulunan “k unsuzlerinin duştuğu goruluyor
Ses Turemesi
Sozcuğun aslında olmadığı halde, ek geldiğinde ortaya cıkan seslerdir
genc – cik gencecik
bir – cik biricik
az – cık azıcık
orneklerinde unlu turemesi gorulmektedir Buna benzer bazı sozcukler de vardır Bunlar “opucuk, gulucuk gibi fiilden tureyen sozcuklerdir Ancak “cik eki isim soylu sozcuklerden yeni sozcukler turetebilir Fiilden tureyen bu sozcuklerin “opuşcuk, guluş – cuk gibi sozcuklerden “ş sesinin duşmesiyle oluştuğunu soylemek daha mantıklı olacaktır Dolayısıyla bir unlu turemesinin olduğunu soylemek bu sozcukler icin pek doğru olmaz
Not: Bazen sozcuklerde unsuz de tureyebilir Arapcadan dilimize gecen his, af, zan gibi sozcukler ek ya da yardımcı fiil aldıklarında, sonlarındaki sessizler ciftleşir
his – etmek hissetmek
af – etmek affetmek
zan – etmek zannetmek
orneklerinde bu goruluyor Burada aslında bir ses turemesinden cok sozcuğun Arapcadaki aslında bulunan şeklinin ortaya cıktığını soyleyebiliriz Ancak sozcukler Turkce kurallara gore incelendiğinden, bu, tureme olarak alınagelmiştir
Buyuk ve Kucuk Unlu Uyumları
Her dilde olduğu gibi, dilimizde de sesler unlu ve unsuz olmak uzere iki grupta incelenir Bir sozcukte unluler arasında olduğu gibi unsuzler arasında da bazı ozellikler, hatta unlulerle unsuzler arasında bazı ozellikler vardır Bunları belli başlıklar altında inceleyelim
Buyuk Unlu Uyumu
Turkce’de sekiz unlu vardır Bunlardan a, ı, o, u kalın, e, i, o, u incedir Bir sozcukte kalın unlulerden sonra kalın, ince unlulerden sonra ince unlulerin gelmesi kuralına buyuk unlu uyumu denir
Orneğin; “oğretmen sozcuğu, butun unluleri ince olduğu icin kurala uyar, “asker sozcuğu “a kalın “e ince unlu olduğundan kurala uymaz Universite sınavlarında bununla ilgili bir soru bugune dek sorulmamıştır
Kucuk Unlu Uyumu
Bir sozcukte duz unluden sonra duz, yuvarlak unluden sonra duz – geniş veya dar – yuvarlak unlulerin gelmesi kuralıdır Ozetle bu kurala gore;
a, ı, e, i unluleri birbirinden sonra gelebilir
o, o, u, u unlulerinden sonra ise u, u, a, e gelebilir
Bundan da soru cıkmadığından uzerinde fazla durmuyoruz
Unsuz Benzeşmesi
Dilimizde unsuzler sert ve yumuşak olmak uzere iki gruba ayrılır Sert unluler “c, f, t, h, s, k, p, ş unsuzleridir Bunun dışında kalanlar ise yumuşak unsuzlerdir
Bir sozcuk sert bir unsuzle bitiyor ve o sozcuğe unsuzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki unsuz sertleşir Buna unsuz benzeşmesi denir Elbette bu benzeşme sert ve yumuşak şekli olan seslerde soz konusudur Bu ozelliği dort seste goruyoruz;
p – b, c – c , t – d, ğ – g
Şimdi bu kuralı orneklendirelim:
“Kitap sozcuğunun sonundaki “p sesi serttir Bu sozcuğe biz “de hal ekini getirirsek “kitapda sozu oluşur Bu durumda ekin başındaki “d sesi yumuşak olduğundan sozcukte unsuz benzeşmesine aykırı bir durum gorulur Kurala uyulması icin, “d sesi sertleşmelidir Bunun serti ise, yukarıda gostermiştik, “t dir Dolayısıyla sozcuk, “kitapta olacaktır
okuldan okuldan
avcı avcı
ağacdan ağactan
ocakcı ocakcı
Yukarıdaki sozcuklerde eklerin sozcuğe nasıl uyduğu goruluyor Birinci gruptaki sozcuklerde ek, yumuşak unsuzle biten sozcuklere geldiğinde değişmemiş, ancak ikinci gruptaki sert unsuzlere geldiği zaman sertleşmiştir Bu durum sadece cekim eklerinde değil yapım eklerinde de gecerlidir Ekler sayılara geldiğinde de aynı durum gecerlidir Sayının sesleri nasılsa ek de oyle olmalıdır
Ornek: 11′de, 8′den, 5′te, 3′ten
Ozel isimlerde de aynı kural gecerlidir
Ornek: Samsun’dan, Emin’de, Sinop’tan, Yunus’ta
Unsuz Yumuşaması
İki unlu arasında kalan sert unsuzler yumuşar Buna “unsuz değişimi denir Elbette bu ozellik, ancak yukarıda da soylediğimiz sert ve yumuşak şekli bulunan seslerde gecerlidir Bunlar p, c, t, k sert sessizleridir Orneğin; “ağac sozcuğune i hal ekini getirsek, sozcuğun sonundaki “c sert sessizi yumuşayarak “c olur; yani “ağacı şeklinde yazılır
Ornek: dolap – a dolaba, cekic – e cekice, kanat – ı kanadı, yemek – e yemeğe
Yukarıdaki orneklerde sert sessizlerin yumuşadığı goruluyor Ancak bu kural her sozcukte gecerli değil
Orneğin; “Davranışları, doğruluğunun kanıtıdır cumlesinde altı cizili sozdeki “t sert unsuzu iki unlu arasında kaldığı halde yumuşamamıştır
Hangi sozcukte bu yumuşamanın olacağı hangisinde olmayacağı, belli bir kurala bağlanamaz Hatta tek heceli sozcuklerin coğunda olmazken, bazılarında olabilir Bunu sozcuğun gunluk kullanımlarını dikkate alarak anlayabilirsiniz
Ornek: tek – i teki, cok – u coğu gorulduğu gibi birincide değişim olmadığı halde ikincide olmuştur
Dilimize Arapcadan gecen ve son hecesindeki unlunun uzun okunduğu kelimelerde unsuz değişimi yapılmaz
Ornek: “Sınavda hukuku sececekmiş cumlesindeki altı cizili soz buna ornektir
Bazı sozcuklerde ise ses iki unlu arasında kalmamasına rağmen yumuşar
Ornek: kalp – i kalbi, art – ı ardı, renk – i rengi, harc – ı harcı
Gorulduğu gibi iki unlu arasında kalmadığı halde “p, c, t, k sert unsuzleri yumuşamıştır Bazı sozcuklerde ise bu seslerin yumuşamadığı gorulur
Orneğin; “Sonunda işler sarpa sardı cumlesinde altı cizili sozcukte yumuşama olmamıştır
Orneğin; “Zonguldak’a yerleştiklerini duydum cumlesinde altı cizili sozdeki “k sert sessizi yumuşamamış ancak biz onu okurken “Zonguldağa diye okumalıyız
Unlu Daralması
Sozcuklerin sonlarında bulunan geniş unluler (a, e) ozellikle “yor ekinin darlaştırıcı ozelliğinden dolayı daralarak, ı, i, u, u dar unlulerine donuşur Buna unlu daralması denir
bekleyor bekliyor
kalmayor kalmıyor
ozleyor ozluyor
sollayor solluyor
orneklerinde bu daralma gorulmektedir “yor ekin den başka bir ekin ya da sesin darlaştırma ozelliği yoktur Ancak tek heceli olan “de , ye fiilleri, kendinden sonra gelen “y sesinden dolayı darlaşabilir
de – yor di – yor
de – yerek di – yerek
de – yen di – yen
Ancak bazen darlaşma olmayabilir
de – y – ince de – y – ince
Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Unsuzler)
Turkce kurallara gore bir sozcukte iki unlu yan yana gelmez Araya kaynaştırma harfi girer Turkce’de dort tane kaynaştırma harfi vardır: ş, s, n, y Bunların her birinin ozel kullanım yerleri vardır
ş kaynaştırma harfi:
* Uleştirme sayı sıfatlarında kullanılır
Ornek: İkişer, altışar, yedişer
s kaynaştırma harfi:
* Ucuncu tekil şahıs iyelik ekinden once kullanılır Daha cok isim tamlamalarında tamlanan gorevindeki sozcukte gorulur
Ornek: Cocuğun odası, Balığın kokusu
Not: Ancak “su ve “ne kelimeleri bu kurala uymaz
Ornek: Yemeğin suyu yok , Cocuğun neyi kaybolmuş Orneklerinde olduğu gibi…
n kaynaştırma harfi:
* Zamirlerden sonra ek geldiğinde kullanılır
Ornek: Ona haber verin , Bunu biliyoruz
* İyelik eklerinden sonra hal eki gelirse kullanılır
Ornek: Cocuğun kitabını almışlar , Fakirin evini yıkmışlar
* İlgi eklerinden once kullanılır
Ornek: Sobanın kapağı duşmuş , Senenin sonu geldi , Kasabanın sıcağı cok bunaltıcı
y kaynaştırma harfi: Yukarıdaki kuralların dışında olan her yerde “y kaynaştırma harfi kullanılır
Ornek: Odaya girdim , Uşuyerek uyandım , Ağlayanı tanıyorum
Not: Kaynaştırma harfleri aslında iki unlu arasında kullanılır Ancak bazen iki unlu arasına gelmediği halde de kullanıldığı olur Ozellikle “ile, idi, imiş, ise gibi sozcukler unluyle biten bir sozcuğe eklendiğinde baştaki “i unlusu duşer ve yerine “y kaynaştırma harfi gelir
Ornek: silgi silgiyle, soba sobayla, hasta hastaydı, kısa kısaymış, bitti bittiyse
Orneklerinde gorulduğu gibi “y kaynaştırma harfi iki unlu arasında değildir Bu durum “n kaynaştırma harfinde de gorulebilir Zamirlerden sonra hal eki geldiğinde gerekmese de bu harf bulunur
Orneğin; “Ondan bunu hic beklemezdim cumlesinde altı cizili sozcukte “n kaynaştırma harfi iki unlu arasında değildir
Ulama
Sessizle biten sozcukten sonra sesliyle başlayan bir sozcuk gelirse, iki sozcuk birbirine bağlanarak okunur Buna ulama denir
Ornek: Bakkaldan ekmek aldım Cumlesinde iki yerde ulama yapılmıştır Sozcukler arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılmaz
Ses Duşmesi
Sozcuğun aslında bulunduğu halde, ek geldiğinde bazı sesler duşebilir Bu duşme hem unlulerde hem unsuzlerde gorulur
Unlu Duşmesi
Sozcuğun aslında bulunan bir unlunun duşmesidir
Ornek: “Yapraklar daha şimdiden sarardı cumlesinde sozcuğun aslı “sarıdır; “ar eki geldiğinde sozcuğun sonundaki “ı duşmuştur
Unlu duşmesinin en yaygın kullanımı ise “Hece duşmesi adıyla anılan kuraldır Buna gore, sozcuğun son hecesinde bulunan dar unluler, unluyle başlayan bir ek sozcuğe eklendiğinde duşer Bu ozellik bazı organ isimlerinde, Arapcadan dilimize gecen bazı sozcuklerde, bazı Turkce fiillerde gorulur
sabır – ı sabrı
akıl – ı aklı
burun – u burnu
gonul – um gonlum
Orneğin; “Kahvaltıya hazırlanın cumlesinde altı cizili soz “kahve altı sozlerinin birleşmesinden oluşmuş, bu sırada “kahve sozundeki “e duşmuştur
Unsuz Duşmesi
Sozcuğun aslında bulunan unsuzun, ek geldiğinde duşmesidir
kucuk – cuk kucucuk
buyuk – cek buyucek orneklerinde sozcuklerin sonlarında bulunan “k unsuzlerinin duştuğu goruluyor
Ses Turemesi
Sozcuğun aslında olmadığı halde, ek geldiğinde ortaya cıkan seslerdir
genc – cik gencecik
bir – cik biricik
az – cık azıcık
orneklerinde unlu turemesi gorulmektedir Buna benzer bazı sozcukler de vardır Bunlar “opucuk, gulucuk gibi fiilden tureyen sozcuklerdir Ancak “cik eki isim soylu sozcuklerden yeni sozcukler turetebilir Fiilden tureyen bu sozcuklerin “opuşcuk, guluş – cuk gibi sozcuklerden “ş sesinin duşmesiyle oluştuğunu soylemek daha mantıklı olacaktır Dolayısıyla bir unlu turemesinin olduğunu soylemek bu sozcukler icin pek doğru olmaz
Not: Bazen sozcuklerde unsuz de tureyebilir Arapcadan dilimize gecen his, af, zan gibi sozcukler ek ya da yardımcı fiil aldıklarında, sonlarındaki sessizler ciftleşir
his – etmek hissetmek
af – etmek affetmek
zan – etmek zannetmek
orneklerinde bu goruluyor Burada aslında bir ses turemesinden cok sozcuğun Arapcadaki aslında bulunan şeklinin ortaya cıktığını soyleyebiliriz Ancak sozcukler Turkce kurallara gore incelendiğinden, bu, tureme olarak alınagelmiştir
Buyuk ve Kucuk Unlu Uyumları
Her dilde olduğu gibi, dilimizde de sesler unlu ve unsuz olmak uzere iki grupta incelenir Bir sozcukte unluler arasında olduğu gibi unsuzler arasında da bazı ozellikler, hatta unlulerle unsuzler arasında bazı ozellikler vardır Bunları belli başlıklar altında inceleyelim
Buyuk Unlu Uyumu
Turkce’de sekiz unlu vardır Bunlardan a, ı, o, u kalın, e, i, o, u incedir Bir sozcukte kalın unlulerden sonra kalın, ince unlulerden sonra ince unlulerin gelmesi kuralına buyuk unlu uyumu denir
Orneğin; “oğretmen sozcuğu, butun unluleri ince olduğu icin kurala uyar, “asker sozcuğu “a kalın “e ince unlu olduğundan kurala uymaz Universite sınavlarında bununla ilgili bir soru bugune dek sorulmamıştır
Kucuk Unlu Uyumu
Bir sozcukte duz unluden sonra duz, yuvarlak unluden sonra duz – geniş veya dar – yuvarlak unlulerin gelmesi kuralıdır Ozetle bu kurala gore;
a, ı, e, i unluleri birbirinden sonra gelebilir
o, o, u, u unlulerinden sonra ise u, u, a, e gelebilir
Bundan da soru cıkmadığından uzerinde fazla durmuyoruz
Unsuz Benzeşmesi
Dilimizde unsuzler sert ve yumuşak olmak uzere iki gruba ayrılır Sert unluler “c, f, t, h, s, k, p, ş unsuzleridir Bunun dışında kalanlar ise yumuşak unsuzlerdir
Bir sozcuk sert bir unsuzle bitiyor ve o sozcuğe unsuzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki unsuz sertleşir Buna unsuz benzeşmesi denir Elbette bu benzeşme sert ve yumuşak şekli olan seslerde soz konusudur Bu ozelliği dort seste goruyoruz;
p – b, c – c , t – d, ğ – g
Şimdi bu kuralı orneklendirelim:
“Kitap sozcuğunun sonundaki “p sesi serttir Bu sozcuğe biz “de hal ekini getirirsek “kitapda sozu oluşur Bu durumda ekin başındaki “d sesi yumuşak olduğundan sozcukte unsuz benzeşmesine aykırı bir durum gorulur Kurala uyulması icin, “d sesi sertleşmelidir Bunun serti ise, yukarıda gostermiştik, “t dir Dolayısıyla sozcuk, “kitapta olacaktır
okuldan okuldan
avcı avcı
ağacdan ağactan
ocakcı ocakcı
Yukarıdaki sozcuklerde eklerin sozcuğe nasıl uyduğu goruluyor Birinci gruptaki sozcuklerde ek, yumuşak unsuzle biten sozcuklere geldiğinde değişmemiş, ancak ikinci gruptaki sert unsuzlere geldiği zaman sertleşmiştir Bu durum sadece cekim eklerinde değil yapım eklerinde de gecerlidir Ekler sayılara geldiğinde de aynı durum gecerlidir Sayının sesleri nasılsa ek de oyle olmalıdır
Ornek: 11′de, 8′den, 5′te, 3′ten
Ozel isimlerde de aynı kural gecerlidir
Ornek: Samsun’dan, Emin’de, Sinop’tan, Yunus’ta
Unsuz Yumuşaması
İki unlu arasında kalan sert unsuzler yumuşar Buna “unsuz değişimi denir Elbette bu ozellik, ancak yukarıda da soylediğimiz sert ve yumuşak şekli bulunan seslerde gecerlidir Bunlar p, c, t, k sert sessizleridir Orneğin; “ağac sozcuğune i hal ekini getirsek, sozcuğun sonundaki “c sert sessizi yumuşayarak “c olur; yani “ağacı şeklinde yazılır
Ornek: dolap – a dolaba, cekic – e cekice, kanat – ı kanadı, yemek – e yemeğe
Yukarıdaki orneklerde sert sessizlerin yumuşadığı goruluyor Ancak bu kural her sozcukte gecerli değil
Orneğin; “Davranışları, doğruluğunun kanıtıdır cumlesinde altı cizili sozdeki “t sert unsuzu iki unlu arasında kaldığı halde yumuşamamıştır
Hangi sozcukte bu yumuşamanın olacağı hangisinde olmayacağı, belli bir kurala bağlanamaz Hatta tek heceli sozcuklerin coğunda olmazken, bazılarında olabilir Bunu sozcuğun gunluk kullanımlarını dikkate alarak anlayabilirsiniz
Ornek: tek – i teki, cok – u coğu gorulduğu gibi birincide değişim olmadığı halde ikincide olmuştur
Dilimize Arapcadan gecen ve son hecesindeki unlunun uzun okunduğu kelimelerde unsuz değişimi yapılmaz
Ornek: “Sınavda hukuku sececekmiş cumlesindeki altı cizili soz buna ornektir
Bazı sozcuklerde ise ses iki unlu arasında kalmamasına rağmen yumuşar
Ornek: kalp – i kalbi, art – ı ardı, renk – i rengi, harc – ı harcı
Gorulduğu gibi iki unlu arasında kalmadığı halde “p, c, t, k sert unsuzleri yumuşamıştır Bazı sozcuklerde ise bu seslerin yumuşamadığı gorulur
Orneğin; “Sonunda işler sarpa sardı cumlesinde altı cizili sozcukte yumuşama olmamıştır
Orneğin; “Zonguldak’a yerleştiklerini duydum cumlesinde altı cizili sozdeki “k sert sessizi yumuşamamış ancak biz onu okurken “Zonguldağa diye okumalıyız