Her zelzeleden sonra olduğu üzere 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen ve Türkiye’nin 10 vilayetini etkileyen Kahramanmaraş merkezli zelzelelerin akabinde da “deprem vergileri nerede?” sorusu gündemden düşmüyor.
Gelin bu yazımızda zelzele vergilerine ne olduğunu inceleyelim.
Nedir bu zelzele vergileri?
Öncelikle söylenmesi gereken şey, direkt zelzele vergisi ya da zelzele vergileri isminde vergilerin olmadığı. 17.08.1999 tarihinde yaşanan Marmara Zelzelesi devlet gelirlerinin %15’inin tahsil edildiği bölgede gerçekleşince büyük bir finansman açığı ortaya çıkıyor. Bunun sonucunda hükûmet, bölgede ortaya çıkan yıkımı gidererek hayatın mümkün olduğunca kısa vakitte olağana dönüştürülmesini sağlayacak finansman muhtaçlığını karşılamak için altı tane yeni vergiyi yürürlüğe koyuyor. Bu vergilerden; ek gelir vergisi, ek kurumlar vergisi, ek emlak vergisi, ek motorlu taşıtlar vergisi tek sefer alınıyor. Özel irtibat vergisi ve özel süreç vergisi ise 2003 yılı sonuna kadar uygulanıyor.
Özel irtibat vergisi ile talih oyunları oynanması nedeniyle doğan özel süreç vergisinin uygulanma müddetlerinin 2003 yılı sonunda sona ermesi üzerine bu vergiler 2004 yılından itibaren “özel irtibat vergisi” ve “şans oyunları vergisi” ismi altında tahsil edilmeye başlanıyor.
Bugün politikler başta olmak üzere toplumun büyük kısmınca sarsıntı vergisi olarak tabir edilen ve tartışılan vergi, geçmişten beri birebir isimle yürürlükte olması nedeniyle “Özel İrtibat Vergisi”. Halbuki talih oyunları vergisinin de bu kapsamda kıymetlendirilmesi gerekiyor. Zira özel süreç vergisi yürürlükten kaldırılmadan evvel baht oyunları vergine dönüştürülüyor.
Deprem vergilerinden ne kadar gelir elde edildi?
Depremden çabucak sonra çıkarılan altı vergiden, yürürlüğe girdikleri 1999 yılından, yürürlükten kalktıkları 2003 yılına kadar elde edilen meblağ 5,5 milyar TL’ye yakın. Zelzele için bütçeden yapılan harcamalar ise yaklaşık 287 milyon TL. Zelzele ile ilgili yapılan toplam harcamalar ise (bütçe dışı fon harcamaları, bağış ve hibeler, dış krediler vs.) yaklaşık 445 milyon TL.
Bugün hâlâ uygulanan özel irtibat vergisi ve baht oyunları vergisinden 1999 yılından, 2022 yılı sonuna kadar elde edilen toplam gelir ise yaklaşık 120 milyar TL.
Deprem vergileri nerelere harcandı?
Bütçe istatistiklerinde sarsıntı için yapılan harcama fiyatları yer almakla birlikte, bu harcamaların içeriklerine ait rastgele bir bilgi bulunmuyor. Fakat 2012 yılında cevaplanan bir soru önergesinde harcamaların içeriğine ait bilgiler yer alıyor. Önergede; sarsıntıya hazırlık çalışmaları kapsamında çok sayıda proje yürütüldüğü ve sarsıntıdan en çok etkilenen vilayetlerde gerekli kamulaştırmalar yapılarak 43.053 hak sahibine konut teslim edildiği bilgisi yer alıyor. Tekrar zelzeleden etkilenen vilayetlerde orta hasarlı konutların ve işyerlerinin güçlendirilmesi kapsamında toplam 377.518.800 TL, tekrar bu kentlerde ve köylerde konutlarını yapanlara yardım kapsamında 11.703.900 TL ve afet bölgesinde konut satın almak isteyenlere 225.000.000 TL kredi ödendiği de belirtiliyor.
2011 yılında yaşanan Van Zelzelesi sonrasında zelzele vergilerinin nerelere harcandığı sorusu periyodun Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’e sorulduğunda ise Şimşek; “duble yollara gidiyor, demiryollarına, havayollarına, çiftçimize, eğitime gidiyor” formunda bir karşılık veriyor.
Deprem vergileri neden sarsıntı için harcanamıyor?
Akıllara neden sarsıntı için tahsil edilen vergilerin tamamının sarsıntı için harcanmadığı sorusu gelebilir. Bunun en önemli iki nedeni bulunuyor. Birincisi bütçede geçerli olan “adem-i tahsis” unsuru. Bu prensip, zelzele vergilerinden elde edilen gelirlerin direkt doğruya zelzele ile ilgili harcamalarının finansmanına aktarılmasına mahzur oluyor. Bu nedenle tüm vergilerde olduğu üzere, bu vergilerden elde edilen gelirler de bütçeye gelir kaydedilerek, harcamaların gerektirdiği ölçüde kullanılıyor.
İkincisi ise, bu vergilerin 2003 yılı sonuna kadar sadece sarsıntı harcamalarının finansmanı için değil, tıpkı vakitte o periyotta uygulanan ekonomik istikrar programının desteklenmesi emeliyle yürürlüğe konulmuş olmaları. Bu nedenle bu vergilerden elde edilen gelirlerin tamamının zelzele harcamalarının finansmanı için kullanılması beklentisi, düzenlemenin gayesi açısından da yanlış bir beklenti doğuruyor.
2003 yılı sonrasında özel irtibat vergisi ile baht oyunları vergisinin kalıcı hale getirilmesinin nedenleri olarak ise; telekomünikasyon hizmetlerinin vergilendirilmesi ve bahis ve baht oyunların vergi kapsamı dışında kalmasının önüne geçilmesi gösteriliyor. Bu nedenle 2003 yılı sonrasında bu vergilerden elde edilen gelirlerin sarsıntı için harcanması da kelam konusu olamıyor.
Peki, ne yapmalı?
Deprem üzere muhtemel afete hazır bir yapının oluşturulması için, sarsıntıya özel finansman kaynakları yaratılması en doğrusu. Bu bakımdan muhtaçlık duyulan kaynak çeşidi, zelzelenin finansmanı özel emeliyle toplanacak ve gerektiğinde kullanılacak bir kaynak olan zelzele fonu olarak karşımıza çıkıyor.
Ancak fonlarla ilgili Türkiye'nin karnesi berbat. Özal'lı ANAP iktidarında bürokratik pürüzlerin aşılarak süreçlerin hızlandırılması hedefiyle kurulan fonların sayıları ve yol açtığı meseleler artınca birçoklarının tasfiye edilmiş olmaları zelzele fonuna da kuşkuyla yaklaşılmasına yol açıyor.
Yine de başarılı uygulamalar da mevcut. Örneğin Japonların, 2011 yılında yaşadıkları sarsıntının akabinde harcamaların finansmanının emeklilik fonları ve çocuklu ailelere yapılan yardımları artırmak için ayrılan para ile finanse edilmek zorunda kalmaları üzerine, felaketten sonra bir tahlil üretmenin yararsızlığını anladıklarını belirterek, 2014 yılında afet sonrası muhtaçlığa nazaran süratlice kullanılmak üzere kurdukları 'Özel Afete Hazırlık Fonu' bulunuyor.
Özetle, şayet sarsıntı için kullanılacak bir gelir yaratmak istiyorsak fon uygulaması en hakikat tahlil üzere duruyor. Aksi halde yanıt alamayacağımız “deprem vergileri nerede?” sorusunu sormaya devam etmemiz kaçınılmaz üzere görünüyor.
Betül HAYRULLAHOĞLU