Hikayeyi biliyorsunuz; Dünya evvel bir gaz ve toz bulutuydu. Döne döne çekimin tesiriyle bir gezegene dönüştü. Bu gezegende tek bir kıta ve etrafını çevreleyen dev bir okyanus vardı. Derken bu tek kıta parçalandı ve bugün bildiğimiz Dünya oluştu. Fakat bu kıtalar parçalanırken o dev okyanus da boşluklara gerçek yayıldı ve bugün hala birkaç modülü kalmış olan Tetis Okyanusu ya da farklı bir isimle Tetis Denizi oluştu.
İlk oluşumu sonrası Tetis Denizi, kıta hareketlerine ve su altı volkanlarının oluşturduğu adalara bağlı olarak yayıldı gitti. Gariptir, Tetis Denizi’nin en büyük kalıntıları hala ülkemizde ve Kafkasya’da bulunmaktadır. Yani bugün içinde keyifle yüzdüğümüz pek çok deniz aslında yüz milyonlarca yıllık bir geçmişe sahiptir. Gelin Dünya’nın eski vakitlerine bir seyahate çıkalım ve kıtaların oluştuğu devirde ortaya çıkan Tetis Denizi nedir biraz yakından inceleyelim.
Tetis Denizi nedir? Tüm Dünya’ya hükmeden tek bir su kütlesi:
Biraz eskiye, şöyle birkaç yüz milyon yıl öncesine gidelim. Günümüzden yaklaşık 335 milyon yıl evvel Dünya tek bir kıtadan ve onu çevreleyen tek bir su kütlesinden oluşuyordu. Bugün Dünya’nın sahip olduğu tek kıta Pangea, onu çevreleyen su kütlesi yani dev okyanus ise Pantalassa olarak anılıyor. Bu periyotta her şey yolunda gidiyordu. Ta ki kırılma başlayana kadar.
Günümüzden yaklaşık 200 milyon yıl evvel, bugün Trias ismini verdiğimiz evrede bir şeyler oldu ve Dünya’nın tek dev üstün kıtası parçalanmaya başladı. İlk olarak Lavrasya ve Gondvana olarak ikiye ayrılan kıtanın ortasında bir boşluk oluştu. Temel fizik kuralları mucibince bu kıtanın etrafında olan su kütlesi akışkan olduğu için o boşluğu doldurdu ve Tetis Denizi ortaya çıkmış oldu.
Peki, Tetis Denizi nerede?
Kavramlar biraz karmaşık gelebilir, bu nedenle biraz açıklamakta fayda var. Harika kıta ayrıldıktan sonra oluşan kıtalardan bir tanesi olan Lavrasya kuzeyde yer alıyordu ve bugünkü Kuzey Amerika ve Avrasya’yı barındırıyordu. Oluşan öbür kıta Gondvana ise güneyde yer alıyordu ve bugünkü Güney Amerika, Afrika, Antartika ve Okyanusya kıtalarını barındırıyordu.
Tetis Denizi nerede miydi? Tam ortalarında. Zira üstün kıta parçalandıktan sonra birinci olarak ortada büyük bir boşluk açıldı ve dev kıtanın etrafını saran su kütlesi bu boşluğu doldurdu. Paleozoik vaktin altıncı kısmı olan permiyen periyodundan sonra Lavrasya ve Gondvana kıtaları doğu istikametinde genişleyerek Tetis Denizi’nin yayılmasını sağlamıştır.
Kıtalar parçalandıkça Tetis Denizi’ne neler oldu?
Lavrasya ve Gondvana kıtaları doğu istikametinde genişledikçe Tetis Denizi’nin de oluşumu süreci ilerlemeye devam etti. Tetis Denizi’nin permiyen devrinde açılıp trias devrinde kapanan bir kısmı daha sonra Paleotetis olarak isimlendirilmiştir. Trias periyodundan sonra açılıp kapanan öbür bir kısım ise Neotetis olarak isimlendirilir.
Tersiyer olarak isimlendirilen üçünü vakit devrinde Neotetis büsbütün kapanmıştır zira Lavrasya ve Gondvana kıtaları çarpışmıştır. Bu çarpışmada Alpin Orojenezi ismi verilen bir hareket yaşanmış ve sonucunda Alp - Himalaya dağ sistemi oluşmuştur. Mezozoik vaktin üçüncü alt kısmı olan kretase periyodunda Tetis Denizi giderek batıya gerçek daralmıştır.
Dev muhteşem kıta parçalandıktan sonra dev su kütlesinin boşlukları doldurarak oluşturduğu tek deniz Tetis değildi. Atlas Okyanusu da bu devirde oluşmuştur. Atlas Okyanusu kuzeye yanlışsız yayıldıkça Tetis Denizi’nin doğu kısmı büsbütün kapanmıştır. Arap, Hindistan ve Afrika levhalarının kuzey istikametli hareketi sonucunda Alp - Himalaya dağ jenerasyonu oluşum süreci ilerlemiştir. Bu noktalar evvelce Tetis Denizi tabanıydı.
Tetis Denizi bugün nerede?
Lavrasya ve Gondvana kıtalarının bugünkü hangi kıtaları barındırdığına baktığımız vakit aslında orta noktanın yani Tetis Denizi’nin bugün içinde yaşadığımız topraklar ve komşu bölgeler olduğunu görüyoruz. Yani bugün Akdeniz, Karadeniz, Aral Gölü ve Hazar Denizi dediğimiz tüm bu alanlar aslında 200 milyon evvel oluşmuş olan Tetis Denizi’nin bugüne kalan kısımlarıdır.
Tetis Denizi’ni oluşturan kıta hareketleri ve sonuçları:
Tetis Denizi sonrası meydana gelen levha hareketlerinde Afrika, Avrupa’nın altına girmiştir. Oluşan bu sıkıştırma kuvveti ile birlikte bir yükselme oluştu. Sonraki periyotta tekrarlanan Afrika ve Avrasya levhalarının çarpışmaları sonucu pek çok fay ve kaya kıvrımının oluşmasının yanı sıra Tetis Denizi’ne bağlı su yataklarında da deformasyon meydana gelmiştir.
Tüm bu levha hareketleri ve çarpışmalar sonucunda volkanik faaliyetler artmıştı. Bilhassa okyanus tabanlarında bulunan volkanlar, zirveleri suyun yüzeyine çıkacak ve adalar yaratacak kadar büyümüşlerdi. Bu bölgelerde yaşanmış olan sıkışmanın ne kadar ağır olduğunu bugün bile orada olan derin deniz çökeltilerinden ve kıtasal kabuğa binmiş okyanus kabuğu kısımlarından anlıyoruz.
Bu süreçte Alp - Himalaya bölgesinin doğusunda bulunan Hindistan levhası ile Asya levhası birbirine yaklaşıyordu. Günümüzden yaklaşık 50 milyon yıl evvel içinde bugün Hindistan, Arabistan, İtalya, Balkanlar, Yunanistan ve Türkiye’nin olduğu kıta, Avrasya kıtasının geri kalan kısmıyla çarpıştı. Bunun sonuçlarını günümüzde bile görmek mümkün.
Saydığımız ülkeleri içinde barındıran kıta kesimi ile Avrasya’nın başka kısmının çarpışması sonucunda Akdeniz’in kuzey kenarı boyunca Alpler ve Karpatlar, İspanya kenarı, Kuzeybatı Afrika kenarı, Güney Asya kenarı üzere bu kıta bölgesinin büyük bir kısmını oluşturan Alp - Himalaya sıradağları ortaya çıktı. Tetis Denizi’nin geri kalanı ise dediğimiz üzere Akdeniz, Karadeniz, Aral Gölü ve Hazar Deniz’ini oluşturdu. Yani milyonlarca yıl evvel yaşanmış tüm bu olaylar, bugünün doğal hudutlarını belirledi.
Günümüzden yüz milyonlarca yıl evvel oluşmuş olan ve tesirlerini bugün bile gördüğümüz Tetis Denizi nedir, ne vakit oluştu, nasıl oluştu ve nerede gibi merak edilen soruları yanıtlayarak mevzu hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Dünya’nın oluşum süreci ve sonrasında yaşananlar hakkında hala çalışmaların sürdüğünü ve tahminen de tüm bu bildiklerimizin yepisyeni bilgilerle tazelenebileceğini unutmayalım. Husus hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.