Merkez Bankası Lideri Naci Ağbal'ın misyondan alınıp yerine Şahap Kavcıoğlu'nun atanmasının akabinde Dolar/TL'de sert yükseliş yaşandı, kur Kasım 2020'den bu yana birinci kere 8,40'lı düzeyleri test etti. Merkez Bankası'nın döviz rezervlerine yönelik kaygılar ve para siyasetinde oluşan belirsizlik nedeniyle TL'deki sert bedel kaybıyla, iktisadın kur şoku sonucu krize girebileceği ihtarları yapılıyor. Pekala kur şoku nedir, neleri, nasıl tesirler?
Dünyanın hiçbir yerinde malların ve hizmetlerin fiyatı bir günden başkasına değişmez. Bir fincan kahvenin fiyatı ya da aylık yatan maaşlarda günlük değişimler yaşanmaz. Lakin para piyasalarında işleyiş çok daha farklı. Para ünitelerinin bedeli her saniye değişiyor. Bir para ünitesinin pahasındaki değişimler de şirketlerden tüketicilere kadar iktisadın tüm aktörlerini etkiliyor.
Para ünitesinin kıymetindeki ani ve yüksek frekanslı değişimler, 'kur şoku' olarak isimlendiriliyor. Kur şoklarının enflasyondan faiz oranlarına, ithalat ve ihracattan istihdama kadar yayılabilen tesirleri oluyor.
İktisat literatürü ne diyor?
Makroekonomi teorisine nazaran kur şokunun birinci tesiri direkt ya da dolaylı yollarla enflasyonda görülüyor. Şayet Türk Lirası süratli bir kıymet kaybı yaşarsa, ithal edilen tüm eserlerin maliyeti ve münasebetiyle fiyatı artıyor.
Bir öteki tesir ise ihracatta gözleniyor. Para ünitesinde yaşanan süratli bedel kaybı, ihraç edilen eserlerin milletlerarası piyasalarda daha rekabetçi hale gelmesini sağlıyor. Kur şokunun dolaylı tesirleri ise istihdam piyasasında gözleniyor. İktisatta enflasyon ile işsizlik ortasındaki münasebet, 'Philips eğrisi' ismi verilen teoriyle açıklanıyor. Philips eğrisine nazaran, enflasyonda yaşanan düşüş, işsizlikte artış yaratıyor.
Ekonomik gerçekler ne diyor?
BBC'nin haberine nazaran iktisatta teori ve gerçekler her vakit örtüşmez. İktisat teorisinde çoklukla değişkenlerin birebir kaldığı varsayılarak hareket edilir. Bu da gerçekte ekonomide yaşanan dinamiklerin vakit zaman gözardı edilmesi manasına gelebilir.
Kur şoku nedeniyle yükselen enflasyon, tüketicilerin alım gücünü tesirler ve fiyatlar enflasyonun artış suratı oranında yükselmezse tüketime olumsuz yansıyor ve azalan tüketim de şirketlerin işten çıkarma yoluyla maliyet kısmasına neden olabiliyor.
Yani Philips eğrisi, teoriden pratiğe her vakit geçirilemeyebiliyor.
Fiyatlar kur şokundan nasıl etkilenir?
Kur şokları bir ülke içerisindeki fiyatları iki taraftan etkiliyor. Bir para ünitesi kıymet yitirdikçe, o ülke için ithalatın maliyeti yükseliyor. Her dal için kur şokunun maliyeti değişebiliyor.
İkinci tesir ise şirketlerin kâr marjlarına bağlı olarak yaşanıyor. İthal girdi ile üretilen eserlerin maliyeti kur şoku nedeniyle yükseldiğinde kelam konusu bölümdeki rekabetin seviyesine nazaran şirketler maliyeti tüketiciye yansıtma derecesi konusunda karar vermek durumunda kalıyor.
Rekabetin ağır olduğu kesimlerde şirketler kâr marjlarını düşürerek kur şokunu tüketiciye yansıtmama yoluna giderken, daha az rekabetçi alanlarda para ünitesindeki paha kaybının maliyeti tüketiciye daha fazla yansıtılabiliyor.
Birebir formda ithal girdi mallarının oranının fazla olduğu kesimlerde de kur şoku fiyatlara daha fazla yansıyor.