Bir alışveriş sitesinde geziyorsunuz ve diyelim kendinize bir akıllı telefon, tablet, bilgisayar ya da televizyon bakıyorsunuz. Bilgisayar 15 inç, televizyon 50 inç. Tamam da bunlar ne manaya geliyor? Teknolojinin çıkış noktası genel olarak Amerika Birleşik Devletleri olduğu için ekran boyutları da bu ülkede kullanılan uzunluk ünitesi olan inç ile gösteriliyor. Ek bilgi, ekran boyutları çapraz uzunluk üzerinden hesaplanır.
Pekala; bu inç nedir, neye nazaran hesaplanır? Günlük hayatımızda inç nedir sorusunun cevabına gereksinimimiz olmaz zira pek çok olağan ülke üzere metrik sistem kullanıyoruz. Fakat Birleşik Krallık ülkelerinde ve eski İngiliz sömürge ülkelerinde bu sistem kullanılıyor. İnç tarihçesi, bugün duyunca şaşıracağımız pek çok sıra dışı ayrıntıya sahip. Gelin bu alışılmadık ölçüm sistemine ve öyküsüne daha yakından bakalım.
İnç nedir?
İnç, Birleşik Krallık ülkelerinde ve Amerika Birleşik Devletleri üzere eski İngiliz sömürge ülkelerinde kullanılan bir uzunluk ölçü ünitesidir. İnç sözü, Latince her şeyin 1/12 oranını söz eden untia sözünden gelmektedir. İnç ünitesinin de içine dahil olduğu bu farklı uzunluk ve tartı ölçüm sistemi İngiliz üniteleri, emperyal üniteler üzere isimlerle de anılır.
İngiliz üniteleri ya da emperyal üniteler olarak isimlendirilen uzunluk ve tartı ölçüm sisteminde inç, fit ya da feet, yard, galon, libre üzere farklı uzunluk ve yük ölçüm üniteleri kullanılır. Teknolojinin merkezi ABD üzere bu ölçü ünitelerini kullanan ülkeler olduğu için ekran boyutlarını bu halde belirtmek bir nevi alışkanlık haline gelmiştir.
İnç ölçü ünitesinin ortaya çıkış kıssası:
İnç uzunluk ölçü ünitesi ile birinci sefer 7. yüzyılda kaleme alınmış bir kitapta karşılaşıyoruz lakin o devir tam olarak nasıl bir uzunluğu tabir ettiği bilinmiyor. Rastgele bir kaynak olmasa bile tahminen o devir sahiden kraliçenin ayak parmağı uzunluğu olarak hesaplanmış olabilir ancak tekrar edelim, bu tarif sadece bir dedikodu da olabilir.
İnç ünitesinin tabir ettiği uzunluğu birinci kere 1150 yılında öğreniyoruz. Bu devirde Kral 1. David, 1 inç uzunluğun çivi tutan bir erkeğin baş parmağının uzunluğu kadar olduğunu belirlemiştir. Sonraki yıllarda ünitenin tabir ettiği uzunluğu biraz daha spesifik hale getirmek için küçük, orta ve büyük baş parmağa sahip üç erkeğin baş parmak uzunlukları yan yana ölçülmüş ve elde edilen kıymet üçe bölünmüştür.
14. yüzyılın başlarında Kral 2. Edward mevzuya dahil oldu ve ölçü sistemini biraz değiştirdi. Buna nazaran 1 inç, boylamasına uç uca yerleştirilen 3 yuvarlak arpa tanesi uzunluğundaydı. Kimi tarihlerde ve bölgelerde 1 inç, boylamasına uç uca eklemiş 12 haşhaş tohumu uzunluğunda da hesaplanmıştır.
1 inç kaç cm?
Armudun sapı, üzümün çöpü, vezir parmağı üzere farklı uzunluklar üzerinden yüzyıllar boyunca hesaplanmaya çalışılan inç uzunluk ünitesi, son halini 1959 yılında almıştır. ABD ve Birleşik Krallık ülkeleri 1959 yılında resmi olarak, 1 inç uzunluğu 25,4 milimetre yani 2,54 santimetre olarak tanımlamışlardır.
Milletlerarası inç ünitesi, İngilizcesi ile inches, kısaca in olarak yazılır. Kısaltmalarda ise fit ünitesi için tek tırnak, inç ünitesi için ise çift tırnak kullanılır. 10’ demek 10 fit, 10’’ demek ise 10 inç demektir. 1 inç 2,54 cm olduğuna nazaran 10 inç 25,4 cm uzunluğundadır. Tüm ölçümleri bu biçimde çarparak kendiniz hesaplayabilir ya da buradaki hesaplama aracını kullanabilirsiniz.
İnç ile birlikte kullanılan öbür ölçü üniteleri:
Birleşik Krallık ve eski İngiliz sömürgesi Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılan ölçüm sistemi sırf inç ünitesinden oluşmuyor. İnç ile birlikte fit, yard, galon ve libre üniteleri de kullanılmaktadır. Kullanılan bu ölçüm ünitelerinin öyküsü de en az inç tarihçesi kadar farklı ayrıntılar barındırıyor.
Fit ya da İngilizce feet, bildiğiniz üzere ayak manasına gelmektedir. Yani fit ünitesi, ayak uzunluğunu temsil etmektedir. İnsan uzunluğunun yaklaşık %15.3'ü, ayak uzunluğudur. Uzun yıllar boyunca bu ölçüm ünitesi Mezopotamya’da, Antik Yunan’da, Antik Mısır’da ve Antik Roma’da kullanılmıştır.
Yard ünitesinin, Kral 1. Henry’nin burnu ile baş parmağı ortasındaki uzunluk ya da bel etrafının uzunluğu olduğu sav edilmektedir. Galon ise Fransızca kase manasına gelen jalon sözcüğünden geliyor.
Libre ya da pound ünitesinin kıssası ise daha da enteresan. Bu ünite, Amerika Birleşik Devletleri’nde tarım eserlerinin yükünü ölçmek için kullanılırken, İngiltere’de madenlerin tartısını ölçmek için kullanılıyordu. O denli ki bugün hala İngiliz para ünitesi olan pound, 1 libre tartısındaki gümüş pahasını söz etmektedir.
Dünyada neden farklı ölçü üniteleri kullanılıyor?
Ölçü ünitelerinin kullanılmasının, tıpkı lisan kullanımı üzere, bir güç göstergesi olduğunu söylemek yanlış olmaz. Nasıl ki Türkiye Cumhuriyeti kurulmadan evvel Osmanlıca üzere farklı bir lisan ve kantar, çeki, batman, okka, dirhem üzere farklı ölçüm üniteleri kullanıyorsak dünyadaki farklı ölçüm üniteleri de ana gücün denetiminde yayılmakta ve kullanılmaktadır.
İngiltere Krallığı’nın güçlü devirlerinde uzunluk ve yük için muhtaçlık duyulan ölçü üniteleri hükümdarın keyfine nazaran düzenlenmiştir diyebiliriz. Ana krallık dışındaki İngiliz sömürgesi ülkeler de hükümdarın gücü altında oldukları için hem İngilizce lisanını hem de ölçü ünitesi üzere öteki kültürel ve bilimsel pahaları kabul etmek zorunda kalmışlardır.
Bugün bizim de kullandığımız metrik sistem ise 1795 yılında Fransa’da bulunmuştur. Uzunluk için metre, yük için kilogram ünitelerinin kullanıldığı bu sistemin güçlü İngiltere Krallığı’nın tesiri altına girmemek için bulunduğunu düşünmek yanlış olmaz. Şaşırtıcıdır, ABD aslında metrik sistemi 1866 yılında kabul etmiştir lakin resmi olarak emperyal sistem kullanılmaktadır.
Ekran boyutu kıymetlerinde ya da yabancı menşeili kıyafetlerin uzunluğunda gördüğümüz inç nedir, neye nazaran hesaplanır sorusunu yanıtladık ve inç tarihçesinin enteresan ayrıntılarla dolu öyküsünü anlattık. Yakın vakitte daima birlikte metrik sistem kullanacağımız günlerin umudunu taşıyoruz.