Dinleme Becerisi Gelişimi
Evlatların dinleme becerisi gelişimini tamamlayabilmeleri için aşamalı bir sıra takip etmeleri gerekmektedir. Bu sıralama Estabrooks (1998) ve Ling (1989) tarafından aşağıdaki biçimde yapılmıştır:
1. Fark etme,
2. Ayırt etme,
3. Tanımlama,
4. Anlamlandırma.
1- Fark etme;Dinleme becerisinin en temel ve kolay olan basamağıdır. Bu basamakta evlatlar sesin varlığını ya da yokluğunu fark edebilirler. Fark etme, sesin içkulaktaki kirpiksi had hücreleri üzere duyuşsal algılayıcılar tarafından algılanarak dimağın işitme merkezinde akustik uyaranlar olarak kişi tarafından tanımlanmasıdır. Bu basamakta evlat etrafındaki sesleri fark etmeyi ve sese odaklanmayı öğrenmektedir. Bir öteki değişle sese dönüt vermeyi ya da sessizlikte fiilsiz kalmayı öğrenmektedir. Fark etme basamağına en uygun örnek saf ses odyometre testlerinde evlatların ses sinyallerine dönüt vermesidir. Bu basamakta evlat etrafındaki seslerin farkına varabilir ve kendi ismi söylendiğinde ya da ses duyduğunda konuşma gibisi sesler üretebilir. Başlangıçta muhitte ses oluştuğunda evlatların dikkati bu seslere çekilebilir. Örneğin: “Kapı mı çaldı?”, “Köpek mi havlıyor?”, “Anne mi çağırıyor ?” üzere.
2- Ayırt etme;Farketme basamağına nazaran daha üst seviye beceriler gerektirmektedir. Bu basamakta evladın seslerin ne meale geldiğini bilmesine gerek yoktur. Lakin “iki sesin tıpkı mı?” yoksa “farklı sesler mi?” olduğunu ayırtedebilme becerisine sahip olması gerekmektedir. Bu basamakta evlat uzun ve kısa sözceleri ayırt etmekte zorlanmazken (ev/bahçe), eşit uzunluktaki sözceleri (gelme/koşma/gitme) ayırt etmede zorlanmaktadır. Tıpkı vakitte evlat sesin kalitesini, şiddetini, müddetini ve perde farklılıklarını ayırt edebilme becerilerini geliştirmektedir.
3- Tanımlama;Bu basamakta evlat konuşma seslerini etraf seslerinden ayırt etmeye ve söylenen yalın sözceleri ya da tümceleri tekrarlamaya çalışmakta ve söylenen nesnelerden kimilerini işaret ederek ya da bakarak tekrar etme uğraşı içine girmektedir. Bu basamak evlatların, konuşmanın hem parçasal ve hem de modüller üst özeliklerindeki farklılıkları ayırt etmeye ve birebir hengamda sesbilgisel kuralları çözümlemeye başladıkları ve geliştirdikleri periyodu
kapsamaktadır. Bu aşamada evlatlar, konuşmanın kesimler üstü özellikleri olan vade (kısa/uzun), konuşma suratı (hızlı/yavaş), şiddet (yumuşak/yüksek), perde (alçak/yüksek perde ya da tiz/kalın) ve vurgu farklılıklarını (konuşmadaki vurgu örüntüleri) algılar ve ayırt ederler. Bunların yanı sıra konuşmanın parçasal özellikleri olan /b/, /m/ ya da /s/, /t/ ve gibisi üzere farklılıkları da algılayıp ayırtedilebilme becerilerini de geliştirirler.
4- Meale; Dinleme becerisinin en güç ve en üst basamağıdır. İşitsel mekanizmanın en son maksadını kapsamaktadır. Manaya, bireyin geçmiş yaşantıları ve dilbilgisel deneyimleri yardımı ile kendisine ulaşan akustik iletileri ya da uyaranları algılaması, anlaması ve sonucunda iletiyi ya da muhit sesini manalı hale getirmesidir. Dinleme becerisinin dinamik biçimde kullanılabilmesi için bahsi geçen dört basamağın çocuklarda sahih bir biçimde gelişmesi
gerekmektedir. İşiten evlatlar için büyük değer taşıyan duyma ve dinleme, işitme kanalındaki engellemeler nedeniyle işitme engelli evlatların lisan ediniminde, konuşmayı anlamada ve üretiminde kıymetli problemlere neden olabilecektir.(2)
Dinleme Becerilerini Geliştirme Yolları
Ailelerin yapması gerekenler
• Tümceleri kısa tutmak.
• Sözdizimsel olarak yalın tümceler kullanmak.
• Evlatların dikkatlerini çekebilmek ve sürdürebilmek için abartılmış tonlama kullanmak.
• Kıymetli sözcükleri vurgulamak.
• Evladın haber sahibi olduğu bahislerde konuşmak.
• Söylediklerini tekrarlar ya da tıpkı manası farklı tümce kalıplarıyla yine evlada söylemek.
• Evlatların eksik ya da yanlış tümceleri tamamlayarak ya da hakikat biçimiyle evlada söyleyerek yanlışlarını fark etmelerine yardımcı olmak.
İşitme engelli evlatların anadillerini edinmelerine yardımcı olunurken, işitme engelli evlatla ilgilenen tüm yetişkinlerin ve eğitimcilerin bahsi geçen düzenlemelere dikkat etmesi
gerekmektedir.
Evlatlar, yetişkinlerin gün uzunluğu rutin olarak yaptığı işlerde onlara yardım etmek isteği içindedirler. Evlatların da yardımcı olabileceği bu tip işler sürecinde, evladın lisan gelişimine ekte bulunmanın yanı sıra haber dağarcığı da geliştirilebilir. Birlikte yapılan bu etkinlikler sırasında, evlat yapılan aksiyonlar ve nesnelerle ilgili sözcükleri öğrenmekle kalmaz, tıpkı devirde harekete ait malumatları de öğrenmektedir.
Örneğin: Evlat babasıyla otomobillerini yıkarken, otomobille ve yıkama fiiliyle ilgili olan tekerlek, kapı, kaput, hortum, fırça üzere sözcüklerin kavramlarını edinirken tahminen bu kesimlerin ne işe yaradığını, otomobil yıkarken neler yapılması gerektiğini de öğrenir.
Münhasıran işitmezlikten kaynaklanan lisan yaşantısı gayrikâfi olan işitme engelli evlatlarla bu ve gibisi zaten oluşabilecek aktiflikleri gerek ebeveynler gerekse evlatla ilgilenen yetişkin ve eksperlerin değerlendirip kullanması çok büyük bir kıymet taşımaktadır. Sonunda işitme engelli evlat anadilini doğal ortamlarda edinebilecek ve lisanı işlevsel olarak kullanabilecektir.
Örneğin: Ana mutfakta yemek yaparken işitme engelli evladın da bu aktifliğe katılmasına müsaade vermeli ve onunla yapılan iş hakkında konuşup söyleşiye katılması sağlamalıdır.
Ana: Buse, bugün pedere ne yemek yapalım.
Buse: Baa ouba. (Baba çorba).
Ana: Çorba mı yapalım, ne çorbası yapalım?
Buse : …. Ouba. (Çocuk mercimekleri işaret ederek, çorba demeye çalışır).
Ana: Mercimek çorbası mı istiyorsun? Haydi mercimek çorbası yapalım. (Mercimek kavanozuna bakarak).
Buse: Eecieee orba ıı ıı. (mercimek çorbası/ evlat valideyi taklit etmeye çalışır).
Ana: Çorbayı seviyorsun dimi? Bize tencere lazım. Tencereyi getir.
Buse: ence-e-uuu- evlat tencereyi alır ve tencereye su koyalım demeye çalışır).
Ana: Aferin! Tencereye su mu koyalım.
Ana ve evlat bu aktiflikte çorba pişinceye kadar karşılıklı söyleşi içimde devam ederler. Bu kısacık aktiflik içinde bile evlada birçok dilsel yaşantılar kazandırılmaktadır. Ana öncelikle evladın görsel uyaranlar mahalline işitsel uyaranlara dikkat etmesini pekiştirmekte ve evladı söyleşiye devam etmesi için cesaretlendirmektedir. Bunun yanı sıra evlat bilmediği kimi sözcüklerin kavramlarını doğal bir ortamda edinebilmekte ve doğal tekrarlar sayesinde bu kavramları pekiştirilebilmektedir. Tıpkı vakitte ana evladın tam anlaşılamayan konuşmasını görsel ipuçlarından daha rahat kestirim edebilmektedir. Başkaca evladın ürettiği eksik ya da günahlı tümceler ve sözceler, ana tarafından düzeltilip gerçek formları evlada geri verilmektedir. Bir sair deyişle evladın yanlışları ona hissettirilmeden düzetilmektedir. Bu ise söyleşinin doğallığını ve akıcılığını bozmamaktadır. Ayrıyeten bu söyleşilerde konuşma suratı yavaşlatılmamalı ve abartılı konuşmalardan kaçınılmalıdır. Abartılı ve yavaş konuşma konuşmanın bürünsel (parçalar üstü) özelliklerini bozacağından işitme engelli evlatların bu özelliklerden ipuçları almaları da engellenmiş olacaktır.
Bilhassa işitmezlikten kaynaklanan dilsel yaşantı eksikliklerin en aza indirgenmesi için işitme engelli evlatlara gerek konut gerek eğitim ortamlarında doğal olarak hazırlanmış lisan yaşantı deneyimleri kazandırmayı amaçlayan ortamlar düzenlenmesi gerekmektedir
Kaynak
GİRGİN, Ü.,(2006), “İşitme Engelli Evlatların Konuşma Edinimi Eğitiminde Dinleme Becerilerinin Önemi” Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri FakültesiÖzel Eğitim Mecmuası, 7 (1) 15-28
Evlatların dinleme becerisi gelişimini tamamlayabilmeleri için aşamalı bir sıra takip etmeleri gerekmektedir. Bu sıralama Estabrooks (1998) ve Ling (1989) tarafından aşağıdaki biçimde yapılmıştır:
1. Fark etme,
2. Ayırt etme,
3. Tanımlama,
4. Anlamlandırma.
1- Fark etme;Dinleme becerisinin en temel ve kolay olan basamağıdır. Bu basamakta evlatlar sesin varlığını ya da yokluğunu fark edebilirler. Fark etme, sesin içkulaktaki kirpiksi had hücreleri üzere duyuşsal algılayıcılar tarafından algılanarak dimağın işitme merkezinde akustik uyaranlar olarak kişi tarafından tanımlanmasıdır. Bu basamakta evlat etrafındaki sesleri fark etmeyi ve sese odaklanmayı öğrenmektedir. Bir öteki değişle sese dönüt vermeyi ya da sessizlikte fiilsiz kalmayı öğrenmektedir. Fark etme basamağına en uygun örnek saf ses odyometre testlerinde evlatların ses sinyallerine dönüt vermesidir. Bu basamakta evlat etrafındaki seslerin farkına varabilir ve kendi ismi söylendiğinde ya da ses duyduğunda konuşma gibisi sesler üretebilir. Başlangıçta muhitte ses oluştuğunda evlatların dikkati bu seslere çekilebilir. Örneğin: “Kapı mı çaldı?”, “Köpek mi havlıyor?”, “Anne mi çağırıyor ?” üzere.
2- Ayırt etme;Farketme basamağına nazaran daha üst seviye beceriler gerektirmektedir. Bu basamakta evladın seslerin ne meale geldiğini bilmesine gerek yoktur. Lakin “iki sesin tıpkı mı?” yoksa “farklı sesler mi?” olduğunu ayırtedebilme becerisine sahip olması gerekmektedir. Bu basamakta evlat uzun ve kısa sözceleri ayırt etmekte zorlanmazken (ev/bahçe), eşit uzunluktaki sözceleri (gelme/koşma/gitme) ayırt etmede zorlanmaktadır. Tıpkı vakitte evlat sesin kalitesini, şiddetini, müddetini ve perde farklılıklarını ayırt edebilme becerilerini geliştirmektedir.
3- Tanımlama;Bu basamakta evlat konuşma seslerini etraf seslerinden ayırt etmeye ve söylenen yalın sözceleri ya da tümceleri tekrarlamaya çalışmakta ve söylenen nesnelerden kimilerini işaret ederek ya da bakarak tekrar etme uğraşı içine girmektedir. Bu basamak evlatların, konuşmanın hem parçasal ve hem de modüller üst özeliklerindeki farklılıkları ayırt etmeye ve birebir hengamda sesbilgisel kuralları çözümlemeye başladıkları ve geliştirdikleri periyodu
kapsamaktadır. Bu aşamada evlatlar, konuşmanın kesimler üstü özellikleri olan vade (kısa/uzun), konuşma suratı (hızlı/yavaş), şiddet (yumuşak/yüksek), perde (alçak/yüksek perde ya da tiz/kalın) ve vurgu farklılıklarını (konuşmadaki vurgu örüntüleri) algılar ve ayırt ederler. Bunların yanı sıra konuşmanın parçasal özellikleri olan /b/, /m/ ya da /s/, /t/ ve gibisi üzere farklılıkları da algılayıp ayırtedilebilme becerilerini de geliştirirler.
4- Meale; Dinleme becerisinin en güç ve en üst basamağıdır. İşitsel mekanizmanın en son maksadını kapsamaktadır. Manaya, bireyin geçmiş yaşantıları ve dilbilgisel deneyimleri yardımı ile kendisine ulaşan akustik iletileri ya da uyaranları algılaması, anlaması ve sonucunda iletiyi ya da muhit sesini manalı hale getirmesidir. Dinleme becerisinin dinamik biçimde kullanılabilmesi için bahsi geçen dört basamağın çocuklarda sahih bir biçimde gelişmesi
gerekmektedir. İşiten evlatlar için büyük değer taşıyan duyma ve dinleme, işitme kanalındaki engellemeler nedeniyle işitme engelli evlatların lisan ediniminde, konuşmayı anlamada ve üretiminde kıymetli problemlere neden olabilecektir.(2)
Dinleme Becerilerini Geliştirme Yolları
Ailelerin yapması gerekenler
• Tümceleri kısa tutmak.
• Sözdizimsel olarak yalın tümceler kullanmak.
• Evlatların dikkatlerini çekebilmek ve sürdürebilmek için abartılmış tonlama kullanmak.
• Kıymetli sözcükleri vurgulamak.
• Evladın haber sahibi olduğu bahislerde konuşmak.
• Söylediklerini tekrarlar ya da tıpkı manası farklı tümce kalıplarıyla yine evlada söylemek.
• Evlatların eksik ya da yanlış tümceleri tamamlayarak ya da hakikat biçimiyle evlada söyleyerek yanlışlarını fark etmelerine yardımcı olmak.
İşitme engelli evlatların anadillerini edinmelerine yardımcı olunurken, işitme engelli evlatla ilgilenen tüm yetişkinlerin ve eğitimcilerin bahsi geçen düzenlemelere dikkat etmesi
gerekmektedir.
Evlatlar, yetişkinlerin gün uzunluğu rutin olarak yaptığı işlerde onlara yardım etmek isteği içindedirler. Evlatların da yardımcı olabileceği bu tip işler sürecinde, evladın lisan gelişimine ekte bulunmanın yanı sıra haber dağarcığı da geliştirilebilir. Birlikte yapılan bu etkinlikler sırasında, evlat yapılan aksiyonlar ve nesnelerle ilgili sözcükleri öğrenmekle kalmaz, tıpkı devirde harekete ait malumatları de öğrenmektedir.
Örneğin: Evlat babasıyla otomobillerini yıkarken, otomobille ve yıkama fiiliyle ilgili olan tekerlek, kapı, kaput, hortum, fırça üzere sözcüklerin kavramlarını edinirken tahminen bu kesimlerin ne işe yaradığını, otomobil yıkarken neler yapılması gerektiğini de öğrenir.
Münhasıran işitmezlikten kaynaklanan lisan yaşantısı gayrikâfi olan işitme engelli evlatlarla bu ve gibisi zaten oluşabilecek aktiflikleri gerek ebeveynler gerekse evlatla ilgilenen yetişkin ve eksperlerin değerlendirip kullanması çok büyük bir kıymet taşımaktadır. Sonunda işitme engelli evlat anadilini doğal ortamlarda edinebilecek ve lisanı işlevsel olarak kullanabilecektir.
Örneğin: Ana mutfakta yemek yaparken işitme engelli evladın da bu aktifliğe katılmasına müsaade vermeli ve onunla yapılan iş hakkında konuşup söyleşiye katılması sağlamalıdır.
Ana: Buse, bugün pedere ne yemek yapalım.
Buse: Baa ouba. (Baba çorba).
Ana: Çorba mı yapalım, ne çorbası yapalım?
Buse : …. Ouba. (Çocuk mercimekleri işaret ederek, çorba demeye çalışır).
Ana: Mercimek çorbası mı istiyorsun? Haydi mercimek çorbası yapalım. (Mercimek kavanozuna bakarak).
Buse: Eecieee orba ıı ıı. (mercimek çorbası/ evlat valideyi taklit etmeye çalışır).
Ana: Çorbayı seviyorsun dimi? Bize tencere lazım. Tencereyi getir.
Buse: ence-e-uuu- evlat tencereyi alır ve tencereye su koyalım demeye çalışır).
Ana: Aferin! Tencereye su mu koyalım.
Ana ve evlat bu aktiflikte çorba pişinceye kadar karşılıklı söyleşi içimde devam ederler. Bu kısacık aktiflik içinde bile evlada birçok dilsel yaşantılar kazandırılmaktadır. Ana öncelikle evladın görsel uyaranlar mahalline işitsel uyaranlara dikkat etmesini pekiştirmekte ve evladı söyleşiye devam etmesi için cesaretlendirmektedir. Bunun yanı sıra evlat bilmediği kimi sözcüklerin kavramlarını doğal bir ortamda edinebilmekte ve doğal tekrarlar sayesinde bu kavramları pekiştirilebilmektedir. Tıpkı vakitte ana evladın tam anlaşılamayan konuşmasını görsel ipuçlarından daha rahat kestirim edebilmektedir. Başkaca evladın ürettiği eksik ya da günahlı tümceler ve sözceler, ana tarafından düzeltilip gerçek formları evlada geri verilmektedir. Bir sair deyişle evladın yanlışları ona hissettirilmeden düzetilmektedir. Bu ise söyleşinin doğallığını ve akıcılığını bozmamaktadır. Ayrıyeten bu söyleşilerde konuşma suratı yavaşlatılmamalı ve abartılı konuşmalardan kaçınılmalıdır. Abartılı ve yavaş konuşma konuşmanın bürünsel (parçalar üstü) özelliklerini bozacağından işitme engelli evlatların bu özelliklerden ipuçları almaları da engellenmiş olacaktır.
Bilhassa işitmezlikten kaynaklanan dilsel yaşantı eksikliklerin en aza indirgenmesi için işitme engelli evlatlara gerek konut gerek eğitim ortamlarında doğal olarak hazırlanmış lisan yaşantı deneyimleri kazandırmayı amaçlayan ortamlar düzenlenmesi gerekmektedir
Kaynak
GİRGİN, Ü.,(2006), “İşitme Engelli Evlatların Konuşma Edinimi Eğitiminde Dinleme Becerilerinin Önemi” Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri FakültesiÖzel Eğitim Mecmuası, 7 (1) 15-28