Bütün İslam dünyası için son derece değerli bir ay olan Ramazan ayının dini değerinin yanında gelen bir de kültürel yapısı vardır. Kimileri ile sadece Türk - İslam kültüründe karşılaştığımız Ramazan gelenekleri ortasında elbet davulcuların ve söyledikleri manilerin yeri bir diğerdir. Aslında mani, Ramazan davulcularının ritme uygun olarak söyledikleri kafiyeli kelamlardan çok daha fazlasıdır.
Maalesef birden fazla vakit sırf Ramazan ayında hatırladığımız mani, aslında Türk edebiyatı kelamlı kültür geleneğinin en kıymetli anlatı çeşitlerinden bir adedidir. Ülkemizin hangi noktasına giderseniz gidin, o yöreye mahsus eşsiz manilerle müsabakanız mümkün. Bu açıdan baktığımız vakit mani, bizim kültürümüzün ayrılmaz bir kesimidir. Gelin mani nedir biraz daha yakından bakalım ve mani tipleri üzerinden birtakım mani örneklerini görelim.
Mani nedir: Çeşitleri, özellikleri ve örnekleri:
Mani nedir?
Mani özellikleri nelerdir?
Mani cinsleri ve özellikleri
Düz mani
Kesik mani
Yedekli mani
Ayaklı mani
Deyiş
Kirpikli mani
Kıstaklı mani
Mani örnekleri
Mani nedir?
Başta aşk olmak üzere pek çok farklı mevzu hakkında söylenebilen mani, halk edebiyatı cinsinin en küçük nazım biçimidir. Arapça kökenli olan mani sözünün Türkçedeki karşılığı ikili beyit manasına gelen koşadır. Manilerin birden fazla 7 hecelidir ve 4 mısradan oluşur fakat farklı biçimleri de vardır. a, a, b, a halinde kafiyelenir.
Mani özellikleri nelerdir?
- Maninin divan edebiyatındaki karşılığı tuyuğdur.
- Manilerin birçok 7 heceli 4 mısradan oluşur.
- 5 mısradan oluşan ve 5, 8, 10, 14 heceye sahip maniler de vardır.
- Manilerin kafiye biçimi şu biçimdedir; a
- a
- b
- a ya da
Türk edebiyatı kelamlı kültür geleneğinin en değerli anlatı çeşitlerinden bir tanesi olan maninin öne çıkan özellikleri genel olarak bu biçimdedir. Maniler birden fazla vakit halkın bir ortaya geldiği kutlama ya da yas merasimlerinde doğaçlama olarak ortaya çıkmaktadır. Geçmişten gelen sayısız mani olduğu üzere bugün de yeni maniler yazılabilir.
Dört mısradan oluşan manilerin manası konusunda biraz sorun yaşanabilir zira ilk iki satırı genele uysa da uymasa da kendi içinde kıymetlendirmek gerekir. Son iki mısra ise maninin tam olarak manasını verir. Farklı bir açıdan bakmak gerekirse birinci iki mısranın son mısrayı güçlendirmek için söylendiği ve üçüncü mısranın aslında mevzuyu yönlendiren asıl güç olduğunu söylemek mümkün.
Mani çeşitleri ve özellikleri:
- Düz mani
- Kesik mani
- Yedekli mani
- Ayaklı mani
- Deyiş
- Kirpikli mani
- Kıstaklı mani
Düz mani:
Tam mani olarak da isimlendirilen düz mani, 7’li hece ölçüsü ile söylenen 4 mısradan oluşur. En yaygın görülen mani cinslerinden olan düz maninin kafiyeleri cinassızdır. a, a, b, a biçiminde epeyce tanıdık bir kafiye biçimi vardır.
Kesik mani:
Cinaslı mani olarak da anılan kesikli maninin ilk mısrası 7 heceden azdır ve birden fazla vakit anlamsızdır zira birinci mısranın tek maksadı kafiye hazırlamaktır. Hayrat olarak da isimlendirilen kesikli mani şayet bir meydanda söyleniyor ve ‘aman aman’ biçiminde başlıyorsa İstanbul manisi olarak anılır.
Yedekli mani:
Artık mani olarak da isimlendirilen yedekli mani, düz maninin sonuna iki mısra daha eklenmesiyle söylenir. Cinaslı kafiyenin kullanılmadığı yedekli maninin birinci mısrası da manalıdır. Düz maninin sonuna iki mısra daha eklenerek yedekli mani söylenmesinin emeli, anlatımı tamamlamak ya da güçlendirmektir.
Ayaklı mani:
Doldurmalı kesik mani olarak da isimlendirilen ayaklı mani, bir kesikli maninin birinci mısrasının doldurulması ile söylenir. Kesikli maninin 7 heceden az olan birinci mısrasının genel hece ölçüsüne uygun olarak doldurulması ile ortaya ayaklı mani çıkar diyebiliriz.
Deyiş:
İki kişinin karşılıklı olarak atışma halinde söylediği manilere deyiş denmektedir. Genel olarak soru yanıt halinde ilerler. Deyiş söyleyenler bu gösteriyi eğlenceli ve keyifli bir halde yürütebilecekleri üzere karşı tarafı, birbirlerini ya da farklı bir mevzuyu sert formda de eleştirebilirler.
Kirpikli mani:
Kesik manilerde cinaslı kafiye kullanılmadığını söylemiştik. Şayet bir kesikli manide cinaslı kafiye kullanılmışsa artık o kirpikli mani olarak anılır. Kirpikli mani, cinaslı mani olarak da isimlendirilebilir.
Kıstaklı mani:
Kıstaklı mani, yazılış özellikleri bakımından düz mani ile birebir birebirdir. Lakin söyleniş hali farklıdır. Kıstaklı mani saz, kopuz ya da davul üzere bir enstrüman ile çalınan ritim üzerine söylenir. İran Türkleri ve Türkistan bölgesinde kıstaklı mani söylemek son derece yaygındır.
Mani örnekleri:
Düz mani;
Şu dağlar olmasaydı
Çiçeği solmasaydı
Ölüm Allah’ın emri
Ayrılık olmasaydı
Kaşların ok dedikçe
Kirpiğin çok dedikçe
Pek mi gönlün büyüdü
Sen üzere yok dedikçe
Kesik mani;
Güle naz
Bülbül eyler güle naz
Girdim bir dost bağına
Ağlayan çok gülen az
Boğaza
Derdim çıktı boğaza
Moskof gözün oyarım
Yan bakarsan boğaza
Bağ bana
Bahçe bana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfün teli bağ bana
Karaca
Aldım aşkın tüfeğin
Vurdum bir kaç karaca
Dünyada bir yâr sevdim
Kaşı gözü karaca
Yedekli mani;
Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim sağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi
Derdim var beller gibi
Söylemem eller gibi
Kalbimin hüznü var
Yıkılmış eller gibi
Gözlerimden yaş akar
Bulanmış seller gibi
Ayaklı mani;
Ah o beni o beni
Kahkül örtmüş o beni
Ben yarimi unutmam
Unutsa da o beni
Deyiş;
Adilem sen naçarsın
İnci mercan saçarsın
Dünya deniz olanda
Gönlüm nere kaçarsın
Ağam derim naçarım
İnci mercan saçarım
Dünya deniz olunca
Ben kuş olup kaçarım
Adilem sen naçarsın
La’l ü gevher saçarsın
Ben bir şahin olunca
Yavrum nere kaçarsın
Ağam derim naçarım
La’l ü gevher saçarım
Sen bir şahin olunca
Ben yerlere kaçarım
Adilem sen naçarsın
La’lü gevher saçarsın
Ben azrail olunca
Kuzum nere kaçarsın
Ağam derim naçarım
La’l ü gevher saçarım
Sen azrail olunca
Ben cennete kaçarım
Türk edebiyatı kelamlı kültür geleneğinin en değerli anlatı çeşitlerinden bir tanesi olan mani nedir, çeşitleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve en yaygın mani örneklerinden kimilerine yer verdik. Mani hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
