Geçtiğimiz haftalarda yağ fiyatlarına artırım duyumu ile marketlerde yağ kuyrukları oluşmuştu. Geçen Kasım ayında yüzde 25 oranında artırım gelen şekerde yine bir artış beklentisi olurken, piyasada şeker bulmak zorlaşıyor. uzmanlar yeni artışların gündemde olduğunu iletirken, şeker piyasasını anlamak ise şeker fabrikalarından ve özelleştirme siyasetlerinden hatta ve hatta nişasta bazlı şekerden geçiyor.
Şeker yine gündemde!
Geçen yılın Kasım ayında yüzde 25 zamlanan şeker fiyatlarının yine gündeme gelmesi bu kez piyasadaki şeker yetersizliği ve hammaddesi şeker olan besin üreticilerinin üretimde zorlanması ile gelen artışlar.
Cumhuriyet Gazetesi’nin geçen günlerde yaptığı bir haberde Türkşeker'in iç pazara şeker arzını kıstığı bildirildi. Şeker karaborsaya düşerken, İstanbul, İzmir ve hatta Gaziantep’te de tatlı ve şekerli eser üreticileri, hammaddeye ulaşmakta zorlandığı öğrenildi.
İzmir Şekerciler, Pastacılar ve Yufkacılar Esnaf Odası Lideri İhsan Esen, 50 kiloluk bir çuval şekerin fabrikada 290 lira olduğunu ancak piyasada olmadığı için karaborsada 700 lirayı aştığını söyledi.
Şekerpancarında bir eza yokken neden bu durum yaşanıyor?
Esen bunu sebebini Türkiye Şeker Fabrikaları'nın iç piyasaya şeker vermemesi olarak açıkladı. Esen ayrıyeten, 'Türkiye şeker fabrikaları imalatçıya, üreticiye neden şeker vermiyor? İç piyasaya şeker vermeyerek neden paniğe sebep oluyor? Bu türlü yaparak krize giren iç piyasada öbür özel şeker fabrikalarında fiyatı artırmasına neden müsaade ediliyor?” sorularını da yöneltiyor.
Zamlar stoklara, stoklar üreticiye, üretici fiyatlara, fiyatlar enflasyona dönüyor yurdumda!
Aydın Ticaret Odası İdare Heyeti üyesi Belgin Çekmen Altay, şekerli eser üreten güçlü ve inhisarı elinde bulunduran büyük besin firmaları artırımlardan sonra stoklarını artırdığını ve bunun da piyasadaki şeker ölçüsünü azaltarak küçük üreticilerin hammaddeye ulaşımını zorlaştırdığını söylerken, Gaziantep Ticaret Odası (GTO) Lideri Tuncay Yıldırım, şeker kullanan endüstriciler ve besin toptancılarının şekere ulaşamadıklarını ve artan şeker fiyatlarından dolayı sıkıntı durumda olduklarını söyledi.
Yıldırım, şeker fiyatlarındaki artış nedeniyle işletmelerin yeni fiyatlama yapamadığını, taahhüde bağlı üretimlerde işletmelerin ziyan ettiğini söyledi.
Gaziantep Ticaret Odası Başkanı’nın açıklamasına nazaran bu durum, eser fiyatlarına yansırsa satışlar da düşebilir, enflasyon olumsuz da etkilenebilir.
Şeker için belirlenen fiyat nereden nereye geldi?
Independent Türkçe'den Gökçen Tuncer'in haberinde, Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK) şubat datalarına nazaran şeker fiyatı, son bir senede bile yüzde 45 ila yüzde 65 artmış durumda.
Tabloya nazaran 2011'den bu yana toz şekerin ortalama fiyatı yüzde 200'ün, küp şekerin ortalama fiyatı ise yüzde 150'nin üzerinde arttı. Bu kıymetler piyasadaki şeker satışının ortalaması.
Şeker dalının en büyük ismi, kamu şirketi Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.'nin (TÜRKŞEKER), belirlediği fiyat ise daha düşük.
15 Kasım'da şeker fiyatına yüzde 25 artırım yapıldığını duyuran Türkşeker, kristal (toz) şekerin KDV hariç kilogram fiyatının 3,93 liradan, 4 lira 91 kuruşa çıktığını açıkladı. KDV dahil fiyat ise 5 lira 30 kuruş oldu.
Böylece kristal şekerin 50 kilogramlık çuval fiyatı da 212 liradan 265,28 TL'ye yükselmişti.
Şirketin internet sitesinde yer alan 2020 Dal Raporu'na nazaran Türkşeker, sadece pancardan elde edilen şekeri üretiyor. (Nişasta bazlı şeker üretiminin ayrıntılarına ileride değinilecek).
Söz konusu rapora nazaran Türkşeker'in açıkladığı ortalama KDV hariç pancar şekeri fiyatlarının yıllara nazaran değişimi ise şu halde:
Yukarıdaki tablonun iki sene aralığında sıralanmasının nedeni ise, bazı yıllarda şeker fiyatının iki sefer belirlenmiş olması, küp şeker ve kristal şeker fiyatlarının birlikte hesaplanması.
Örneğin 1 Ocak- 14 Temmuz 2011 ortası küp şekerin kilogramı 2,26 lirayken, bu tarihten 2011 sonuna kadar 2,44 lira oldu. Kristal şeker de de bu 1,82 ve 1,97 lira oldu.
Kristal şekerin en şimdiki fiyatı 4 lira 91 kuruş olurken, 2011'e göre yüzde 170 daha kıymetli tüketiliyor.
Şeker fabrikalarının kısa tarihi
Mustafa Kemal Atatürk başkanlığında 17 Şubat- 4 Mart 1923 tarihleri ortasında düzenlenen İzmir İktisat Kongresi'nde alınan kararlardan biri şeker fabrikalarının kuruluşu olurken, Kongre'den iki buçuk yıl sonra birinci şeker fabrikası kuruldu.
6 Kasım 1925 tarihinde birinci şeker fabrikasının temeli atılırken, Kırklareli'nde Alpullu 26 Kasım 1926'da, Uşak Şeker Fabrikası ise 17 Aralık 1926 tarihinde işletmeye açıldı. 1933'te Eskişehir, 1934'te Tokat Turhal Şeker Fabrikası izledi.
1951-1956 yıllarını kapsayan periyotta toplam 11 yeni şeker fabrikası kuruldu. Bu tarihten sonra kurulan fabrikalar da 1962'de Ankara, 1963 Kastamonu, 1977 Afyon, 1982 Muş ve Ilgın (Konya), 1983, Bor (Niğde), 1984 Ağrı, 1985 Elbistan (Kahramanmaraş), 1989 Erciş (Van), Ereğli (Konya) ve Çarşamba (Samsun), 1991 Çorum, 1993 Kars, 1998 Yozgat ile 2000'lerde 2001 Kırşehir, 2004 Çumra (Konya) ile 2007'de de Boğazlıyan (Yozgat) ve Aksaray şeker fabrikaları kuruldu.
Türkiye'de günümüzde toplamda 33 şeker fabrikası var.
Şeker fabrikalarının bahtı 2001 yılında değişti. 1956 yılında yürürlüğe giren 6747 sayılı Şeker Kanunu, fabrika kurma müsaadesini ve şeker pancarı fiyatlarını belirleme yetkisini Bakanlar Konseyi Kararı'na bağlıyordu. Bu kanunu yürürlükten kaldıran 4634 sayılı Şeker Kanunu ise 04 Nisan 2001 tarihinde kabul edildi.
Yeni kanunla fabrika açma sınırlandırılmaları kaldırıldı, tek fiyat uygulamasından vazgeçildi, fiyatların piyasadaki arz ve talep şartlarına nazaran belirlenmesi kararı alındı ve şekerin iç piyasadaki satışına kota getirildi.
"A ve B kotası ile C şekeri" ismiyle üç kota belirlendi.
A kotası, yurtiçi talebe nazaran üretilen ve pazarlama yılı içinde iç pazara verilebilen şeker ölçüsünü,
B kotası, A kotasının aşikâr bir oranına tekabül eden, üretilen lakin piyasaya sunulmayan, güvenlik gayesiyle depolanan şeker ölçüsünü,
C şekeri ise A ve B kotaları dışında üretilen ve yurt içinde pazarlanamayan şeker ile işlenmek üzere ihraç kaydıyla temin edilen ham ve beyaz şekeri açıklıyor.
Kemal Derviş ile 15 günde 15 yasa ve Şeker Kanunu
Yeni Şeker Kanunu, Tütün Kanunu gibi 2000'de Türkiye'nin borçlarına karşılık IMF ve Dünya Bankası'nın sunduğu 'özelleştirme' kaidesinin bir eseri oldu.
Vücut bulması ise 2001 mali krizi sonrası, periyodun Başbakanı Bülent Ecevit tarafından, Dünya Bankası'ndaki vazifesinden çağırılarak İktisattan Sorumlu Devlet Bakanlığı misyonuna getirilen Kemal Derviş periyodunda oldu.
Türkiye'ye gelirken Derviş'in ajandasında olan '15 günde çıkarılacak 15 kanun', Şeker Yasası, Tütün Yasası, Telekom Yasası, Tahkim Yasası üzere kıymetli kanunları kapsıyordu.
4 Nisan 2001'de Derviş öncülüğünde açıklanan "Güçlü İktisada Geçiş Programı''nın "Şeker Kanunu" başlığı altında şu tabirler yer aldı:
Şeker üretiminde, fiyatlandırmasında ve pazarlamasında metot ve temeller getirerek piyasadaki istikrarın sağlanması amaçlanmaktadır. 2002-03 üretim devrinden itibaren Devlet tarafından fiyat açıklanmayacaktır.
Şeker piyasası, Şeker Şurası tarafından düzenlenecektir. Gereksinim fazlası şeker üretimine son verilerek devletin ziyana uğraması engellenecektir.
Üretici ekim öncesinde fiyatı bilerek ekim kararı verecektir. Tüm çiftçilere direkt gelir dayanağı verilerek gelir kaybı giderilecektir.
Şeker fabrikalarının özelleştirilmesinin önü açılacaktır. Türk insanı daha ucuza şeker tüketecektir.
Önce, Kütahya Şeker Fabrikası, 2004 yılında Torunlar Besin Sanayi ve Ticaret A.Ş.'ye, Adapazarı Şeker Fabrikası ise Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi'ne satıldı.
Türkşeker'e ilişkin, 25 fabrikadan 10 adedinin (Afyon, Alpullu, Bor, Çorum, Elbistan, Erzincan, Erzurum, Kırşehir, Muş, Turhal) satışı, 2018'de Özelleştirme Yönetimi Başkanlığı tarafından yapıldı.
20 Şubat 2018 tarihinde 14 fabrikanın (Afyon, Alpullu, Bor, Burdur, Çorum, Elbistan, Erzincan, Erzurum, Ilgın, Kastamonu, Kırşehir, Muş, Turhal ve Yozgat Şeker Fabrikaları) özelleştirilmesi için ihale süreci, Başbakanlık Özelleştirme Yönetimi Başkanlığı tarafından başlatılmıştı.
Yukarıda bahsedildiği üzere zaman süreci tamamlanan 10 fabrika dışında Burdur, Yozgat ve Ilgın Şeker fabrikalarının satışı ise 25 Aralık 2018 tarihli ve 505 sayılı Cumhurbaşkanlığı kararı ile iptal edildi.
Türkşeker'in 2020 Bölüm Raporu'nda yer verdiği üzere, satışı gerçekleşen/iptal edilen fabrikalar, satın alan firmalar ve satış bedelleri şu formda:
2020 Bölüm Raporu'na nazaran Türkşeker'in 2018 yılına kadar bünyesindeki 25 şeker fabrikasıyla yıllık şeker üretim kapasitesi 2 milyon 36 bin tondu.
2018'de 10 şeker fabrikasının özelleştirilmesi ile üretim, 1 milyon 176 bin ton'a geriledi.
2003'te Türkiye toplam pancar şekeri üretiminin yüzde 74'ü Türkşeker tarafından üretilirken, fabrika sayısının azalması ile bu oran yüzde 30'lara kadar düştü. 2020/2021 pazarlama yılı için bu oran, yüzde 35.
Bu bilgiler sırf Türkşeker'in üretimine ilişkin.
Türkiye genelinde ise 2020 yılında üretilen 3 milyon tonun üzerinde A kotası ve C şekeri ile tüm vakitlerin rekoru kırıldı.
Türkşeker'in üretimi 2018'den bu yana azalış gösterirken, özel fabrikaların üretimi 1,5 milyon tondan 1,6 milyon tona çıktı.
TÜİK bilgilerine nazaran şekerin ortalama fiyatına bakıldığında ise 2015-2018 yılları ortasında fiyatı 70 ila 80 kuruş değişen şeker, 2018'den bu yana yaklaşık 4 ila 5 lira pahalılaştı.
Tarım muharriri Ali Ekber Yıldırım'a nazaran şekere yapılan yüzde 25 artırım, son değil. Devamı gelecek.
Çünkü hem piyasada ikili bir fiyatlama yapısı var hem de şeker pancarı üretiminde azalma.
Yıldırım, Tarım Dünyası isimli internet sitesinde kaleme aldığı yazısında, kuraklık ve gibisi nedenlerin pancar üretimini olumsuz etkileyeceğini söylüyor.
TÜİK'in 30 Aralık'ta açıkladığı '2021 Bitkisel Üretim İstatistikleri'ne göre, 2020 yılında 23 milyon ton olan şekerpancarı üretimi, 2021'de yüzde 20,7 gerileyerek yüzde 18,3 milyon ton oldu.
Bir yanda kamuya ilişkin Türkşeker, öteki yanda özel fabrikalar
İkili bir piyasada fiyat baskısının oluştuğunu söyleyen Ali Ekber Yıldırım, enflasyon artmasın diye Türkşeker'in iki yıldır fiyat artırmadığını söyledi.
Özel kesim, yaklaşık bir ay evvel şekere evvel yüzde 25 sonra da yüzde 16 olmak üzere toplamda yüzde 41 artırım yapmak durumunda kaldı. Ali Ekber Yıldırım, şunları söyledi:
Özel bölüm şeker fabrikaları 50 kiloluk şekerin çuvalını 302-305 liraya satarken, Türk Şeker birebir şekeri 210 liradan satıyordu. Doğal olarak marketler, imalatçılar, üretimlerinde şeker kullanan sanayicilerin hepsi Türk Şeker'den şeker almayı tercih edince büyük bir talep oluştu. Bir tarafta şeker var fakat fiyat yüksek diye talep edilmiyor, öteki tarafta şeker ucuz diye arzın çok üzerinde bir talep var. Rafların boşalması bundandı.
Mısır öncelikli olmak üzere buğday, patates üzere tarım eserleri şeker kaynağı olabiliyor ve ismine nişasta bazlı şeker (NBŞ) deniliyor.
Namı başka 'Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu' olan nişasta bazlı şeker, mısır nişastasının yapısındaki glukozun bir kısmının bir enzim ile fruktoza dönüştürülmesi ile elde ediliyor.
Türk Böbrek Vakfı, NBŞ'nin kristal şekere nazaran yaklaşık 2,5 kat daha tatlı olduğunu, daha süratli eridiğini ve ucuz olduğundan hükümetlerden daha fazla dayanak alıyor ve yaygın olarak kullanılıyor.
NBŞ, alkollü, gazlı, kolalı içeceklerde, tat verici olarak meyve suyu sanayiinde, tadı artırma ve fermante edilebilen özelliği ile de çikolata, şekerleme, tatlı, bisküvi ve unlu mamullerin üretiminde kullanılıyor.
Türk Böbrek Vakfı'na nazaran glukoz, bedenin tüm hücrelerinde kullanılırken, fruktoz yalnızca karaciğer için gerekli.
Her gün 15 gram fruktoz tüketimi kâfi kabul edilirken, ancak 'Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu', genelde bu ölçünün üzerine çıkıyor.
Fruktozun fazlası, ürik asit seviyesini yükseltirken, obeziteye, alkol-dışı karaciğer yağlanmasına, hipertansiyona, kan yağlarının yükselmesine, metabolik sendroma ve tip 2 diyabete yol açıyor.
Bunun yanı sıra pankreas kanseri, siroz, karaciğer kanseri, safra kesesi iltihabı, pankreas iltihabı, koroner kalp hastalığı, diş çürümesi, depresyon, gut, böbrek yetersizliği, migren ve varis üzere hastalıklara yer hazırlıyor.
Türkiye'de nişasta bazlı şeker üretimine belirli bir kota koyulmuş durumda.
Şeker Kanunu'na nazaran NBŞ için belirlenecek toplam A kotası, ülkenin toplam A kotasının yüzde 5'ini geçemez. Cumhurbaşkanı bu oranı, yüzde 50'sine kadar artırmaya yahut yüzde 50'sine kadar azaltmaya yetkilidir.
2018/2019 pazarlama yılı için yüzde 5 olarak uygulanan nişasta bazlı şeker kotası, 2019/2020, 2020/2021 ve 2021/2022 pazarlama yılları için yüzde 50 azaltılarak yüzde 2,5'e düşürüldü.
Yani örneğin, 2019/2020 periyodu için hem şeker pancarı hem NBŞ A kotasının toplamı 2 milyon 700 bin tondu. Bunun yüzde 2,5'ine denk gelen 67 bin 500 ton ise NBŞ kotası. Bu kıymet, 2020/2021 ve 2021/2022 pazarlama periyotları için de tıpkı.
Aşağıda Türkşeker'e ilişkin olan tabloda, şeker pancarı ve NBŞ için belirlenen kotalar yer alıyor:
Tarım ve Orman Bakanlığı'nın datalarına nazaran ihraç maksatlı dahil üretilen nişasta bazlı şeker ölçüsü 2020/2021 pazarlama yılında 591 bin ton düzeyinde gerçekleşti. Bu ölçünün 532 bin tonu C şekeri, yani ihraç için üretilen kısım.
Nişasta bazlı şekerin yıllara nazaran üretim ölçüsü ise şu halde:
Şeker Kanunu kapsamında kota tahsisi yapılan beş şirket var. Bunlar:
Cargill Tarım ve Besin San. Tic. A.Ş.
Mısır üzere pek çok eserde global pazarı domine eden ABD merkezli Cargill, Türkiye ile birinci işbirliğini 1960'da yapmış, İstanbul merkezini ise 1992'de açmıştı. Bölüme 156 yılı geride bırakan şirket, 2021 mali yılında 5 milyar dolarlık net gelir ile tarihi bir rekora imza attı.
Amylum Nişasta San. ve Tic. A.Ş
1902'de kurulan çok uluslu besin sürece şirketi Archer-Daniels-Midland'ın alt kuruluşu olan Amylum, 1992'den bu yana nişasta ve glikoz şurubu üretimi yapıyor.
PNS Pendik Nişasta Sanayi A.Ş.
1993 yılında Avrupalı nişasta üreticisi Cerestar ve Ülker paydaşlığıyla kurularak, 1996'da üretime başladı. Cargill'in 2002'de Cerestar firmasını satın alınması ile Tükiye'de Cerestar'a ilişkin olan Pendik Nişasta Sanayi paylarının yüzde 50'si Cargill'e geçti.
Sunar Mısır Entegre Tesis
1985'te Adana merkezli kurulan Sunar Mısır, besin, dokumacılık ve kağıt başta olmak üzere bir çok kesime; glukoz ve izoglukoz, doğal nişasta, modifiye nişasta, dekstrin, poliol, mısır kepeği, mısır özü ve mısır gluteni üzere eserleriyle hammadde sağlıyor.
Tat Nişasta San. ve Tic. A.Ş.
Ticari hayatına 1997 yılında başlayan Adana merkezli Tat Nişasta, tamamı yerli sermayeli Tezcanlar Yatırım A.Ş. bünyesinde yer alıyor. 80'den fazla ülkeye ihracat yapan şirket, Coca-Cola, PepsiCo, Unilever, Danone, Mondelez, Nestle, Ferrero, Dr. Oetker üzere önder besin üreticilerine hammadde sağlıyor.
Ayrıca kota kapsamı dışında olup, ihraç maksatlı üretim yapan öteki beş NBŞ üreten şirket ise şu formda:
Ak Nişasta (Kırklareli)
GSF Besin Üretim San.Tic. (Sakarya)
Ay Nişasta (Mardin)
Beşan Nişasta (Gaziantep)
Omnia Nişasta San. Tic. A.Ş. (Adana)